همدان/
گاهشماری حیوانی
گاه شماری حیوانی یا گاهشماری دوازده حیوانی یک نوع گاه شماری ایرانی است که بعد از قرن هفتم در ایران متداول شده و تا اوایل قرن حاضر خورشیدی نیز، متداول بوده‌است. این گاهشماری به جهات بسیار، شبیه به گاهشماری چینی-اویغوری به نظر میاید.
به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران همدان ؛ در این گاهشماری از ترکیب برخی اصول گاهشماری جلالی، گاهشماری هجری قمری و گاهشماری دوازده حیوانی چینی-اویغوری شکل گرفته‌است و در طول هفت قرنی که از یورش مغول به ایران می‌گذرد و تا سال ۱۳۰۴ هجری خورشیدی در ایران رایج بوده‌است. هرچند که در طی این چند سده همواره به یک شکل نبوده و در دوره‌های مختلف، تغییراتی نیز در آن پدید آمده‌است.
آغاز این نوع گاه شماری در روز پنجشنبه ۱۵ ژوئیهٔ سال ۶۲۲ مسیحی و با نخستین سال قمری که ، پیامبر اسلام از مکه به مدینه هجرت نمود، آغاز می‌شود و بنابراین شاید بتوان گفت که این نوع گاهشماری مستقیماً از گاهشماری هجری قمری گرفته شده‌است.
در آغاز به کارگیری این نوع گاهشماری، ماههای قمری اقترانی که با رؤیت هلال ماه آغاز می شد به شکلی که در گاهشماری هجری قمری کاربرد داشت، باقی ماند تا مورد تأیید مسلمانان نیز قرار بگیرد. بدین سان، به همان ترتیبی که در گاهشماری قمری عمل می کردند، طول ماههای قمری را در زیج‌ها و تقویم‌های سالیانهٔ سی روزه و بیست و نه روزه محاسبه می کردند.
در این زمینه، نخستین روز سال در امور دینی و شرعیات، نخستین روز ماه محرم و در امور مالیاتی و رسمی، نوروز جلالی بود و تاریخ مطابق با آن را، گاه با گاهشماری قمری و گاه با تاریخ ماههای گاهشماری جلالی و برج‌های دوازده گانهٔ سال، مشخص نمودند. در اوایل به کارگیری گاهشماری حیوانی، بیشتر از مطابقت با ماههای هجری قمری استفاده می شد، امّا در دوره‌های بعد، بیشتر گاهشماری جلالی و برج‌های دوازده گانهٔ آن مورد استفاده قرار می گرفت.
بر این اساس، طول متوسط سال برای کارهای رسمی و مالیاتی در گاهشماری حیوانی، برابر با طول متوسط سال حقیقی خورشیدی بود.
تغییرات در عصر صفویه
تا دوره صفویه، گاهشماری حیوانی با ماههای قمری رواج داشت، امّا از دوره صفویه، مقرر گردید که علاوه بر ماههای قمری، ماههای شمسی نیز در تقویم‌های سالیانه ثبت شود. این روش از عصر صفویه تا سال ۱۳۲۹ هجری قمری ادامه داشت. در این سال ماههای شمسی با نام برج‌های دوازده گانه پذیرفته شده و در تقویم‌های سالیانه ثبت شدند.
صفویان همچون مغولها سال‌های قمری را با نام حیواناتی که به سال‌های همزمان چینی-اویغوری اطلاق می‌شد، نامگذاری می‌کردند و از آنجاکه هر سی و سه سال خورشیدی (یا هر سی و سه سال قمری چینی-اویغوری) برابر با سی و چهار سال قمری می‌باشد، همواره یک سال قمری در طی این مدت بی نام می‌ماند. بنابراین در عصر صفویه قرار بر این شد که در گاهشماری حیوانی، در هر دورهٔ سی و سه یا سی و چهار سالهٔ شمسی - قمری ِ چینی - اویغوری، یک سال قمری در نامگزاری حذف گردد.
با اینکه این حذف، در هر سی و سه یا سی و چهار سال لازم بود، امّا در عرصهٔ عمل، چندان به صورت منظم اجرا نمی‌شد. بعنوان نمونه در گزارش اسکندر منشی، وقایع نگار دورهٔ صفویه، در برخی موارد نام یک حیوان به دو سال متوالی داده شده‌است.
