به گزارش گروه استانهاي باشگاه خبرنگاران، با آغاز فصل تابستان،شهرستانهاي استان تبريز ميزبان مسافران تابستاني است.

قلعه ضحاك و آثار باستاني و تاريخي موجود در آن يكي از مهمترين و مشهورترين  مراكز تاريخي و تمدني كشور ماست كه دير گاهي است روزگاران آباداني خود را پشت سر گذاشته و در اين ايام پيري و ديرينه سالي سكوت و خلوت كوهستاني سرسبز منطقه را پشت سر گذاشته و به حيات آرام و خسته خود ادامه ميدهد تا آيينه عبرتي باشد در مقابل ديد كنجكاو و پرسشگر بازديدكنندگان كه رنج و مرارت راههاي دور و پر پيچ و خم منتهي به آن را بجان مي خرند تا آثا ر گرد و غبار زمان بر چهره نشسته با مجموعه طبيعت سرشا رپيرامون آن ديداري داشته باشند و ساعتي را در كنار چشم انداز طبيعي و هميشه خروشان قرانقو چاي آرام گيرند و با ديدن آنچه از عظمت فرو ريخته و ويرانه هاي پر مرز و راز قلعه ضحاك بر جاي مانده در 14 كيلو متري جنوب شرقي هشترود آشنا گردند.

در دامنه كوهي موسوم به پير سقا واقع در 40 كيلومتري بخش قره آغاج در دهستان چا راويماق جنوب غربي شهرستان هشترود در موقعيت طول و عرض جغرافياي 46 درجه و 57 دقيقه , 36 درجه و 52 دقيقه و در ارتفاع 2200 متري از سطح دريا هاي آزاد چشمه اي شگفت انگيز وجود دارد كه هر شبانه روز به طور متوسط چهارمرتبه با قدرت شش ليتر در ثانيه جاري و پس از يك ساعت به كلي قطع ميشودو از اين چشمه هنگام جاري شدن آب صدايي شبيه به صداي هواپيما به گوش مي رسد. تاكنون نظريه قابل قبول و قاطعي در باره اين چشمه اسرار آميز ابراز نگرديده است.

مهندسين جهاد كشاورزي قره آغاج بر اين عقيده اند كه شايد گازهايي در داخل كوه موجود باشد و موقعي كه آب به حد كافي در گودال داخل كوه جمع شده به وسيله گازهاي مزبور به بيرون رانده ميشود كه اين عقيده بر مبناي علمي محكمي استوار نيست و نمي تواند حس كنجكاوي بينندگان را ا رضا كند . آب اين چشمه گوارا و قابل شرب است و مناظر اطراف چشمه دلچسب و بسيار ديدني است.

اهالي دهكده و ساكنين روستاهاي مجاور اين چشمه را مقدس مي شمارند و اذعان دارند كه آب اين چشمه به روي مردم ناپاك و ستمگر باز نمي شود و داستانهايي را در جهت توجيه عقيده خودشان بيان مي كنند .

در 10 كيلو متري غرب شهرستان هشترود در روستائي بنام عزيز كندي بقعه اي هشت ضلعي در پايين جاده ( اتوبان در حال احداث زنجان تبريز ) ساختمان قديمي نمايان است كه اهالي محل به آن مقبره شيخ با يزيد بسطامي مي گويند .

( معماري اين بقعه شبيه به گنبد سرخ مراغه و گنبد علويان در همدان مي باشد) اين روستا داراي 85 خانوار و حدود 450 نفر جمعيت است و از حيث اقتصاد معيشتي ساختار روستا كشاورزي توام با دامداري سنتي و از نظر آب و هوا همانند بقيه نقاط شهرستان معتدل كوهستاني بوده و تنها رودخانه دائمي  جنوب آن كلقان چاي جريان دارد .

