به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران مشهد خارشتر، گياهي است چندساله به ارتفاع 20 تا 120سانتي‌متر و داراي شاخه‌هاي متعدد خاردار به‌رنگ سبز تا سبز مات. طول خارها، از 1 تا 6سانتي‌متر متغير بوده و زاوية آنها، تقريباً راست است. برگ‌ها، بيضي‌شكل به‌طول10 تا 15 و عرض3 تا 5 ميلي‌متر و گُل‌ها، كه معمولاً در محور خارها و به‌تعداد 2 تا 8عدد در هر خار ظاهر مي‌شوند، به‌رنگ قرمز ارغواني تا جگري هستند. كاسة گُل، بدون كُرك است و ميوه، به‌صورت نيام دانه‌تسبیحی، حاوي 4 تا 7دانه مي‌باشد. سطح نيام، صاف یا داراي خارهاي كوتاه است. در دنيا، 12گونه خارشتر وجود دارد كه فقط 2گونة آن در ايران مي‌رويد. گونة غالب در ايران، Alhagi maurorum است كه شرح گياهشناسي آن، در بالا آورده شد؛ اما گونه‌اي ديگر به‌نام Alhagi graecorum نيز در جنوب و جنوب‌غربي ايران مي‌رويد كه قدّي كوتاه‌تر، خارهاي انبوه‌تر، كاسة گُل كاملاً دندانه‌دار، ميوة پوشيده از كرك‌هاي ابريشمي فشرده و نيامي تقريباً دانه‌تسبیحی دارد. اين گياه را پيش‌تر به‌نام Alhagi manifera مي‌شناختند. خارشترِ غالب يا Alhagi maurorum، داراي اسامي قبلي و مترادف A. persarum،A. camelorum و A. pseudalhagi بوده است. نام‌هاي ديگر فارسي خارشتر عبارت است از خاراشتر، خاربز و علف ترنجبين، كه در گناباد به آن خرنگبين (خارانگبين) مي‌گويند. نام عربي اين گياه، الحاج است كه نام علمي گياه، Alhagi نيز از همين واژه گرفته شده است. واژة camelorum نيز به زبان لاتين، به معني شتر است.

ريشة خارشتر بسيار عميق، قوي و گسترده است؛ به‌طوري‌كه يكي از عوامل تخريب بناهاي باستاني به‌شمار مي‌رود. اين گياه معمولاً در بيابان‌ها ومناطق كويري مي‌رويد؛ ‌اما به‌صورت يك علف‌هرز سِمِج در اكثر مزارع، باغ‌ها و زمين‌هاي دست‌ورزي‌شده، به‌سرعت گسترش پيدا مي‌كند و حتي گاهي آسفالت را نيز شكافته و از آن سر بَر مي‌آورد.

اين گياه در قسمت‌هاي مختلف پرديس دانشگاه فردوسي مشهد، به‌وفور قابل‌مشاهده است.

جالب است بدانيم هرچند خارشتر، مورد تعليف شتر و بُز قرار مي‌گيرد و زنبور عسل نيز به گُل‌هاي آن علاقه دارد، اما تنها در بعضي زيست‌بوم‌هاي خاص و در صورت وجود و فعاليت حشره‌اي خاص مي‌تواند ترنجبين توليد كند.

خواص و كاربردها

طبيعت خارشتر از نظر حكماي طبّ سنتي، خيلي گرم‌وخشك است و به‌عنوان مُدرّ و مُسهِل از آن بهره مي‌برند. همچنين، جوشاندة آن مُعرِّق است و ماليدن روغن برگ‌هاي آن براي روماتيسم مفيد است. گُل‌هاي آن نيز براي التيام بواسير مؤثر است. بر طبق تحقيقات جديد مشخص شده است كه مواد موجود در ريشة خارشتر مي‌تواند در تقويت سيستم دفاعي بدن مؤثر واقع شود و لذا گزينة مناسبي براي درمان و مهار بيماري ايدز به‌شمار مي رود. برخلاف باور رايج و برخي مطالب مكتوب و مجازي، عرق خارشتر هيچ تأثيري در از‌بين‌بردن سنگ‌هاي كليوي و مثانه ندارد. بر همين اساس، بر طبق تحقيقاتي كه به سرپرستي آقاي دكتر ايرج افتخار شاهرودي، پزشك متخصص كليه و مجاري ادراري انجام شده است، تأثير عرق خارشتر بر دفع سنگ‌هاي كليه و مثانه، به لحاظ علمي تأييد نشده است.

