راز نهفته در شب قدر/خورشید نی ریز
کسی که سوره انا انزلناه را بلند و آشکار بخواند مانند کسی است که در راه خدا شمشیر کشیده است و جهاد می کند و کسی که به طور پنهان آن را بخواند مانند کسی است که در راه خدا به خون خود آغشته شده است.
به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، وبلاگ خورشید نی ریز در آخرین یادداشت خود نوشته است:
شب قدر، شبی است که خداوند متعال، سرنوشت و مهم تر از آن، برنامه های دینی و حکومتی را بر نماینده اش در روی زمین، نازل می کند؛ ولی حقیقت این اسرار از دسترس بشر معمولی دور است.
تا نگردی آشنا، زین پرده رمزی نشنوی گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش
انسان در صورتی به رستگاری می رسد که به برنامه های دریافتی در شب قدر و دریافت کننده آن ایمان بیاورد و آماده اجرای این برنامه ها در رکاب امام و رهبر خود باشد.
این باور از چنان ارزشی برخوردار است که فاصله باورمندان از غیر آن را حدیث ذیل، فاصله بین انسان عاقل و کسی که در استفاده از عقل خود ناتوان است برمی شمارد: برتری مومنی که «انا انزلناه» را با تفسیرش باور کند بر غیر خود مانند برتری انسان است بر چهارپایان و خدای عزوجل به وسیله مومنان به آن سوره از منکرین آن بر می دارد، آنچه را که به وسیله جهادکنندگان از به خانه نشستگان برمی دارد (اصول کافی، ج 1، ص 367).
در جنگ های نظامی در صورت تعلل و ناتوانی از دفاع در برابر دشمن، اموال و خانه و کاشانه به تصرف دشمن درآمده و افراد از زن و مرد به اسارت در می آیند و یا رانده و آواره می شوند. ولی وقتی عده ای ایثار کرده و با بذل جان و مال خود دشمن را دفع می کنند، سرزمین آنها از تعرض مصون می ماند و امنیت برای خانواده کسانی که در جنگ شرکت نکرده اند همان قدر برقرار می شود که برای رزمندگان.
در قسمت اخیر حدیث فوق امام جواد(ع) بیان می کنند باورمندی به سوره مبارک قدر از چنین ارزشی برخوردار است. گویی برای دفاع از مرزهای عقیدتی، سیاسی، فرهنگی و هویت کشور اسلامی باورمندان به سوره «انا انزلناه» در خط مقدم دفاع قرار می گیرند. اعتقاد به امامت، علم امام، برنامه های حکومتی و اطلاعت از رهبری آنها را از چنان بصیرتی برخوردار می کند که با حضور آنان در صحنه، فتنه های براندازنده از جامعه اسلامی دفع می شود.
شاید به همین علت است که امام جواد(ع) در حدیث دیگری از پاداش مجاهدان برای کسانی که «با آگاهی» سوره قدر را تلاوت می کنند خبر داده اند: کسی که سوره انا انزلناه را بلند و آشکار بخواند مانند کسی است که در راه خدا شمشیر کشیده است و جهاد می کند و کسی که به طور پنهان آن را بخواند مانند کسی است که در راه خدا به خون خود آغشته شده است (تفسیر روح المعانی، ج 30، ص 183).
همچنین این سوره به عنوان روشی موثر برای اثبات امامت و رهبری دانسته شده است. در کتاب شریف اصول کافی1 در باب «کتاب الحجه» احادیثی مفصل در شأن سوره قدر از یکی از اصحاب به نام حسن بن عباس از مولایش امام جواد(ع) نقل شده است که در آنها روشی جدید برای اثبات امامت و رهبری با احتجاج به سوره مبارک «انا انزلناه» در شرایط اختناق آن روز آموزش داده شده است. در این احادیث پیروان اهل بیت(ع) مورد خطاب قرار گرفته اند که «با سوره انا انزلناه مباحثه کنید تا پیروز شوید، به خدا که آن سوره پس از پیغمبر(ص) حجت خدای تبارک و تعالی است بر مردم و آن سوره سرور دین شماست و نهایت دانش ماست ای گروه شیعه! با آیات «حم و الکتاب المبین انا انزلناه فی لیله مبارکه انا کنا منزلین» مخامصه کنید زیرا این آیات مخصوص والیان امر امامت است بعد از پیغمبر.» (کلینی، اصول کافی، ج1، ص364)
این نوشتار نگاهی تحلیلی دارد به شب قدر و سوره انا انزلناه با توجه به این احادیث.
