با پاي پياده درحج فقرا

مجله شبانه باشگاه خبرنگاران،

آنچه در راه طلب خسته نگردد هرگز

پاي پرآبله و باديه پيماي من است

سفر پياده، به ويژه در زماني که انواع وسايل حمل ونقل با بيشترين سرعت و کمترين هزينه انسان را به مقصد مي رساند، قطعا با رنج و تعب همراه است؛ اما چه چيزي مي تواند رنج سفر و خوف خطر را بر مسافري پياده روا دارد که به ميل خود و به اشتياق قدم در راه بگذارد؟

چه چيزي جز عشق؟

کيفيت عمل انسان در جايي که آن عمل را نه براي خود، که براي ديگري يا به عشق ديگري انجام مي دهد، به درجه سختي آن نيز وابسته است؛ اين اصل را همگان در شکرگزاري از زحمات ديگران به کار مي بندند که هرچه زحمت بيشتر، قدرداني افزون تر.

اولياي خدا نيز بهترين اعمال را کارهايي دانسته اند که با دشواري بيشتري انجام مي شود: «أفضل الأعمال أحمزها» (بحار الانوار، ج 67، ص 237). اين حديث اگر دليل جداگانه اي براي سفر زيارتي با پاي پياده نباشد، دست کم در جايي که خود دين بر اين عمل سخت صحه گذاشته است، مي تواند معيار فضيلت اين روش به شمار  آيد.

اما آن جا که پاي فطرت و عشقي الهي به ميان مي آيد، سخت ترين کارها سهل مي شود؛ در جايي که جان و مال آدمي در طبق اخلاص نهاده مي شود، مجالي براي خستگي و تعبِ پاي نهادن بر سفر زيارتي باقي نمي ماند. محبت و مودت اهل بيت (ع) و پاسداشت ايثار آنان، سال ها و قرن ها اين آتش را شعله ور نگاه داشته است و ميليون ها انسان را به سادگي در اين مسير به حرکت درمي آورد. اين پياده روي نشانه اي است از علاقه و محبت به معشوق؛ و سختى و مشقت وصال، وصل و مصاحبت را به کام عاشق خسته شيرين تر مي کند. سفر پياده به قصد زيارت اماکن مقدسه و حرم امامان عليهم السلام، نه تنها نمادي از محبت و مودت و پيوستگي رفتاري با اولياء ا... است، که ارزشي ذاتي نيز دارد؛ چرا که تأسي از سيره معصومين(ع) است و به قصد قربت و با علم به فضيلت انجام مي شود.

به گزارش خراسان، اين پياده بودن، يا به دليل فقير بودن زائر است که نشان دهنده شوق و محبت زائر است يا از آن روست که زائر، خود را در برابر عظمت امام معصوم(ع)، کوچک مي شمارد و در راه او، رنج سفر پياده را بر خود هموار مي کند و اين هردو ارزشمند است.

اگرچه حساب زمان و عمر در شرع، بسيار مورد توجه است، اما انساني که با پاي پياده و به قصد عرض ادب و خاکساري و تحکيم پيوندش با ولي خدا به زيارت اوليا مي رود، اعتقاد دارد که عمرش را در بهترين عمل و عبادت مي گذراند و از اين سرمايه به بهترين شکل بهره مي برد و بهترين نتيجه را مي گيرد. نتيجه اي که قابل محاسبه عادي و مادي نيست و شايد با سال ها علم آموزي و عبادت معمول نيز قابل وصول نباشد. براي نمونه فرصتي که در طول مسير براي بزرگ ترين عبادت، يعني تفکر به دست مي دهد، زمينه محاسبه نفس و تصميم گيري هاي بنيادين را در زندگي افراد مهيا مي سازد.هرچند بر فضيلت زيارت حرم مطهر، اميرمؤمنان، امام حسين(ع) و حضرت رضا عليهم السلام با پاي پياده تصريح شده است، اما اين امر براي ديگر ائمه اطهار عليهم السلام نيز قابل تعميم است. در آداب زيارت معصومين(ع) ذکر شده که بهتر است زائر حداقل بخشي از مسير را با پاي پياده طي کند تا آماده زيارت شود.

