به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران مشهد این شهرستان با چهار بخش مرکزی، سنگان، جلگه زوزن، و سلامی و جمعیتی بیش از ۱۱۰ هزار نفر، در نوار مرز شرقی ایران قرار دارد و ۱۲۳ کیلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان دارد.

این شهرستان از شمال به شهرستان رشتخوار، از غرب به شهرستان گناباد، از جنوب به شهرستان قاینات و از شرق به شهرستان تایباد و افغانستان متصل است.

شهرستان مرزی خواف با مساحتی حدود ۹۷۹۷ کیلومتر مربع، از شمال به شهرستان رشتخوار، از شرق به افغانستان و شهرستان تایباد، از جانب جنوب به قائن و از سوی مغرب به شهرستان‌های گناباد و تربت حیدریه محدود می گردد. مرکز این شهرستان شهر خواف است. شاید "ابن ندیم" نخستین کسی باشد که در "الفهرست" این قصبه را "روی" خوانده است. هنوز مرکز شهر خواف را عیناٌ به همین شکل "روی" می گویند و گاهی نیز "رود" گفته می‌شود که صورت تحریف شدهٔ "روی" است. براساس آخرین تقسیمات کشوری شهرستان خواف دارای ۵ شهر به نام رود خواف، سنگان، قاسم آباد، سلامی و نشتیفان می باشد. خواف همچنین دارای ۴ بخش و ۸ دهستان است. معدن سنگ آهن سنگان خواف یکی از بزرگترین معادن خاورمیانه به شمار می رود. کشاورزی و دامپروری اساس فعالیت‌های اقتصادی منطقه را تشکیل می دهد و مهم‌ترین محصولات کشاورزی آن عبارتند از: گندم، جو، پنبه، چغندرقند و فرآورده‌های جالیزی. از محصولات دامی این شهرستان می توان به انواع فرآورده‌های لبنی مانند ماست، پنیر، کره، کشک و ... اشاره کرد.

خواف همچون خواف نوشته می‌شود و "خاف" خوانده می شود. تمامی جغرافی دانان عصر اسلام همچون یاقوت در "معجم البلدان"، مقدسی در "احسن التقاسیم" و حمدالله مستوفی در "نزهه القلوب" و سرانجام حافظ ابرو در "جغرافیا ی تاریخی" خواف را به همین شکل ضبط کرده اند. امروزه خواف وسعتی در حدود یک دهم خواف قدیم را دارد. در گذشته تربت حیدریه و بخشی از منطقه ای که اکنون در خاک افغانستان است جزء خواف بوده است. خواف از نظر پیشینه تاریخی پیش از اسلام جزیی از قلمرو پارتیان بوده و سابقه تاریخی اش به چندین هزار سال می رسد. به گزارش دکتر مشکور صاحب رساله ایران در عهد باستان خواف در عهد اشکانیان و ساسانیان نیز جزء شهرهای آباد ایران بوده است که از توابع مهم ابر شهر نیشابور محسوب می شد. حاکم این ولایت را "کنا رنگ" می گفته اند. حافظ ابرو دانشمند و مورخ نامی قرن هشتم و نهم خواف را چنین توصیف کرده است: خواف ناحیه ای است مشهور که مردم بزرگ از آنجا برخاسته اند. از علما و ملوک و وزراء جد اعلای محمد مظفر شاه شجاع از دهستان نشتیفان خواف بوده و ملک زوزن که مدتی حکومت کرد در اواخر دولت خوارزمشاهیان از زوزن خواف بوده اند. در خواف مزارع و قراء بسیار است و کانی آهن دارد. مردم در آنجا سنی مذهبند و آب ایشان بیشتر از کاریز است. رودهای آب اندکند و درخت بسیار و ابریشم حاصل شود و از میوه همه نوع باشد به خصوص پنبه و انار نیز بسیار باشد. خواف محل عبور شاخه ای از جاده ابریشم به طول ۱۰ هزار کیلومتر است که در قرن اول قبل از میلاد از شهر "سیان" پایتخت چین و از طریق هرات به ایران وارد می شده است. ولایت خواف از سال ۱۲۴۹ ه.ق که هرات از ایران جدا شد به تابعیت مشهد یعنی خراسان کنونی درآمد.

شهرستان خواف نیز همانند تربت جام دارای پیشینه غنی در هنر موسیقی است. موسیقی این منطقه براساس مقام‌های سماعی شکل گرفته و در طول زمان ساخته و پرداخته شده است. مقام‌های آن تقریبا شبیه مقام‌های تربت جام می باشد. شهرستان خواف استادان بی نظیری را در زمینه موسیقی مقامی به هنر ایران زمین معرفی نموده است. سازهای مهم این منطقه را دف و دوتار تشکیل می دهند.استاد عثمان محمد پرست از بزرگترین اساتید دو تار دنیا می باشد.

در شهرستان خواف هنرهای دستی و مشاغل سنتی بسیاری رواج دارند. اگرچه این مشاغل از رواج قابل قبولی برخوردار نیستند، لیکن می توان با گردش در شهر و در بازارهای آن مراکزی را یافت که هنوز براساس الگوهای سنتی به کار مشغولند. از این مشاغل می توان از قالی بافی، فرت بافی یا تون بافی، آهنگری، نمد مالی، نخ تابی، خراطی، نجاری، مسگری و ساخت سازهای سنتی یاد کرد.