ترنجبين

ترنجبين، معرَّب ترنگبين (ترانگبين=عسل تازه) است كه به عربي، مَنّ (بر وزن ظَنّ) گفته مي‌شود. بر اثر فعاليت گونه‌اي حشرة سخت‌بالپوش (احتمالاً نوعي Larinus) بر روي شاخه‌هاي جوان گياه خارشتر، شيرابه‌اي تراوش مي‌شود كه به‌تدريج مانند ذرات نبات بر روي گياه، سفت شده و مستقر مي‌شوند. اين حشره معمولاً در مناطق كويري و بياباني ديده مي‌شود؛ بنابراين جايي كه اين حشره نباشد، گياه خارشتر نمي‌تواند ترنجبين توليد كند. افراد محلي، صبح زود و قبل از طلوع آفتاب، شاخه‌هاي حاوي ترنجبين را جمع‌آوري كرده و در محل تميزي آنها را قرار مي‌دهند. سپس با ضربه‌زدن و تكاندن آنها روي پارچه‌هاي سفيد و تميز، ترنجبين را به‌دست آورده و پس از تميز كردن، آن را به بازار عرضه مي‌كنند.

واژه عربي مَنّ (ترنجبين) در تورات و قرآن هم آمده است؛ به‌صورتي‌كه در قرآن سه‌بار (سورة بقره آية57‌، سوره اعراف آية160 و سورة طه آية80) به آن اشاره شده است. علماي قديم اسلامي مي‌پنداشتند كه مَنّ، شبنمي است كه از آسمان روي خاري كه آن را حاج (خارشتر) مي‌نامند، مي‌نشيند و پس از خشك‌شدن مبدّل به مَنّ مي‌شود. براي اولين‌بار، ابوريحان بيروني دريافت كه ترنجبين، از تراوشات خود گياه است.

خواص و كاربرد ترنجبين

ترنجبين، در حقيقت ماده‌اي قندي است كه مقدار زيادي ساكارز طبيعي دارد؛ به‌همين علت، طعمي شيرين داشته و به‌عنوان طعم‌دهنده و شيرين‌كننده در صنايع داروسازي كاربرد دارد. سابقاً، در خراسان و يزد به‌صورت سنتي از آن قند تهيه مي‌كردند و هم‌اكنون نيز در صنعت ساخت گَز مورد مصرف قرار مي‌گيرد.

ترنجبين به‌عنوان يك فرآوردة گياهي، در طبّ سنتي بسيار رايج است و طبق نظر حكماي طب سنتي، طبع آن كمي گرم و تر است و ‌به‌عنوان مُليِّن، ‌مسهل صفرا، تب‌بر، خنکی، رافع سرفه‌، رافع زردي، برطرف‌كنندة يبوست، برطرف‌كنندة درد سينه و رافع عطش و تب‌هاي گرم، كاربرد دارد. استفادة مقدار كمي از آن، براي فرونشاندن تب‌هاي نوزادان و كودكان و نيز براي لينت مزاج آنها متداول بوده است.

مصرف ترنجبين با آب پنير براي اخراج اخلاط سوخته، با ماءالشعير براي دفع اخلاط گرم، مخلوط با كرة گوسفندي براي بازكردن مجاري ادراري‌ (حبس‌البول) و با آب زيره براي رفع صداي شكم (قرقر شكم) ‌كه با تب خفيف توأم باشد، مفيد است.

احتياط

بيماران مبتلا به حصبه، اسهال خوني، بواسير، خون‌ادراري و آبله نبايد از ترنجبين استفاده كنند. ترنجبين، مضرّ طحال است و براي اشخاص گرم‌مزاج، مناسب نيست.

هنگام و مقدار مصرف

بهترين موقع براي بهره‌گيري از خواص درماني ترنجبين، خوردن آن به‌صورت ناشتا در صبح‌ها مي‌باشد و مقدار خوراك آن نيز بسته به سنّ بيمار، از10 تا 35گرم مي‌باشد./س