چنان که در روايات آمده است، هر قدمي که انسان در اين مسير نوراني برمي دارد، پاک کنندۀ آلودگي هاي روحِ اوست:

... إِنْ کَانَ مَاشِياً کَتَبَ ا... لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةً وَ مَحَى عَنْهُ سَيِّئَةً حَتَّى إِذَا صَارَ فِي الْحَائِرِ کَتَبَهُ ا... مِنَ الْمُصْلِحِينَ الْمُنْتَجَبِينَ...

... اگر پياده باشد، خداوند براي هر قدمش، حسنه اي مي نويسد و سيئه اي از او را محو مي کند.

و چنين حسنه اي شايسته تقديس و تنزيه است:

... ثُمَّ لَمْ يَزَلْ يُقَدَّسُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حَتَّى يَأْتِيَهُ ...

... با هر قدمى که [زائر پياده] برمى دارد، پيوسته تقديس مي شود تا به زيارتگاه برسد ...

تا جايي که در هنگام بازگشت از زيارت، به مانند کسي که تازه به دنيا آمده است، پاک و سبکبال مي شود:... حَتَّى إِذَا أرَادَ الِانْصِرَافَ أَتَاهُ مَلَکٌ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ ا...ِ(ص) يُقْرِؤُکَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَکَ اسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ فَقَدْ غُفِرَ لَکَ مَا مَضَى.

... آن گاه که [زائر پياده] قصد بازگشت دارد، فرشتۀ الهي به او الهام مي کند که رسول خدا(ص) بر تو سلام مي رساند و پيام مي دهد که اعمالت را از سرگير که گذشته ات بخشيده شده است.

و اين جاست که حکمت عميق زيارت را در فرمايش امام صادق(ع) مي يابيم:

فَإِذَا انْصَرَفَ وَدَّعُوهُ وَ قَالُوا: يَا وَلِيَّ ا... مَغْفُوراً لَکَ أَنْتَ مِنْ حِزْبِ ا...ِ وَ حِزْبِ رَسُولِهِ وَ حِزْبِ أَهْلِ بَيْتِ رَسُولِه...

و آن گاه که [زائر پياده] بازمي گردد، فرشتگان با او وداع مي کنند و مى گويند: اى ولىّ خدا! گناهانت آمرزيده شد؛ و تو از حزب خدا و حزب رسول او و حزب اهل بيت رسولش هستي...

از حضرت زهرا(س) به عنوان نخستين زائر پياده اسلام ياد مي شود؛ آن گاه که هر هفته با پاي پياده براي زيارت شهداي احد به آن منطقه طي طريق مي کردند. اين سنت در سيره معصومين(ع) نيز به کرات و در منابع مختلف شيعه و سني گزارش شده است؛ تا جايي که در زندگي امام حسن مجتبي(ع) بيست وپنج بار تشرف به خانه خدا با پاي پياده از مدينه ثبت شده است. براي امام حسين(ع) نيز همين تعداد حج ذکر شده که در بعضي از اين سفرها در معيت برادر بزرگوارشان بودند. اين در حالي است که در منابع تصريح شده که در اين سفرهاي پياده، اسباني نفيس بدون سوار، همراه امام بوده  است. در گزارش يکي از اين سفرها که نشان از اهتمام حسنين عليهماالسلام به طي مسير زيارت با پاي پياده، در عين مراعات حال مردم دارد، چنين آمده است:

«اميرالحاج سعدبن ابي وقاص بود و چون قافله حجاج به ايشان رسيدند در حالتي که پياده راه مي رفتند، تمام حجاج با امير پياده شدند و به حرمت ايشان پياده رفتند؛ پس سعد به خدمت ايشان آمد و عرض کرد پياده رفتن به مردم زحمت مي دهد و سواري نيز با پياده بودن شما دشوار است! خوب است که سوار شويد تا مردم سوار شوند؛ و راحله ايشان حاضر بود که پيشاپيش مي بردند، با اين حال راضي نشدند و فرمودند: ما بر خود لازم کرده ايم که پياده رويم و سوار نشويم؛ پس ما از ميان قافله به کناري رويم تا سواري بر شما دشوار نباشد؛ پس از راه به کناري رفتند و حجاج سوار شدند.»