اين ساختمان در ضلع غربي روستا و متصل به آن روستا واقع گرديده , داراي پلان 8 ضلعي با قطر داخلي 5/4 متر و قطر خارجي 5/6 متري بوده و طول هر ضلع آن را خا رج 247 سانتيمتر و داراي گنبد و تزئينات داخلي از گچ كاري و در خا رج بنا با نماي آجري كه بنظر مي رسد در دوره هاي بعدي بازسازي شده است و به لحاظ عدم اتصال آجر هاي نما به بدنه اصلي در اثر مرور زمان از بدنه جدا گرديده ٍو قسمتهاي عمده آن فروريخته است.

بنيان برج بر روي شش رديف سنگ تراش منظم به ابعاد 26×32 سانتيمتر استوار گشته كه برروي هم دو متر از اره  سنگي را تشكيل مي دهد.

اين مسجد در كنا ر خيا بان شهيد بهشتي شمالي نزديك فلكه شهر قرار دارد و در حال حاضر محل برگزاري نماز جمعه و مراسمات مذهبي و سياسي است. نماي قديمي و اوليه جنوبي آن از بين رفته و در قسمت جنوبي و پايين ايوان چشمه اي جوشان است .

اين مسجد داراي 11 شبستان , شش ستون سنگي حجا ري شده به ارتفاع 5/2 متر با سر ستونهاي حجا ري شده به صورت مقرنس است و با آجر قرمز رنگ ب صورت طاق گنبد ي شكل احداث گرديده است .

مدخل اصلي آن از ضلع جنوبي براي ورود مردان است و اين مسجد با حدود 600 متر مربع مساحت به شكل مستطيل ساخته شده و گتيبه اي در بالاي منبر وجود دارد كه نشان از تاريخ و سازنده مسجد دارد.

آثار تاریخی و دیدنی شهرستان میانه:

این مسجد در روستای قدیمی ترک، در ۲۹ کیلومتری شمال شرق میانه واقع شده، از آثار بسیار مهم آذربایجان است و از شگفتیهای منحصر به فردی برخوردار می‌باشد. شیوه معماری و مصالح ساختمانی که در آن به کار رفته‌است، باستان شناسان را به تحیر واداشته‌است و در عین حال تاریخ درخشان هنر معماری اسلامی را رد قرون گذشته به تماشای علاقمندان می‌گذارد.

بنای مسجد و نمای بیرونی آن، همه یکپاچه از سنگ ساخته شده‌است. کنده کاری‌های باشکوه و کتیبه‌های زیبای آن که به خط زیبای نستعلیق تزیین شده، موضوع دیگری است که حکایت از دقت، نبوغ و ظریف کاری معماران مسلمان آن دوران دارد. همچنین محراب و ستون‌های این مسجد، به گونه‌ای زیبا و حیرت انگیز با سنگهای یکپارچه و قرمز، هر بیننده‌ای را به تحیر و تفکر وا می‌دارد.

یکی از این ستونها که تفاوت اساسی با ستونهای دیگر دارد نشان می‌دهد که بعدها در هنگام تعمیر، بجای ستون اصلی به کار رفته‌است.

این مسجد ۱۰ قسمت متمایز دارد. ساختمان اصلی آن تماماً از سنگ بنا شده و شبستانهای آن بعدها با آجر ساخته شه و در ضلع جنوب غربی این مسجد آرامگاهی وجود دارد که منسوب به بانی یا معمار مسجد می‌باشد. در مورد بانی مسجد ترک و تاریخ بنای آن نظرهای مختلف وجود دارد.

بعضی آن را به امام حسن نسبت می‌دهند. برخی دیگر زمان احداث آن را در قرن ششم می‌دانند و بعضی‌ها هم معتقدند که این مسجد در قرن هشتم و دوران حکومت خانان مغول به دست سلطان محمد خدابنده (اولجاتیو) بنا شده‌است.