مفهوم قدر
قدر به معنای اندازه یا به اندازه درآوردن است که در آن مقدرات مشخص می شود. «لیله القدر» یا شب تقدیر سه بار در سوره مبارک قدر تکرار و یک بار نیز در سوره مبارک دخان با عنوان «لیله مبارکه» نام برده شده است. این شب در تمام طول سال بی نظیر است. برای اهل معنا چنان است که همه عبادت های خود را در طول سال مقدمه عبادت شب قدر قرار می دهند. یعنی در همه سال به ویژه در رجب و شعبان عبادت می کنند تا ظرفیت خود را برای دریافت های آسمانی شب قدر افزون کنند. شاید به همین دلیل گفته شده است در هر وضو که مقدمه عبادت است سوره قدر را تلاوت کنید.
به هر روی شب قدر نه تنها برترین شب سال بلکه برتر از هزار ماه شمرده شده است. این تعبیر پرمعنا و پررمز و راز قرآن کریم است که می فرماید: «لیله القدر خیر من الف شهر» شب قدر برتر از هزار ماه است. این آیه شریفه در ظاهر در تعظیم و تکریم شب مبارک قدر است ولی در باطن هزار ماه بی قدر را ملامت کرده است و از گذشته و حال و آینده آن ماههای بی قدر خبر داده است. در این تطبیق تناقض نما پرسشی وجود دارد که در پاسخ آن هدایتی بزرگ نهفته است. این آیه می فرماید: یک شب قدر برتر است از هزار ماه و هزار ماه معادل هشتاد و سه سال و چهار ماه است که در هر یک از این سالها یک شب قدر باید وجود داشته باشد؛ در نتیجه یک شب قدر برتر می شود از هشتاد و سه مانند خود که این نیز منطقی نمی نماید.
از آدم(ع) تا خاتم(ص) با شبهای قدر
ممکن است گفته شود هزار ماه، هزار ماه فرضی است که در آن بنابر فرض شب قدر وجود ندارد؛ هرچند این سخن به عنوان یک فرض می تواند درست باشد ولی روایات بسیاری در کتب معتبر حدیثی در مکتب اهل بیت و خلفا در ذیل دو آیه «شجره ملعونه» یعنی آیه 06 سوره اسری و آیه «خیر من الف شهر» از سوره قدر نقل شده است که پیامبر(ص) برای این هزار ماه مصداق واقعی قرار داده است. خلاصه و مضمون آن سخنان چنین است: خداوند به پیغمبرش(ص) در خواب چنین نمایاند که بنی امیه یکی پس از دیگری بر منبرش جای می گیرند. آن حضرت از این رویا اندوهگین شد پس خداوند لیله القدر به او عطا کرد که برای او و ذریه اش بهتر از هزار ماه است و همین مدت حکومت بنی امیه می باشد. این داستان با مضامین مختلف روایت شده است و اجمال آن میان هر دو مکتب شهرت دارد. (ر.ک: اصول کافی، ج4، ص159، ح10؛ تفسیر قمی، ج2، ص432؛ تاویل الایات، ج2، ص817، ح2؛ ترجمه تفسیرالبرهان، ج9، ص617؛ سنن ترمذی، ج5، ص444، ح3350).