در منابع شيعي، گاه زيارت حرم مطهر رضوي بافضيلت ترين زيارت و حتي مقدم بر زيارت کربلا دانسته شده است و غربت هشتمين امام(ع)، يکي از دلايل اين امر شمرده شده است. هم چنين به مانند زيارت کربلا، بر مطلوبيت تشرف به حرم مطهر امام رضا(ع) با پاي پياده نيز تصريح شده است و از اين رو در زندگي نامه بعضي از علماي قديم چنين آمده است که سعي مي کردند سالي يک بار با پاي پياده به زيارت امام هشتم بروند. در اين روايات به فضيلت تحمل سختي، سرما و گرما و حتي قطره اي از باران در راه زيارت حضرت اشاره شده است و آن را عامل رهايي از آتش دانسته اند.براي نمونه، حضرت عبدالعظيم حسنى از جوادالائمه عليه السلام چنين نقل مي کند که فرمود:ما زار أبى أحد فأصابه أذى من مطر أو برد أو حَرّ الا حرّم جسده على النار.

هيچ کس در حالي که متحمل سختي سرما و گرما و باران شده است پدرم را زيارت نمي کند، مگر آن که بدنش بر آتش حرام خواهد شد.

بي شک همان گونه که زيارت حضرت اباعبدا...(ع) منزلت ويژه اي در ميان ائمه معصومين(ع) دارد، زيارت کربلا با پاي پياده نيز با توجه به روايات، فضيلت ويژه اي دارد. پيشوايان ما بر زيارت حضرت سيدالشهدا عليه السلام با پاي پياده تأکيد فراوان کرده و ثواب بسياري براي آن برشمرده اند.از امام صادق(ع) چنين نقل شده است که زيارت مرقد امام حسين(ع)، بهتر است پياده انجام شود؛ با پاي برهنه و راه رفتني چونان بندگان. اين امام بزرگوار گاه براي زائران مرقد حضرت اباعبدا... الحسين(ع) چنين دعا مي کنند:«خدايا زائران قبر حسين را بيامرز، آنان که در اين راه هزينه مي کنند، بدن هاشان را در معرض [سختي ها] قرار مي دهند... خدايا رحمت کن بر چهره هايي که آفتاب رنگشان را تغيير داده، چشم هايي که در محبت ما اشک مي ريزد... خدايا اين جان ها و بدن ها را به تو مي سپارم تا کنار کوثر ملاقاتشان کنم...»

و کسي که حضرت امام حسين(ع) را چنين زيارت مي کند، هر قدمش، گام نهادن در پاکي و دوري از پليدي هاست: «خداوند به هر قدمى که برمى دارد، حسنه اي مي افزايد و گناهي از او محو مى فرمايد تا زمانى که به حائر حسيني برسد» و با هر گام نهادني، «بر درجات او مي افزايد».

سنت زيارت کربلا با پاي پياده در زمان حيات ائمه اطهار(ع) به وجود آمد و با وجود فراز و فرودهايي که تاکنون ادامه داشته است. اما محدّث نوري را احياگر اين سنت در دوران جديد مي خوانند. همو که نويسنده «مستدرک الوسائل» معروف است و استاد شهيد مرتضي مطهري نيز در «حماسۀ حسيني» خويش در نقد تحريفات عزاداري، بسيار از کتاب روشنگر «لؤلؤ و مرجان» او ياد مي کند. ميرزاحسين نوري حدود ۱۸۰ سال پيش در روستايي از توابع شهر نور مازندران متولد شد و براي تحصيل علوم ديني به تهران و سپس به نجف سفر کرد.

در عصر شيخ انصاري زيارت کربلا با پاي پياده به فراموشي سپرده شده بود، اما محدث نوري تصميم گرفت اين سنت حسنه را احيا کند. عيد قربان، اولين روز پياده روي او از نجف تا کربلا بود؛ سه روز در راه بود و ۳۰ نفر نيز او را همراهي کردند. از آن پس هر سال اين کار را تکرار کرد و سال به سال بر تعداد همراهانش افزوده  شد. آخرين بار در سال 1319 با پاي پياده به زيارت حرم حضرت اباعبدا... رفت. ميرزاحسين پس از اين سفر پياده، جان سپرد و سال ها بعد که قبرش نبش شد، پيکرش را سالم و تازه يافتند.