بر در و دیوارهای سنگی این مسجد تاریخ‌های ۱۰۱۶ و ۱۲۸۲ قمری به چشم می‌خورد که تنها نشان از تعمیر این مسجد در زمان شاه عباسی صفوی و ناصر الدینه شاه قاجار دارد. در کتیبه دیگری که بر روی سنگهای میان دو پنجره قرار دارد اسامی کارفرما، بانی، کنده کار و معمار یا بنای مسجد به ترتیب: حاجی مراد ترکی، عباس کربلایی، محمد صادق تبریز و عبدالوهاب مشاهده می‌شود.

این امامزاده در روستای کندوان، واقع در ۳۵ کیلومتری شهر میانه سر بر بالین خاک نهاده و با ساختمانی کوچک و ساده گلی و یک ضریح چبی، سفره نور و ایمان و محبت در قلوب مردم روستا و اطراف آن گسترانیده‌است.

در میان اهالی منطقه، امامزاده اسماعیل، پسر این امامزاده شناخته می‌شود. همچنانکه محمد را نیز فرزند بلافصل امام صادق به شمار می‌آورند.

بر اساس آمار اداره میراث فرهنگی و هنری شهرستان میانه، علاوه بر این دو ، امامزاده‌های دیگری در روستاهای برزلیق، صومعه، کلاله، شیخ طبق، حسن آباد، ترکمانچای، گاوینه رود، دمیرچی و چرور نیز به تازگی شناسایی شده ولی هنوز به مرحله ثبت نرسیده‌است. مزار امامزاده دیگری با همین نام یعنی امامزاده محمد در روستای چنار از توابع شهرستان میانه واقع است که بین مردم منطقه از جمله مناطق شناخته شده به شمار می‌رود.

این پل معروف در دامنه شرقی قافلانکوه و در فاصله ۲۰ کیلومتری شهر میانه، بر روی رودخانه قزل اوزون ساخته شده و دارای سه دهانه بزرگ و محکم با پاینه‌های استوار آجری است که بر روی آب برهای سنگی قرار گرفته‌است. در داخل پایه‌ها، اتاقهای کوچکی با زیبایی و ظرافت بنا گردیده‌است که کنجکاوی هر بیننده را بر می‌انگیزد. بر اساس مشاهدات سیاحان و شخصیتهای سیاسی و فرهنگی، در طی زمانهای مختلف از این اثر دیدن نموده‌اند، نوشته‌هایی به خط نسخ و نستعلیق و کوفی بر قسمت‌هایی از این پل وجود داشته که تاریخ تعمیر و نوسازی آن را نشان می‌داده‌است اما اثری که تاریخ احداث آ ن را نشان بدهد هنوز شناسایی نشده‌است.

این قلعه در کتابهای تاریخ و سفرنامه‌ها، چنین توصیف شده‌است:

این قلعه در ۲ کیلومتری شمال پل دختر (۱۸ کیلومتری جنوب میانه) بر روی صخره بزرگ و قلل تیز، در زمان حکومت شاه عباس صفوی، این قلعه محل تجمع و استراحت راهزنان و اشرار بوده که باعث ناامنی منطقه بودند. به دستور وی دیوارهای قلعه با پل دختر شباهت دارد، برخی تاریخ بنای آن دو بنا را نزدیک به هم (قرن ششم) ذکر می‌کنند ولی برخی دیگر از مورخان، ساختمان قلعه را به یکی از پادشاهان ساسانی (اردشیر دراز دست) نسبت می‌دهند.

این قلعه بزرگ خاکی، در جنوب شرقی میانه ( جنب رودخانه شهر چایی) قرار گرفته‌است. در قسمت‌های شمالی و شمال شرقی آن بناهای مسکونی احداث شده‌است و سمت جنوبی و جنوب غربی آن را زمین‌های زراعی و باغات سرسبز احاطه نموده و ناحیه شمال غربی آن در بالای کوه‌های قافلانکوه واقع شده‌است. شکل عمومی آن کثیرالاضلاع غیرمنتظمی است که دره‌های عمیق و قله‌های تیز قافلانکوه را زیر پوشش خود قرار داده‌است.