ریشه و خاستگاه
ریشه و خاستگاه این گاهشماری و علت تأثیرگذاری این دوازده حیوان خاص بر سرنوشت زمین و انسان، به یک افسانهٔ کهن بودایی بازمی گردد:
روزی بودا در آغاز سال نو، تمامی حیوانات را به نزد خویش دعوت کرد، امّا از میان تمامی حیوانات، تنها دوازده حیوان دعوت بودا را جدّی گرفتند و به محضر او رفتند. این دوازده حیوان عبارت بودند از: موش، گاو، ببر، گربه، اژدها(یا نهنگ)، مار، اسب، بز، میمون، خروس، سگ و خوک. از آن پس بودا مقدّر نمود که سرنوشت انسان و جهان، تنها به دست این دوازده حیوان باشد و هریک از این حیوانات در هر سال یکی پس از دیگری پدیدار شوند و مقدورات کائنات و سرنوشت جهان را در دست بگیرند.
هرچند که در روایت ایرانی فهرست این حیوانات دستخوش تغییراتی شده‌است.
نام سال‌ها
نام سال‌های دوازده گانهٔ حیوانی در ایران که با تقویم اویغوری-چینی تفاوتهایی دارد، به ترتیب عبارتند از:
1. موش
2. گاو
3. پلنگ
4. خرگوش
5. نهنگ
6. مار
7. اسب
8. گوسفند
9. میمون
10. مرغ
11. سگ
12. خوک
زرد پوستان و ایرانی‌هایی که به پیروی از مغولها به این گاهشماری عنایت داشتند و از آن استفاده می‌کردند، ویژگی‌های هریک از سال‌هایی را که با نام یکی از حیوانات دوازده گانهٔ مذکور قرین می‌شد و نام آن حیوان را می‌گرفت، همانند خوی و سرشت آن حیوان می‌دانستند و انتظار حوادثی مطابق با چنان خلق و خویی از آن سال داشتند.
هنوز هم نزد عامّه چنین برداشتی وجود دارد و در تفأل‌ها و پیش بینی‌ها، بویژه در تقویم‌های سالانهٔ نجومی (که هنوز هم تهیه و منتشر می‌شوند) منظور می‌گردد.
برای تعیین اینکه هر سال خورشیدی، به نام کدامیک از حیوانات دوازده گانهٔ فوق است، کافیست تا عدد آن سال را با عدد ۶ جمع بزنیم و بعد حاصل جمع را بر عدد ۱۲ تقسیم نمائیم و سپس به باقیمانده نهایی نگاه کنیم. عدد باقیمانده، نمایندهٔ نام آن سال بر مبنای ترتیب فوق الذکر است.
بعنوان مثال، برای دانستن نام سال ۱۳۸۹ خورشیدی، ابتدا ۱۳۸۹ را با ۶ جمع می‌کنیم و حاصل یعنی عدد ۱۳۹۵ را بر ۱۲ تقسیم می‌کنیم که باقیماندهٔ نهایی تقسیم، عدد ۳ می‌شود که با رجوع به ترتیب نام‌برده نمایندهٔ سال پلنگ است./س
آغاز این نوع گاه شماری در روز پنجشنبه ۱۵ ژوئیهٔ سال ۶۲۲ مسیحی و با نخستین سال قمری که ، پیامبر اسلام از مکه به مدینه هجرت نمود، آغاز می‌شود و بنابراین شاید بتوان گفت که این نوع گاهشماری مستقیماً از گاهشماری هجری قمری گرفته شده‌است.
در آغاز به کارگیری این نوع گاهشماری، ماههای قمری اقترانی که با رؤیت هلال ماه آغاز می شد به شکلی که در گاهشماری هجری قمری کاربرد داشت، باقی ماند تا مورد تأیید مسلمانان نیز قرار بگیرد. بدین سان، به همان ترتیبی که در گاهشماری قمری عمل می کردند، طول ماههای قمری را در زیج‌ها و تقویم‌های سالیانهٔ سی روزه و بیست و نه روزه محاسبه می کردند.
در این زمینه، نخستین روز سال در امور دینی و شرعیات، نخستین روز ماه محرم و در امور مالیاتی و رسمی، نوروز جلالی بود و تاریخ مطابق با آن را، گاه با گاهشماری قمری و گاه با تاریخ ماههای گاهشماری جلالی و برج‌های دوازده گانهٔ سال، مشخص نمودند. در اوایل به کارگیری گاهشماری حیوانی، بیشتر از مطابقت با ماههای هجری قمری استفاده می شد، امّا در دوره‌های بعد، بیشتر گاهشماری جلالی و برج‌های دوازده گانهٔ آن مورد استفاده قرار می گرفت.
بر این اساس، طول متوسط سال برای کارهای رسمی و مالیاتی در گاهشماری حیوانی، برابر با طول متوسط سال حقیقی خورشیدی بود.