در سيره معصومين(ع) تشرف به حج با پاي پياده به کرات به چشم مي خورد که بياني است از اهميت حج و زيارت و تبليغي است عملي و مؤثر در تبيين اين جايگاه. ائمه اطهار عليهم السلام، به صورت پياده و حتي گاه به صورت خدمتگزار کاروان هاي حجاج به حج مشرف مي شدند. اين کار را مي توان نوعي همراهي با اقشار ضعيف جامعه نيز تلقي کرد؛ افرادي علاقه مند به حج که از امکانات کمي برخوردارند و ممکن است در مقايسه سفر خود با اغنياي جامعه احساس حقارت کنند و از حج دست بکشند. بايد دانست اولا: حج فقرا و حج فقيرانه اجر بيشتري دارد و ثانيا: زيارت فقيرانه لزوما به معناي ناداري نيست! از اين رو ايشان با اين که مرکب سواري مناسبي همراه داشتند، براي حج، پياده طي طريق مي کردند.خداوند در قرآن کريم، آن گاه که به پيامبر امر مي کند تا مردم را براي حج فرابخواند، پيادگان را بر سوارگان مقدم کرده و سواران را نيز تنها به مرکبشان ياد مي کند، آن هم مرکب هايي لاغر که از طبقه راکبشان حکايت مي کند! مفسران اين آيه را دليلي بر فضيلت حج رفتن با پاي پياده و حج گزاري فقيرانه دانسته اند:

وَ أَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلي کُلِّ ضامِر يَأْتِينَ مِنْ کُلِّ فَجّ عَمِيق.

در ميان مردم نداي حجّ دِه تا مردم، پياده و سوار بر مرکب هاي لاغر، از راه هاي دور، به سوي تو آيند.

اين رويه در منابع ناظر بر زيارت اولياي الهي نيز به چشم مي خورد؛ از تفاخر نهي شده و تواضع، فروتنى و خشوع، لازمه زيارت دانسته شده است؛ چراکه در محضر امام بينا و شنوا، جايي براي تفاخر مأموم نمي ماند.شايد بتوان تأکيد بر سفر با پاي پياده براي زيارت حرم ائمه اطهار(ع) را نيز در همين راستا توصيف کرد؛ عملي که يا نشانه فقر زائر است، يا تواضع او و در هر صورت، فقير و غني را در يک صف قرار مي دهد و راه را بر فخرفروشي و تکبر مي بندد.

اين تأکيد حتي در نوع راه رفتن در راه رسيدن به زيارتگاه نيز مشاهده مي شود؛ آن جا که امام(ع) در کيفيت زيارت حضرت اباعبدا...(ع) مي فرمايد: بهتر است پياده انجام شود؛ با پاي برهنه و راه رفتني هم چون بندگان.از امام صادق عليه السّلام درباره زيارت امام حسين عليه السّلام چنين نقل شده است که آن حضرت را «محزون و غمناک و ژوليده موي و غبارآلود و گرسنه و تشنه زيارت کن که آن حضرت با اين احوال شهيد شد»

چنان که از اوصاف زائر حسيني در روايات برمي آيد، زائر بايد از هر چيزي که «اسباب تفاخر و خودنمايي و برتري جويي» است بپرهيزد و خود را زينت و آرايش نکند و تا آن جاست، گوشت نخورد، «تا نام وي را در ميان متکبّران ننويسند و از دفتر ضعيفان و مسکينان نزدايند».

تأکيد بر سفر پياده البته بدان معنا نيست که همگان و در هر زماني لازم است که اين گونه حج يا زيارت را به جا آورند؛ بلکه توصيه اي است که هرکس به اندازه توان و طاقت خود و در چارچوب شرايط اجتماعي، بهتر است به آن عمل کند.در روايات معصومين(ع)، سفر پياده به هر قيمتي توصيه نشده است؛ بلکه در مواردي نيز سفر سواره بر پياده ترجيح داده شده است. از جمله اگر سفر پياده به حج، موجب خستگي زياد و از بين رفتن حال دعا و مناجات، يا موجب کسالت و مريضي شود، لازم است که از آن پرهيز شود و سفر به صورت سواره انجام پذيرد. هم چنين در جايي که انسان در عين دارندگي، فقط براي کمتر شدن خرج سفر مي خواهد پياده روي را انتخاب کند، بهتر است که به صورت سواره برود!

علاّمه نراقي در اين باره مي نويسد: «و سزاوار است که انگيزه پياده روي، کم کردن خرج نباشد؛ بلکه رنج بردن و رياضت کشيدن در راه خدا باشد و اگر مقصود او صرفه جويي و تقليل خرج با وجود توانگري باشد، سواره افضل است».

از سوي ديگر اين کار همچون هر عمل خير ديگري گاه در برابر کارهاي مهم تر و ضروري تري قرار مي گيرد که در اين موقعيت، مورد رضايت حق نيست.