این بنا با آجر و سنگ ساخته شده و بلندی دیوار (باروی قلعه) اطراف آن به ۴ متر می‌رسد. این قلعه دارای یک دروازه و یک راه خروجی به ارتفاع سه متر می‌باشد که راه خروجی آن بیشتر به راه فرار شباهت دارد و به تخته سنگ‌ها و پرتگاه‌های خطرناک منتهی می‌گردد. قلعه دختر، ۱۶ یا ۲۴ برج دیده‌بانی مخروبه دارد که ۸ برج آن بر رودخانه قزل اوزن مشرف است. در میان قلعه، دو منبع آب به ابعاد ۱۵*۱۰ متر و ارتفاع ۱۰ متر وجود دارد که آب آن به وسیله برف و باران تامین می‌شده‌است. دو ضلع قلعه از صخره‌های طبیعی و یک ضلع آن از سنگ‌های تراشیده شده تشکیل یافته‌است.

علاوه بر آن چاه‌های زیادی نیز در قسمت‌های مختلف قلعه وجود داشته که در مواقع حساس از آب آنها استفاده می‌شده‌است. گورستان قدیمی (خان جان آباد) واقع شده که امروزه کاملاً متروک و به ساختمان تبدیل شده‌است. این تپه خاکی به دوره ساسانیان منسوب است و از عصر ظهور اسلام تا اواخر دوره قاجار، مورد استفاده بوده‌است. در بنای این قلعه، خشت‌های بزرگ به ابعاد ۴۰*۳۰ به کار رفته که در واقع تنها مصالح ساختمانی آن می‌باشد. با گذشت زمان و تحت تأثیر عوامل طبیعی و حفاری‌ها و خاکبرداری‌های پراکنده، قسمت‌هایی از این بنا تخریب و از بین رفته‌است. این تپه خاکی در سال ۱۳۵۴ مورد بازدید کارشناسان وزارت فرهنگ و هنر قرار گرفته و به عنوان اثر باستانی ملی به ثبت رسیده‌است.

این بنای تاریخی در کنار روستای جمال‌آباد، واقع در ۳۵ کیلومتری شهر میانه قرار دارد که در سال ۱۰۶۵ هجری قمری بنا شده‌است. (به نوشته شوالیه شارون نویسنده و جهانگرد معروف، این کاروانسرا در تاریخ ۷۳۳ هجری قمری بدست غیاث الدین محمد، وزیر سلطان ابوسعید، سلطان مغول ساخته شده‌است.) در سال ۱۲۳۴ ه.ق در هنگام بازدید (موریس دو کتز بوئه) از این اثر تاریخی گرچه حدود ۵۲۰ سال از بنای آن می‌گذشت، همچنان در نهایت زیبایی و استحکام بوده‌است.

همچنین در سال ۱۱۱۲ ه.ق «جملی کارری» در نوشته‌های خود از وجود برج‌های هفتگانه و زیبای این بنا خبر داده‌است. این در حالی است که هم اکنون از این کاروانسرا به جز چند دیوار مخروبه باقی نمانده‌است.

بقعه با صفایی در قلب این شهر وجود دارد که به نام امامزاده اسماعیل، کمال الدین بن سید محمد بن امام جعفر صادق مشهور است.

این بارگاه عشق که در ضلع جنوبی مسجد جامع شهر دامن محبت گسترانیده در سال ۹۲۳ ه.ق شناسایی و به ثبت رسیده‌است. مساحت بنای اولیه آن ۳۰ متر مربع و ارتفاع گنبدش حدود ۶ متر است که سطح خارج آن با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ تزیین می‌شده‌است ولی چندی پیش در پی تعمیر و نوسازی اساسی آن اکثر این خصوصیات از بین رفت و ساختمان آن از نو به طرز جالب و با سبک معماری پیشرفته و آمیخته با فرهنگ و هنر اسلامی تجدید بنا شد.