این تطبیق که احادیث زیادی بر آن دلالت دارد از باب تعیین مصداق است و می تواند نمادین باشد. چه اینکه سالهای پس از بنی امیه نیز همچون سالهای حکومت بنی امیه تحت سیطره حکومت های طاغوت بوده است و خاندان پیامبر همچنان در ظلم و ستم و انزوا قرار داشتند. هرچند که ابن مسعود در مروج الذهب، می گوید: «همه مدت حکومت بنی امیه... یک هزار ماه تمام بدون کم و کاست بود» (ابن مسعود، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج2، ص238) و تلاش می کند این آیه را دقیقا به مدت حکومت بنی امیه منطبق سازد. اما درست تر آن است که شامل هزاران ماه و حکومت های متعدد گردد.
به هر صورت، مطلب فوق نشان می دهد فرض بودن هزار ماه بی شب قدر نمی تواند درست باشد. از سوی دیگر بنابر روایات سالهای بدون شب قدر پیش از پیامبر(ص) و پس از ایشان وجود نداشته و ندارد. زیرا نسبت به پیش از پیامبر(ص)، بیانات و اشارات سوره قدر و همچنین روایات دلالت می کنند که از ابتدا تاکنون هیچ گاه جهان خلقت بدون شب قدر نبوده است. لیله القدر برای پیامبران و گزیدگان امت های گذشته از همان زمان که نوع آدمی مستعد فرا گرفتن شریعت و قوانین گردید و به رشد و بلوغ رسید و پیامبران و گیرندگان وحی و الهام در میان مردم برانگیخته شدند وجود داشته که اصول معارف و شریعت در آن لیله القدر مقدر می شده است (ر.ک: پرتوی از قرآن، ص 691).
از امام جواد(ع) روایت شده است: «به خدا سوگند که آدم نمرد جز این که برای او وصی ای بود و برای همه پیغمبران پس از آدم امر خدا در شب قدر می آمد و برای وصی پس از او هم مقرر شد. به خدا سوگند که هر پیغمبری از آدم تا محمد (ص) در آن شب مامور می گشت که به فلان کس وصیت کند (شخصی را وصی خود کند).» (اصول کافی، ج 1، ص 663، ح 7) حدیث شریف فوق نشان می دهد که برای پیامبران و برگزیدگان امت های گذشته تا خاتم پیامبران (ص) لیله القدر وجود داشته است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1- اصول کافی تالیف ثقه الاسلام کلینی متوفی 923ق اولین مجموعه از کتاب های منبع چهارگانه حدیثی شیعه است که در زمان غیبت صغرا گردآوری شده است.
شب قدر، شبی است که خداوند متعال، سرنوشت و مهم تر از آن، برنامه های دینی و حکومتی را بر نماینده اش در روی زمین، نازل می کند؛ ولی حقیقت این اسرار از دسترس بشر معمولی دور است.
تا نگردی آشنا، زین پرده رمزی نشنوی گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش
انسان در صورتی به رستگاری می رسد که به برنامه های دریافتی در شب قدر و دریافت کننده آن ایمان بیاورد و آماده اجرای این برنامه ها در رکاب امام و رهبر خود باشد.
این باور از چنان ارزشی برخوردار است که فاصله باورمندان از غیر آن را حدیث ذیل، فاصله بین انسان عاقل و کسی که در استفاده از عقل خود ناتوان است برمی شمارد: برتری مومنی که «انا انزلناه» را با تفسیرش باور کند بر غیر خود مانند برتری انسان است بر چهارپایان و خدای عزوجل به وسیله مومنان به آن سوره از منکرین آن بر می دارد، آنچه را که به وسیله جهادکنندگان از به خانه نشستگان برمی دارد (اصول کافی، ج 1، ص 367).
در جنگ های نظامی در صورت تعلل و ناتوانی از دفاع در برابر دشمن، اموال و خانه و کاشانه به تصرف دشمن درآمده و افراد از زن و مرد به اسارت در می آیند و یا رانده و آواره می شوند. ولی وقتی عده ای ایثار کرده و با بذل جان و مال خود دشمن را دفع می کنند، سرزمین آنها از تعرض مصون می ماند و امنیت برای خانواده کسانی که در جنگ شرکت نکرده اند همان قدر برقرار می شود که برای رزمندگان.
