اهمیت دعا
در مورد اهمیت دعا همین بس که به صحیفه ی سجادیه امام زین العابدین(ع)،که حاوی ادعیه ی روح فزا می باشد و به اُختّ القرآن معروف است مطالعه شود و یا وقتی که به آثار اهل بیت عصمت و طهارت(ع) رجوع می کنیم،در می یابیم که بسیاری از معارفشان را در قالب «دعا» برای خاصان و پیروانشان بیان فرموده اند که از جمله است کتاب شریف «مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی(ره)» که در تمام خانه ها یافت می شود.

امام رضا(ع) در همین رابطه فرمودند:«عَلَیکُم بسِلاح الاَنبِیاءِ؛بر شما باد که سلاح انبیاء را همراه داشته باشید».عرض کردند:سلاح انبیاء چیست؟ حضرت فرمودند:«اَلدُّعاءِ؛که دعا و نیایش است.»¹ همچنین در اهمیت دعا امام جعفر صادق(ع) فرمودند:«الدُّعاء اَنفَذ مِن السِّنانِ؛دعا نمودن از نیزه،نافذتر (و برای انجام کار) برنده تر است.»²

تا آنجا به دعا سفارش نموده اند که ترک آن را پیامبر اعظم(ص) گناه تلقی می کند و می فرماید:«تَرکُ الدُّعاء مَعصیةٌ.»³قرآن سبب توجه خداوند نسبت به بندگانش را،دعا معرفی می فرماید:«قُلْ مَا یعْبَؤُا بكُمْ رَ‌بِّی لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ؛ای پیامبر بگو:اگر دعای شما نباشد خدای من چه توجهی به شما کند».⁴

خداوند دعا نکردن را نشانه ی تکبّر ورزیدن بیان کرده و آن را موجب افتادن در دوزخ می داند؛«أُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِینَ یسْتَكْبِرُ‌ونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِ‌ینَ؛مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم،هر آینه کسانی که از عبادت من تکبّر می ورزند به زودی با خواری به جهنم وارد می شوند».⁵ حضرت حق خود را به دعا کننده نزدیک می داند و می فرماید:«فَإِنِّی قَرِ‌یبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیؤْمِنُوا بی لَعَلَّهُمْ یرْ‌شُدُونَ؛من نزدیکم،هنگامی که دعا کننده مرا بخواند،دعایش را اجابت می کنم،پس امر مرا بر دعا کردن اجابت کنند و به اینکه دعای آنها را اجابت می کنم ایمان داشته باشند تا شاید به رشد برسند».⁶پیامبر اعظم(ص) دعا را بالاترین و اساسی ترین عبادت معرفی می کند و می فرماید:«الدُّعاء مُخُّ العِبادَةِ؛دعا مغز ناب عبادت است».⁷

دعای حقیقی
درخواست را هنگامی می توان دعا تلقی کرد که اولاً : شخص درخواست کننده به طور کامل از دیگران قطع امید کرده باشد و آنها را در برآوردن حاجت خویش بی اثر بداند و متقابلاً به کسی که از او درخواست می کند،امید قطعی بر اجابت داشته باشد،پس تا قطع امید از دیگران از یک سو و امید قطعی داشتن به خداوند متعال از سوی دیگر وجود نداشته باشد،دعا مصداق واقعی پیدا نمی کند.

ثانیاً : شخص درخواست کننده با همه ی وجودش خواهان رسیدن به خواسته اش باشد،به گونه ای که برای بدست آوردن درخواستش بی قرار و مُضطّر شده و تا به مطلوبش نرسد،آرام و قرار نیابد و چیزی جز خواسته اش ذهن و فکر او را به خود مشغول نکرده باشد.⁸
دست از طلب ندارم تا کام من بر آید                                 یا جان رسد به جانان یا جان ز تن در آید
که در واقع باید سطح معرفت شخص بالا رود تا در خواسته ها و آرزوها و آمالش نیز اثر کند و متناسب با آن معرفت،دعای واقعی و حقیقی از رب العالمین درخواست شود که فرموده اند:
آب کم جو تشنگی آور بدست                                         تا بجوشد آبت از بالا و پست

ثالثاً : باید دانست دعا عمل کسی است که از امکانات خویش در حد نهایت استفاده کرده است و حال که مأیوس شده به دنبال توان و قدرتی بالاتر می گردد.پس کسانی که هنوز از امکاناتشان کمال استفاده را نبرده اند و آنچه در اختیارشان بوده به مصرف نرسانده اند،در صورت درخواست و دعا کردن،در واقع – نعوذاً بالله – خدا را به استهزاء گرفته اند؛مثل اینکه کسی غذایی در دست داشته باشد و بعد به خدا عرض کند:«خدایا! این گرسنه را سیر کن» و حال آنکه توان رفع نیاز فرد گرسنه را خودش دارد و فقط چشم هایش را باز کند.پس وقتی دعا حقیقی است که از توان و امکاناتمان در حدِّ کامل،استفاده کرده باشیم.