این حمام یكی از زیباترین حمام های آذربایجان است كه با معماری اصیل سنتی در روستای كردشت از توابع جلفا و در كنار رود ارس قرار دارد .

این حمام كه در میان باغ بزرگی ساخته شده ، دارای یك هشتی به صورت هشت ضلعی به ابعاد 5/3×5/3 و به ارتفاع 3/4 متر است . یكی از اضلاع به در ورودی و دیگری راه ورود به رخت كن یا سربینه است.

سربینه حمام نیز هشت ضلعی به اضلاع 5/3 متر و ارتفاع 5/8 متر است و گنبد بزرگ آن بر روی جرزها و هشت ستون سنگی هشت بَر استوار شده است .

همه ستون ها دارای سرستون های سنگی مقرنس هستند كه به وسیله ملات سرب مذاب به ستون وصل شده اند . گنبد سربینه دارای كاربندهای جالب مزین به آهك بری های زیبا است . سكوهای رخت كن با طاق ضربی پوشیده و در زیرأن كفش كن هایی تعبیه گردیده است گرم خانه فضایی است كه از چهار ستون سنگی هشت بر و دو حوض بزرگ مستطیل شكل و اتاقیبا گنبد قیراندود تشكیل شده است .

نور داخل سربینه و گرم خانه به وسیله روزنی كه نوك گنبد قرار دارد تأمین می شود و گویا بر روی آن روزنه ها سنگ های مرمر نازك و ظریفی نصب بود كه نور آفتاب از آن نفوذ می كرد و داخل حمام را به صورت یكنواخت،روشن و شستشو كنندگان را از نگاه نامحرمان حفظ می نمود .

حمام مهرآباد یكی از معروف ترین گرمابه هاست كه تاریخ بنای آن به دوره قاجار می رسد و از پنج بخش تشكیل شده است.

1 – تالار رخت ركن 2 – محل نظافت 3 – تالار شستشو 4 – گرم خانه 5 – خزینه آب

تالار بزرگ رخت كن شامل یك گنبد بزرگ و چهار گنبد كوچك و چهار طاق در چهار طرف آن است و یك حوض بزرگ سنگی نیز در زیر گنبد بزرگ وجود دارد . تالار رخت كن از طریق راهروی باریكی وارد تالار استحمام می شود كه از نظر طراحی معماری تا حدی شبیه تالار رخت كن است .

در ضلع شرقی تالار استحمام ،دو اتاق با سقف گنبدی به عنوان خلوتی یا شاه نشین وجود دارد كه مخصوص استحمام افراد سرشناس بود. تالار استحمام با چهار پله ، پس از عبور از یك در كوچك وارد خزینه می شود كه آخرین مرحله استحمام است . پس از بیرون آمدن از خزینه بایستی از حوضچه های كوچك آب سرد عبور كرد.

آب مصرفی گرمابه از چاهی كه در كنار خزینه قرار دارد ، توسط منجنیق مخصوصی استخراج می شد و از طریق لوله های باریك سفالی كه در دیوارها تعبیه شده بودند به داخل گرمابه هدایت می شد . تاریخ بنای این حمام مربوط به دوره شاه طهماسب است و با توجه به شیوه ساخت و مقایسه با سایر حمام ها می توان آن را به دوره صفویه نسبت داد .

از سایر حمام های تاریخی آذربایجان شرقی می توان حمام های زیر را نام برد:

حمام های شازده تبریز ، حكم آباد تبریز ، نوبهار تبریز ، نوبر تبریز ، سرهنگ تبریز ، سراب ، جلفا ، میلان ، اسكو ، حاجی موسی مرند ، حاج فتح الله بناب ، چهارسوق مراغه ، چهار سوق آذرشهر .

این پل از قدیمی ترین پل های تبریز است كه در  شمال غرب این شهر بر روی " تلخه رود " قرار گرفته است . این پل با 16 دهنه به طول 100 متر و عرض 5 متر همواره بر اثر طغیان های تلخه رود و گاه نیز توسط متجاوزین به شهر تخریب گردیده و پس از چندی دوباره بازسازی شده است . نام این پل را اولین بار درمتون صفویه و در زمان شاه اسماعیل اول در " سفرنامه ونیزیان " می بینیم .