در قسمت اخیر حدیث فوق امام جواد(ع) بیان می کنند باورمندی به سوره مبارک قدر از چنین ارزشی برخوردار است. گویی برای دفاع از مرزهای عقیدتی، سیاسی، فرهنگی و هویت کشور اسلامی باورمندان به سوره «انا انزلناه» در خط مقدم دفاع قرار می گیرند. اعتقاد به امامت، علم امام، برنامه های حکومتی و اطلاعت از رهبری آنها را از چنان بصیرتی برخوردار می کند که با حضور آنان در صحنه، فتنه های براندازنده از جامعه اسلامی دفع می شود.
شاید به همین علت است که امام جواد(ع) در حدیث دیگری از پاداش مجاهدان برای کسانی که «با آگاهی» سوره قدر را تلاوت می کنند خبر داده اند: کسی که سوره انا انزلناه را بلند و آشکار بخواند مانند کسی است که در راه خدا شمشیر کشیده است و جهاد می کند و کسی که به طور پنهان آن را بخواند مانند کسی است که در راه خدا به خون خود آغشته شده است (تفسیر روح المعانی، ج 30، ص 183).
همچنین این سوره به عنوان روشی موثر برای اثبات امامت و رهبری دانسته شده است. در کتاب شریف اصول کافی1 در باب «کتاب الحجه» احادیثی مفصل در شأن سوره قدر از یکی از اصحاب به نام حسن بن عباس از مولایش امام جواد(ع) نقل شده است که در آنها روشی جدید برای اثبات امامت و رهبری با احتجاج به سوره مبارک «انا انزلناه» در شرایط اختناق آن روز آموزش داده شده است. در این احادیث پیروان اهل بیت(ع) مورد خطاب قرار گرفته اند که «با سوره انا انزلناه مباحثه کنید تا پیروز شوید، به خدا که آن سوره پس از پیغمبر(ص) حجت خدای تبارک و تعالی است بر مردم و آن سوره سرور دین شماست و نهایت دانش ماست ای گروه شیعه! با آیات «حم و الکتاب المبین انا انزلناه فی لیله مبارکه انا کنا منزلین» مخامصه کنید زیرا این آیات مخصوص والیان امر امامت است بعد از پیغمبر.» (کلینی، اصول کافی، ج1، ص364)
این نوشتار نگاهی تحلیلی دارد به شب قدر و سوره انا انزلناه با توجه به این احادیث.
مفهوم قدر
قدر به معنای اندازه یا به اندازه درآوردن است که در آن مقدرات مشخص می شود. «لیله القدر» یا شب تقدیر سه بار در سوره مبارک قدر تکرار و یک بار نیز در سوره مبارک دخان با عنوان «لیله مبارکه» نام برده شده است. این شب در تمام طول سال بی نظیر است. برای اهل معنا چنان است که همه عبادت های خود را در طول سال مقدمه عبادت شب قدر قرار می دهند. یعنی در همه سال به ویژه در رجب و شعبان عبادت می کنند تا ظرفیت خود را برای دریافت های آسمانی شب قدر افزون کنند. شاید به همین دلیل گفته شده است در هر وضو که مقدمه عبادت است سوره قدر را تلاوت کنید.
به هر روی شب قدر نه تنها برترین شب سال بلکه برتر از هزار ماه شمرده شده است. این تعبیر پرمعنا و پررمز و راز قرآن کریم است که می فرماید: «لیله القدر خیر من الف شهر» شب قدر برتر از هزار ماه است. این آیه شریفه در ظاهر در تعظیم و تکریم شب مبارک قدر است ولی در باطن هزار ماه بی قدر را ملامت کرده است و از گذشته و حال و آینده آن ماههای بی قدر خبر داده است. در این تطبیق تناقض نما پرسشی وجود دارد که در پاسخ آن هدایتی بزرگ نهفته است. این آیه می فرماید: یک شب قدر برتر است از هزار ماه و هزار ماه معادل هشتاد و سه سال و چهار ماه است که در هر یک از این سالها یک شب قدر باید وجود داشته باشد؛ در نتیجه یک شب قدر برتر می شود از هشتاد و سه مانند خود که این نیز منطقی نمی نماید.