مراحل دعا
برای اینکه سالک به حقیقت دعا و دعای واقعی برسد می بایست مراحلی را طی کند که عبارتند از:⁹

1- حضور قلب
قدم اول و شرط اول در دعا این است که خواسته و نیاز،واقعی باشد،نه تقلید از نیازمندی های دیگران که با تمام وجود آن را خواسته اند و اگر چنین نیازی در انسان شکل بگیرد و ضرورتش احساس شود،ناچار به حضور قلب می رسد؛چرا که تمام ذهن و وجودش به آن مطلب معطوف شده است.که بزرگان توصیه می کنند:«اگر نیاز به چیزی را درک نمی کنی،به تقلید نخواه که این جز بازیگری نیست و این بازیگری جز سیاهی قلب و خستگی و دلزدگی چیزی نمی آورد».¹⁰

2- حرکت و اقدام
کسی که خواسته و نیازش را احساس کرده و با تمام وجودش دعا می کند،امکان ندارد که از قدرت و توان خود و اقدام و حرکت خویش بهره نگیرد.وقتی من به این نتیجه رسیدم که باید به خانه وارد شوم و کلید هم دارم،پشت در نمی نشینم که دعا کنم بلکه از قدرتی که در اختیارم قرار دارد بهره مند می شوم.

3- شناخت از جایگاه خویش
اگر من کسی هستم که یک لحظه در عمرم با حضرت دوست بسر نبرده ام و یک لحظه با او و در راه او نبوده ام،از او چه توقعی دارم که یک عمر به حرف من باشد و گوش به فرمان من،هر خواسته و حاجت مرا اجابت کند.کسی که خود را دارای قدرت و نیرو می داند،چگونه می تواند به دعا رو بیاورد و به فقر و ضعف و عجز خود برسد و به غنی و قدرت و قرب و اجابت خداوند رحمان اقرار نماید.

4- تسلط بر دعاها
وقتی انسان می تواند از دعاها بیشترین بهره را ببرد که بر آنها مسلط باشد.با یک مرور کلی بر دعاها دو خاصیت به وجود می آید یکی آنکه:آنجا که زبان ما گّنگ است و نمی توانیم از احساس خود حرف بزنیم به مطالب عمیقی می رسیم،که راهگشا است.

دیگر اینکه با این مرور،نیازهای ما از سطح آب و نان و در و دیوار و کفش و کلاه بالاتر می آید،و انتظارات و خواسته هایمان از آن قدرتِ لایتناهی،حال و هوایی دیگر به خود خواهد گرفت.

5- زمینه سازی
وقتی فهمیدیم که جمله ای از یک دعا در حقیقت بیان یک نیاز است،آیا می توان آن را بر زبان آورد پیش از آنکه احساسش در دل ما به وجود آید؟ پس در وقت دعا باید به مقامات آن کاملاً توجه شود.حضرت  آیت الله العظمی بهجت(ره) در مورد شرایط استجاب دعا می فرمایند:¹¹جهت دعا این امور لازم است:
1- ثناء و تعظیم ساحت مقدّس حضرت حقّ تبارک و تعالی.
2- اقرار به گناهان و اظهار ندامت از آن،که تقریباً به منزله ی توبه یا ملازم آن است.
3- صلوات بر محمّد و آل محمّد(ص) که وسیله و واسطه ی فیض هستند.
4- بکاء و گریه،و اگر نشد تباکی،ولو خیلی مختصر.

و بعد از این ها،درخواست حاجت که در این صورت،برآورده شدن حاجت برو و برگرد ندارد.البته اگر این مطلب(یعنی ثنا و تعظیم و تمجید،اقرار به گناهان،صلوات،و بکاء و تباکی)در سجده باشد،مناسب تر است و تأثیر بکاء در این میان به جایی می رسد که در عمل امّ داود و نیز در قنوت وتر آمده است:«فَاِنَّ ذلِکَ عَلامَُّ اِلاجابَة» این نشانه ی مستجاب شدن است.¹²