از دیگر پل های قدیمی تبریز كه بر روی نقاط مختلف " مهران رود " بنا شده پل سنگی ، پل قاری ، پل صاحب الامر و پل منجم را می توان نام برد كه هركدام دارای چند چشمه طاق به شیوه سنتی است .

روی رودخانه ارس دو پل تاریخی به فاصلهحدود100 متر از یكدیگر بنا شده اند كه به نام خداآفرین مشهورند .اولین پل منسوب به قرن ششم هجری ( دوره سلجوقیان ) است . طول این پل 160 متر است كه 120 متر آن متعلق به ایران و 40 متر آن متعلق به جمهوری آذربایجان است .

این پل از 15 طاقی جناقی و هلالی با ابعاد نامساوی تشكیل شده است . اتكای پایه طاق ها بر صخره های طبیعی بستر رودخانه ارس ، علت عدم تساوی آنهاست. مصالح ساختمانی این پل  سنگ های قلوه و لاشه در قسمت پایه ها و آجر در ساختمان طاق ها،و ملات آن آهك و گچ است .

پل دومِ خداآفرین حدود 120 متر طول دارد و دارای 10 طاق است . این پل منسوب به دوره ی صفوی است و از سنگ تراشیده با ملات گچ و آهك ساخته شده است .

در بین راه زنجان – میانه ، جایی كه رودخانه قزل اوزن به دامنه شرقی قافلان كوه می رسد پل زیبایی واقع شده كه به پل دختر معروف است .

تاریخ بنای این پل روشن نیست؛ باستان شناسان پایه های پل را متعلق به عهد ساسانی یا قبل  از آن می دانند ولی با توجه به معماری پل و ویژگی های آن می توان تاریخ بنای حاضر را متعلق به قرن هشتم هجری دانست.

پل دختر میانه یك بار در دوره ی " آغا محمد خان قاجار " تعمیر شد . اما در 20 آذر سال 1325 قوایبیگانه هنگام عقب نشینی از برابر نیروهای دولتی برای جلوگیری از پیشرفت ارتش ایران طاق چشمه ی وسط پل را با مین منفجر كرد كه هنوز هم به همان صورت باقی است .

پل دختر دارای سه چشمه بزرگ و پایه های سنگی عریض است و دهانه وسطی نسبت به دهانه های طرفین بزرگ تر و دارای طاق بلندتری است .

در 12 كیلومتری جنوب شهر میانه در نزدیكی روستای " تازه كند " پل شهر چای بر روی رودخانه شهرچای كه یكی از شاخه های قزل اوزن است ، ساخته شده است. طول این پل 260 مترو عرض آن 9/7 متر و دارای 23 چشمه با طاقی جناغی به ارتفاع حدود 5/5 متر است .

از سایر پل های تاریخی می توان به اسامی زیر اشاره كرد :

پل های منصور و قاری و سنگی تبریز و نیز پل پنچ چشمه و لیلان چای بناب،همچنین پل حسام الدوله مراغه و قلی كندی ملكان .

تپه های باستانی

یانیق تپه كه " قره تپه " نیز نامیده می شود در 31 كیلومتری جنوب باختری تبریز و در 6 كیلومتری شمال خسرو شهر در جنوب شرقی روستای " تازه كند" واقع شده است . در این تپه یك هیأت انگلیسی به ریاست " چارلز بورنی " در مرداد ماه سال 1339 كاوش های علمی به عمل آورد . به نظر " بورنی " قدمت این تپه به اواخر هزاره سوم پیش از میلاد می رسد كه با اواخر عصر سنگ و مس و اوایل عصر مفرغ در آذربایجان مقارن است .آثار به دست آمده نیز این نظریه را تأیید می كند.