از آدم(ع) تا خاتم(ص) با شبهای قدر
ممکن است گفته شود هزار ماه، هزار ماه فرضی است که در آن بنابر فرض شب قدر وجود ندارد؛ هرچند این سخن به عنوان یک فرض می تواند درست باشد ولی روایات بسیاری در کتب معتبر حدیثی در مکتب اهل بیت و خلفا در ذیل دو آیه «شجره ملعونه» یعنی آیه 06 سوره اسری و آیه «خیر من الف شهر» از سوره قدر نقل شده است که پیامبر(ص) برای این هزار ماه مصداق واقعی قرار داده است. خلاصه و مضمون آن سخنان چنین است: خداوند به پیغمبرش(ص) در خواب چنین نمایاند که بنی امیه یکی پس از دیگری بر منبرش جای می گیرند. آن حضرت از این رویا اندوهگین شد پس خداوند لیله القدر به او عطا کرد که برای او و ذریه اش بهتر از هزار ماه است و همین مدت حکومت بنی امیه می باشد. این داستان با مضامین مختلف روایت شده است و اجمال آن میان هر دو مکتب شهرت دارد. (ر.ک: اصول کافی، ج4، ص159، ح10؛ تفسیر قمی، ج2، ص432؛ تاویل الایات، ج2، ص817، ح2؛ ترجمه تفسیرالبرهان، ج9، ص617؛ سنن ترمذی، ج5، ص444، ح3350).
این تطبیق که احادیث زیادی بر آن دلالت دارد از باب تعیین مصداق است و می تواند نمادین باشد. چه اینکه سالهای پس از بنی امیه نیز همچون سالهای حکومت بنی امیه تحت سیطره حکومت های طاغوت بوده است و خاندان پیامبر همچنان در ظلم و ستم و انزوا قرار داشتند. هرچند که ابن مسعود در مروج الذهب، می گوید: «همه مدت حکومت بنی امیه... یک هزار ماه تمام بدون کم و کاست بود» (ابن مسعود، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج2، ص238) و تلاش می کند این آیه را دقیقا به مدت حکومت بنی امیه منطبق سازد. اما درست تر آن است که شامل هزاران ماه و حکومت های متعدد گردد.
به هر صورت، مطلب فوق نشان می دهد فرض بودن هزار ماه بی شب قدر نمی تواند درست باشد. از سوی دیگر بنابر روایات سالهای بدون شب قدر پیش از پیامبر(ص) و پس از ایشان وجود نداشته و ندارد. زیرا نسبت به پیش از پیامبر(ص)، بیانات و اشارات سوره قدر و همچنین روایات دلالت می کنند که از ابتدا تاکنون هیچ گاه جهان خلقت بدون شب قدر نبوده است. لیله القدر برای پیامبران و گزیدگان امت های گذشته از همان زمان که نوع آدمی مستعد فرا گرفتن شریعت و قوانین گردید و به رشد و بلوغ رسید و پیامبران و گیرندگان وحی و الهام در میان مردم برانگیخته شدند وجود داشته که اصول معارف و شریعت در آن لیله القدر مقدر می شده است (ر.ک: پرتوی از قرآن، ص 691).
از امام جواد(ع) روایت شده است: «به خدا سوگند که آدم نمرد جز این که برای او وصی ای بود و برای همه پیغمبران پس از آدم امر خدا در شب قدر می آمد و برای وصی پس از او هم مقرر شد. به خدا سوگند که هر پیغمبری از آدم تا محمد (ص) در آن شب مامور می گشت که به فلان کس وصیت کند (شخصی را وصی خود کند).» (اصول کافی، ج 1، ص 663، ح 7) حدیث شریف فوق نشان می دهد که برای پیامبران و برگزیدگان امت های گذشته تا خاتم پیامبران (ص) لیله القدر وجود داشته است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1- اصول کافی تالیف ثقه الاسلام کلینی متوفی 923ق اولین مجموعه از کتاب های منبع چهارگانه حدیثی شیعه است که در زمان غیبت صغرا گردآوری شده است.