بلندترین مرتبه دعا
عظیم ترین و بالاترین حدِّ از مراتب دعا،خودِ خدا را از او خواستن است که حال سالکان و اصل کوی دوست چنین است و هر صبح و شام تمنّای لقای پروردگار خود را دارند.
خلاف طریقت بود که اولیاء                                             تمنا کنند از خدا جز خدا
قزآن کریم می فرماید:«وَ إِن مِّن شَیءٍ إِلَّا یسَبّحُ بحَمْدِهِ وَلَـٰكِن لَّا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ؛هیچ چیز نیست مگر اینکه تسبیح گزار و سپاس گوی خداوند  است و لکن شما تسبیح گفتن آنها را درک نمی کنید».¹³

عشق و کشش به سوی خداوند و آفریدگار جهان در سرشت و خمیره ی تمامی مخلوقات وجود دارد که بیشتر و شدیدترین این حالت در وجود انسان های مؤمن قرار دارد:«وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّـهِ؛مؤمنان شدیدترین محبّت ها را نسبت به خدا دارند».¹⁴که مطلوب اصلی و خواسته ی ویژه ی مؤمنان رسیدن به لقاء و وصال خداوند کریم است.
ما ز دوست غیر از دوست حاجتی نمی خواهیم                   حور و جنت ای زاهد بر تو باد ارزانی

دعای مستجاب
حال سالک می تواند با توجه به موارد زیر با دقت و زیرکی،شرایطی که برایش از طرف حضرت حق بوجود آمده است را به مقدمه ای برای جلب عنایات ربّانی تبدیل نماید،که دعاهای مستجاب را می توان به صورت کلی این چنین مرور کرد:¹⁵
- دعای بندگان مطیع و فرمانبر خدا.
- دعای شخص بیمار در حقّ عیادت کننده اش.
- دعای شخص فقیر در حقّ کسی که به و اعطا کرده است.
- دعای شخص مظلوم.
- دعای امام و رهبر عادل.
- دعای کسی که در غیاب برادر مؤمن،در حقّ وی دعا می کند.
- دعای فرزند صالح در حقّ پدر و مادر خویش.
- دعای کسی که دعایش را در حقّ دیگران تعمیم¹⁶ می دهد.
- دعای کسی که در حال راحتی و پیش از مبتلا شدن دعا می کند.
- دعای کسی که در حوائجش بر غیر خدا تکیه نمی کند.
- دعای کسی که در جهت بر آوردن حوائج دیگران گام بر می دارد.

عدم اجابت
- دعای کسی که دست از تلاش بر می دارد و به جای عمل،دعا می کند.
- دعای کسی که تغییر شرایط نامطلوب در توانش است ولی برای تغییر آن،دست به کار نمی شود و به جای آن دعا می کند.
- دعای کسی که دارائیش را در راهی که خیر نیست خرج می کند و برای طلب دارائی دعا می کند.
- دعای کسی که قلبی غافل و با قساوت دارد.
- دعای کسی که با زبان آلوده و قلب چرکین و نیّت دروغین و با سوء ظنّ به خدا دعا می کند.
- دعای کسی که بر گناه کردن مّصرّ است.
- دعای کسی که حرامخوار است و با شکم مملوّ از حرام دعا می کند.
- دعای کسی که حقّ دیگران را غصب و تضییع نموده و حقی بر گردن اوست.
- دعای کسی که چیز محال یا حرام،یا قطع رحم،یا امری که متضمّن بی ادبی و یا چیزی که فراتر از حدّ اوست طلب می کند.
- دعای کسی که فقط پس از مبتلا شدن دعا می کند.

پی نوشت ها
1- اصول کافی،ج 2،ص 468.
2- مکارم الاخلاق،ج 2،ص 12.
3- تنبیه الخواطر،ج 2،ص 154،ترجمه صحیفه سجادیه رضایی،ص 312.
4- سوره فرقان،آیه ی 77.
5- سوره ی غافر،آیه ی 60.
6- سوره ی بقره،آیه ی 186.
7- بحارالانوار،ج 90،ص 300.
8- برگرفته از ره توشه دیدار  در آداب و اسرار زیارت،ص 229.
9- برگرفته از نظام اخلاقی اسلام،ص 50 .
10- مرحوم آیت الله صفایی،شرح دعای مکارم الاخلاق،ص 52 .
11-  در محضر آیت الله بهجت،ج 1،ص 343.
12- بحارالانوار،ج 95،ص 404،اقبال الاعمال،ص 663.
13- سوره ی اسراء،آیه ی 44.
14- سوره ی بقره،آیه ی 165.
15- برگرفته از ره توشه دیدار،ص 279.
16- عموم مردم را در نظر دارد.
منبع : هوای وصل 6 – آب حیات – محمّد لک علی آبادی.