جالب ترین كشف این حفاری ، خاك برداری از بنیان و دیوارهای خشتی بدون روكش 23 بنای دایره ای شكل است كه به نظر سرپرست هیات حفاری به استثنای دو بنا ، همه آنها خانه هایی بوده اند با انباری و سكو و طاقچه و اجاق و آخور و ... قطر هیچیك از این خانه ها از حدود شش متر تجاوز نمی كرد .یكی از دو بنای مذكور احتمالاَ به نگهداری آذوقه و غلات و حبوبات اختصاص داشت.

راه ورودی این بنا نه از دیوارهای اطراف ، كه از سقف بود و برای آمد و رفت به آنجا از نردبان استفاده می شد.

بنای دوم بنایی دایره ای شكل و جدا از قسمت های دیگر است و حدس زده می شود كه به عنوان كارگاه مورد استفاده قرار می گرفت.

در این تپه آثاری چون آسیاب دستی، داس سنگی و سفال به دست آمده است. ظروف یافته شده در این تپه حاكی ازتأثیر سنت های مفرغ مقدم آناتولی شرقی است كه تا قفقاز گسترده بود .

غیر از وسایل یاد شده ، آلات و ادوات و ظروف دیگری چون هاون ، تیشه و تیغه ی سنگی ، تیغه خنجر مسی ، دو مُهر از گِل نپخته ، چهار چراغ گلی ، سیوها ، بادیه ها ، خم های دهان گشاد بزرگ و كوچك و بی دسته و دسته دار و نیز سفال های زیادی در جریان كاوش های " یانیق تپه " كشف گردید.

سفال های یافته شده به طور كلی دست ساخت و معمولاَ سیاه رنگ و صیقلی و به ابعاد،اشكالو تزیینات،مختلف و متفاوت هستند . نقش های هندسی بر بدنه ی ظروف عمومیت دارند . اما نمونه هایی از نقش های پرندگان و حیوانات شاخدار نیز دیده می شود.

جاذبه های طبیعی

منطقه حفاظت شده ارسباران با وسعت 72 هكتار در كناره های جنوبی رود ارس د رشهرستان كلیبر واقع شده و به عنوان مكان ذخیره بیوسفر در یونسكو به ثبت رسیده است و از ارزش های خاص گیاهی و جانوری برخوردار است.

پناهگاه حیات وحش كیامكی با وسعت 84000 هكتار و به ارتفاع 700 متر از سطح دریا از كناره های رود ارس تا ارتفاع 3347 متری در كوهستان كیامكی شهرستان مرند گسترده شده است .

منطقه تالابی قره قشلاق دركناره های جنوب شرقی دریاچه ارومیه قرار دارد و به لحاظ شرایط خاص طبیعی زیستگاه بسیار مناسبی برای پرندگان آبزی و كنار آبزی و علف چر مانند میش و مرغ است . این تالاب به عنوان تالاب بین المللی شناخته شده است .

این تالاب در 40 كیلومتری غرب تبریز واقع شده و از نظر شرایط زیستگاهی برای پرندگان برای پرندگان آبزی بخصوص اردك سرسفید بسیار مناسب است و به عنوان تالاب بین المللی به ثبت رسیده است .

جزیره اسلامی در ساحل شرقی دریاچه ارومیه است . توان بسیار بالای زیستگاهی حیات وحش و مرتبط با پارك ملی این جزیره دریاچه ارومیه را از اهمیت زیست محیطی ویژه ای برخوردار كرده است .

جزایر استان آذربایجان شرقی محدود به دریاچه ارومیه و رودخانه ارس است . نظر به اهمیت جهانگردی جزیره های دریاچه ارومیه و تبدیل آنها به پارك های ملی مورد اشاره قرار می گیرند :

جزیره اسلامی ( شاهی ) ، 2-جزیره قویون داغی ( كبودان ) ،3– جزیره اشك ، 4 – جزیره آرزو ، 5 – جزیره اسپیر .