تغییرات در عصر صفویه
تا دوره صفویه، گاهشماری حیوانی با ماههای قمری رواج داشت، امّا از دوره صفویه، مقرر گردید که علاوه بر ماههای قمری، ماههای شمسی نیز در تقویم‌های سالیانه ثبت شود. این روش از عصر صفویه تا سال ۱۳۲۹ هجری قمری ادامه داشت. در این سال ماههای شمسی با نام برج‌های دوازده گانه پذیرفته شده و در تقویم‌های سالیانه ثبت شدند.
صفویان همچون مغولها سال‌های قمری را با نام حیواناتی که به سال‌های همزمان چینی-اویغوری اطلاق می‌شد، نامگذاری می‌کردند و از آنجاکه هر سی و سه سال خورشیدی (یا هر سی و سه سال قمری چینی-اویغوری) برابر با سی و چهار سال قمری می‌باشد، همواره یک سال قمری در طی این مدت بی نام می‌ماند. بنابراین در عصر صفویه قرار بر این شد که در گاهشماری حیوانی، در هر دورهٔ سی و سه یا سی و چهار سالهٔ شمسی - قمری ِ چینی - اویغوری، یک سال قمری در نامگزاری حذف گردد.
با اینکه این حذف، در هر سی و سه یا سی و چهار سال لازم بود، امّا در عرصهٔ عمل، چندان به صورت منظم اجرا نمی‌شد. بعنوان نمونه در گزارش اسکندر منشی، وقایع نگار دورهٔ صفویه، در برخی موارد نام یک حیوان به دو سال متوالی داده شده‌است.
ریشه و خاستگاه
ریشه و خاستگاه این گاهشماری و علت تأثیرگذاری این دوازده حیوان خاص بر سرنوشت زمین و انسان، به یک افسانهٔ کهن بودایی بازمی گردد:
روزی بودا در آغاز سال نو، تمامی حیوانات را به نزد خویش دعوت کرد، امّا از میان تمامی حیوانات، تنها دوازده حیوان دعوت بودا را جدّی گرفتند و به محضر او رفتند. این دوازده حیوان عبارت بودند از: موش، گاو، ببر، گربه، اژدها(یا نهنگ)، مار، اسب، بز، میمون، خروس، سگ و خوک. از آن پس بودا مقدّر نمود که سرنوشت انسان و جهان، تنها به دست این دوازده حیوان باشد و هریک از این حیوانات در هر سال یکی پس از دیگری پدیدار شوند و مقدورات کائنات و سرنوشت جهان را در دست بگیرند.
هرچند که در روایت ایرانی فهرست این حیوانات دستخوش تغییراتی شده‌است.
نام سال‌ها
نام سال‌های دوازده گانهٔ حیوانی در ایران که با تقویم اویغوری-چینی تفاوتهایی دارد، به ترتیب عبارتند از:
1. موش
2. گاو
3. پلنگ
4. خرگوش
5. نهنگ
6. مار
7. اسب
8. گوسفند
9. میمون
10. مرغ
11. سگ
12. خوک
زرد پوستان و ایرانی‌هایی که به پیروی از مغولها به این گاهشماری عنایت داشتند و از آن استفاده می‌کردند، ویژگی‌های هریک از سال‌هایی را که با نام یکی از حیوانات دوازده گانهٔ مذکور قرین می‌شد و نام آن حیوان را می‌گرفت، همانند خوی و سرشت آن حیوان می‌دانستند و انتظار حوادثی مطابق با چنان خلق و خویی از آن سال داشتند.
هنوز هم نزد عامّه چنین برداشتی وجود دارد و در تفأل‌ها و پیش بینی‌ها، بویژه در تقویم‌های سالانهٔ نجومی (که هنوز هم تهیه و منتشر می‌شوند) منظور می‌گردد.
برای تعیین اینکه هر سال خورشیدی، به نام کدامیک از حیوانات دوازده گانهٔ فوق است، کافیست تا عدد آن سال را با عدد ۶ جمع بزنیم و بعد حاصل جمع را بر عدد ۱۲ تقسیم نمائیم و سپس به باقیمانده نهایی نگاه کنیم. عدد باقیمانده، نمایندهٔ نام آن سال بر مبنای ترتیب فوق الذکر است.
بعنوان مثال، برای دانستن نام سال ۱۳۸۹ خورشیدی، ابتدا ۱۳۸۹ را با ۶ جمع می‌کنیم و حاصل یعنی عدد ۱۳۹۵ را بر ۱۲ تقسیم می‌کنیم که باقیماندهٔ نهایی تقسیم، عدد ۳ می‌شود که با رجوع به ترتیب نام‌برده نمایندهٔ سال پلنگ است./س
