فلک الافلاک قلعهای تاریخی در مرکز شهر خرمآباد در استان لرستان است.
فلک الافلاک با نام قلعه دوازده برجی هم شناخته میشود. قلعه فلک الافلاک بر فراز تپهای مشرف به شهر خرم آباد و در نزدیکی رودخانه خرم آباد قرار گرفته و چشمگیرترین اثر تاریخی و گردشگری درون شهر خرم آباد است
قدمت این قلعه به دوره ساسانیانمیرسد. ساسانیان شهری با نام شاپور خواست . در حدود منطقه کنونی خرمآبادساختند که بعدها ویران شد و در حدود سده هفتم هجری خرمآبادفعلی به جای آن بنا گردید. گمان میرود که قلعه فلکالافلاک همان دژ شاپورخواست باشد که در دوره ساسانی کاربرد حکومتی و نظامی داشتهاست. از قرن ششم هجری پس از ساخته شدن شهر جدید خرمآباد این قلعه نیز بنام خرمآباد معروف شد و احتمالاً نام فلکالافلاک در دوره قاجاربه آن اطلاق شدهاست.
کاربری قلعه
این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل حسنویهو گنجوردر زمان آل بویهدر آمد همچنین خزانه حکومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حکومتی اتابکان لر کوچکو والیان لرستاندر دوره صفویهتا قاجارو سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلویاول و دوم از مهمترین کاربردهای قلعه در گذشته محسوب میشود.
احداث بنا بر فراز صخرههای سنگی و اشراف کامل آن بر دره تاریخی خرمآبادو نیز جاری شدن چشمه پر آبگلستان از دامنه شمالی تپه از ویژگیهای اصلی بنا به شمار میآیند. از سوی دیگر نزدیکی بنا با غارهای پیش از تاریخ دره خرمآباد و دیگر آثار دوران تاریخی مانند سنگ نبشته، مناره آجری، آسیاب گبری، پل شاپوریو گرداب سنگی بیانگر پیوستگی تاریخی قلعه با آثار یاد شده میباشد.
معماری کنونی بنا، بیانگر الحاقات فراوانی است که در دورانهای گوناگون بدان افزوده شده، بیشترین این تحولات مربوط به دوره صفویهتا قاجارمیباشد. بر اساس مدارک تصویری تا حدود یکصد سال پیش بارویی دوازده برجی در پیرامون بنای فعلی وجود داشته، که اکنون آثار این برج از آن در محوطه شمال غربی قلعه، قابل مشاهدهاست. وسعت تقریبی بنا ۵۳۰۰ متر مربع، شامل ۸ برج دو صحن و ۳۰۰ جان پناه میباشد. ارتفاع بلندترین دیوار تا سطح تپه ۲۳ متر و مصالح آن از سنگ آجر، خشت و ملات گچو آهکاست. ورودی بنا به سمت شمالو در بدنه برج جنوبغربی تعبیه شده که پس از گذر از راهرو ورودی به حیاط اول وصل میگردد. ورودی قلعه فلکالافلاک در جبهه شمالی و در برج جنوب غربی به عرض ۱۰ متر و ۲۰ سانتیمتر و ارتفاع سه متر ساخته شده و در ساخت این بنا از مصالحی چون خشت، آجر(قرمز و بزرگ)، سنگو ملات استفاده شدهاست.
حیاط اول
ابعاد این حیاط که جهت شمالی، جنوبی طراحی شده ۲۲/۵×۳۱ متر است. پیرامون آن از چهار برج تشکیل شده که دو برج آن در شمال و شمال غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب غربی قرار دارد.
حیاط اول قلعه
حمام قدیمی
حمامقلعه در ضلع شمالی حیاط اول و در نزدیکی چاه قلعه قرار داشتهاست. این حمام تا اواخر دوره قاجار قابل استفاده بوده و اکنون آثاری از آن مانند تنبوشههای سفالی، نقشهای آهکبری و کانالهای زیر زمینی قابل مشاهدهاست.
چاه قلعه
در شمال شرقی حیاط اول و در پشت یک طاق نمای بلند، چاه آب قلعه قرار دارد. عمق این چاه که بیشتر آن با برش صخره به سرچشمه آبگلستان راه یافته نزدیک به ۴۰ متر است. در گذشته آب مورد نیاز ساکنین دژ از همین چاه تامین میشدهاست و اکنون نیز قابل بهرهبرداری است.
حیاط دوم
ابعاد این حیاط در جهت شرقی، غربی طراحی شده ۲۱×۲۹ متر است و همانند حیاط اول از چهار برج تشکیل میگردد. در چهار جهت این حیاط تالارهای بزرگی قرار دارد که به یکدیگر راه دارند و اکنون به موزه تغییر کاربری یافتهاند. از نکات قابل تامل در معماری بنا، وجود گریزگاه مخفی در ضلع جنوبی و فضاهای زیر زمینی در ضلع شمال و شرقآن میباشد./س