مسجد ملک زوزن تنها بنای آجری به جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است. نام بنا برگرفته از ملک معظم ابوبکر بن علی زوزنی بزرگترین حکمران این خطه و دومین مسجد تاریخ دار دوره خوارزمشاهیان است که به استناد کتیبه موجود در سال ۶۱۵ ه.ق و یک سال پس از آن در حال ساختمان بوده است. آنچه از معماری بنا باقی مانده، دو ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی و غربی است که هسته بنای عظیمی بوده که به عنوان مسجد- مدرسه بنیان گردیده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در ۶۱۷ ه.ق کار بنای آن نیمه تمام رها شده است. نمای ایوان شرقی دارای کتیبه خط کوفی و تزئینات آجر کاری با تلفیقی از کاشی فیروزه ای رنگ مزین به نقوش هندسی و دو ستون نمای تزئینی است. نمای ایوان غربی نیز آراسته به محرابی ساده و عناصر تزئینی ارزشمند نظیر آجرکاری و تلفیق آن با کاشی هندسی و گیاهی است. این بنا در ۶۶ کیلومتری جنوب غربی خواف در زوزن واقع است.

مدرسه غیاثیه خرگرد

مدرسه غیاثیه خرگرد در مجاورت روستای خرگرد و به فاصله ۵ کیلومتری خواف بر سر راه تایباد واقع است. این مدرسه تاریخی از جمله ابنیه چهار ایوانی و آجری است که در زمان شاهرخ تیموری به سعی پبر احمد خوافی توسط دو برادر معمار به نام‌های قوام الدین و غیاث الدین شیرازی به سال ۸۴۸ ه.ق ساخته شده است. بنا در دو طبقه و با ۳۲ غرفه و حجره، هشت تالار مربع در گوشه‌ها و دو تالار بزرگ در طرفین هشتی ورودی به عنوان مسجد و مدرسه ساخته شده است. نمای درونی و نمای بیرونی جلو بنا آراسته به کاشیکاری رنگارنگ معرق بسیار زیبا و کتیبه می‌باشد و داخل ایوانها و رویه تمامی دیوارها در بیرون با تلفیق کاشی و آجر زینت یافته است.

مزار پیر احمد خوافی

این بنا مدفن پبر احمد خوافی وزیر دانشمند شاهرخ تیموری است که به دستور وی ابنیه خیریه و عام المنفعه بسیاری بنیان گردید، از جمله مدرسه غیاثیه خرگرد، مزار زین الدین ابوبکر تایبادی، مسجد جامع هرات و ده‌ها اثر معماری دیگر. مکان مزبور درون شهر خواف واقع می‌باشد و دارای ورودی ایوان شکل است که دیوارهای پیرامون آن با ارتفاع ۵/۱ متر این قسمت را محصور نموده اند. مزار پیر احمد خوافی نیز در میان ۲ قبر دیگر در این محدوده دیده می شود.

آرامگاه حافظ آبرو

شهاب الدین عبدالله بن زین الدین لطف الله بن عبدالرشید ملقب به (حافظ ابرو) در زمره مشاهیر مورخان ایران در عصر تیموری است. وی در جوانی به خدمت امیر تیمور راه یافت اما شهرت او در عصر سلطنت شاهرخ به اوج خود رسید. از وی تالیفات ارزشمندی چون زبده التواریخ، جغرافیای تاریخ خراسان، تاریخ ملکوت کرت و ... برجای مانده است. مزار وی داخل شهر خواف و در محوطه ای به وسعت ۵/۱ هکتار قرار دارد. اطراف تربتش با نیم دیواری کوتاه محصور شده است. در کنار این قسمت مسجدی شامل یک ایوان کوچک، محراب و تزئینات آن دیده می شود. بنای مزبور منتسب به دوران قاجار است.

مجموعه تاریخی خواجه یار

این مکان در ارتفاعات موسوم به "خواجه یار" مشرف به شهر خواف واقع است. مجموعه تاریخی- فرهنگی خواجه یار مشتمل بر گورستانی منسوب به شهدای صدر اسلام، بنای کوچک دو طبقه و آب انباری از دوره قاجار است. به رغم جاذبه‌های تاریخی ارتفاعات خواجه یار با چشم انداز وسیعی به مرکز شهر، تفریحگاه کوهستانی خوافیان و مناطق مجاور به شمار می آید.

مسجد جامع سنگان

بنای جامع سنگان واقع در سنگان پایین خواف از یادگاری‌های معماری اوایل سده هفتم است. این اثر مذهبی در ابتدا به صورت دو ایوانی ساخته شده و در حال حاضر دارای یک ایوان در ضلع غربی و رواق‌های طرفین است. در مقابل ایوان قبله، ایوان دیگری در ضلع شرقی قرار داشته که تخریب و شبستانی جایگزین آن شده است. نکته حائز اهمیت در این بنا تغییر وضعیت پایه‌های ایوان قبله به علت زلزله‌های متعدد است، به طوری که فاصله پایه‌های ایوان در مبنا از فاصله آن در پاکار طاق کمتر است. این بنا از جمله مساجد سبک خراسانی و همانند و همزمان با مساجد زوزن و گناباد است و آجرهای تراش تلفیق شده با هماهنگی، پایه‌ها و لچکی‌های ایوان و رواقها را زینت داده اند. بر لچکی‌های ایوان قطعات کتیبه و آجری‌های قالب زده ای نصب شده که متعلق به بنایی کهن تر از مسجد بوده است.

مسجد جامع نشتیفان

دهستان باستانی نشتیفان دارای دو مسجد جامع می باشد که یکی در ده سال اخیر تاسیس گردیده و محل مراجعه اهالی می باشد و دیگری در عصر تیموری توسط شیخ زین الدین تایبادی بنا گردیده که دو نمونه دیگر آن در بغداد و هرات می باشد. اما به سبب بلایای طبیعی و همچنین کم توجهی تا حدی تخریب گردیده است./ع