منابع طبیعی

دریاچه ارومیه بزرگترین آبگیر داخلی و یكی از دریاچه های مهم ایران است كه درشمال غرب فلات ایران و غرب آذربایجان شرقی از شمال به جنوب كشیده شده و از نظر طبیعی آذربایجان را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم كرده است.

این دریاچه به دلیل تنوع بیولوژیكی به عنوان پارك ملی در فهرست آثار بین المللی میراث طبیعی به ثبت رسیده است.

در سواحل دریاچه ارومیه چندین بندر به منظور حمل و نقل مسافر و بار تأسیس شده است كه مهمترین آنها عبارت اند از :

1 – بندرشرفخانه در شمال شرقی دریاچه و در 30 كیلومتری شبست

2 – بندر  آق گنبد در ساحل غربی جزیره اسلامی ( شاهی ) و در سمت شرقی دریاچه واقع شده است .

3 – بندر رحمان لو نیز از بنادر مهم ساحل شرقی دریاچه است .

علاوه  بر بنادر فوق بندرهای دانالو ، قبادلو و زینت نیز در ساحل شرقی دریاچه ارومیه قرار دارند.

قوری گول:

دریاچه و آب راكد قوری گول دركنار جاده تبریز – بستان آباد در فاصله 45 كیلومتری شرق تبریز در میان ارتفاعات شرقی گردنه ی " شبلی " واقع شده است . این مكان به اشكال مختلف نامیده می شود ؛ مردم محل ، این مكان را " قوری گول " به معنی استخر خشك می نامند ، اما برخی دیگر آن را " دوری گول " به معنی استخر آب زلال و برخی " قویی گول " به معنی استخر گودال ژرف و عمیق نامیده اند .

درازا و پهنای این دریاچه چهار كیلومتر در چهار كیلومتر و مساحت آن 16 كیلومتر مربع است و حداكثر عمق آن به 13 متر می رسد .

استان آذربایجان شرقی دارای تالاب های كوچك و بزرگ متعدد و زیبایی است كه عمدتاً در محدوده شهرستان مراغه و هشترود واقع شده اند . مهمترین این تالاب ها عبارت ند از : تالاب های آلما گلی ، قبادلو ، ماهی آباد ، یانیق گلی ، بزوحق گلی ، قوشاگلی ، زولبین گلی ، یوسفلو ، دیب دیز و خرمالو .

آذربایجان شرقی از كانون های مهم آب معدنی و آب گرم محسوب می شود . در اقصی نقاط این استان چشمه های متعدد آب گرم با خواصی ویژه وجود دارند كه طی سالیان دراز مورد استفاده مردم بوده است .

مهمترین این چشمه ها عبارت ند از : چشمه الله حق ، آب رس ، تاپ تاپان ، ورجوی ، گشایش ، و چشمه های سراب و صوفیان به ویژه چشمه آب معدنی كندوان .

ارتفاع این آبشار حدود 15 متر است و در قسمت كوهستانی میشو غربی در جوار روستای عیش آباد شبستر واقع شده است . حدود 300 متر مربع وسعت دارد و در جوار كوه و دره منظر بدیعی از زیبایی طبیعت را به نمایش گذاشته است .

آسیاب خرابه یكی از زیباترین مناظر دیدنی آذربایجان شرقی است ، قبلاً در این محل یك باب آسیاب بادی وجود داشت كه با استفاده از این آبشار كار می كرد . اما در حال حاضر خرابه ای بیش از این آسیاب باقی نمانده است. به همین دلیل به نام آسیاب خرابه معروف شده است.

این تفرجگاه در حدود 27 كیلومتری علمدار گرگر ( هادی شهر ) قرار دارد و در نوار مرزی ایران و جمهوری آذربایجان در 5 كیلومتری روستای منجن آباد در حاشیه رود ارس واقع شده است.

آب این چشمه زیبا و زلال از كوه میامكی ، یكی از كوه های بلند بین منطقه دیزمار غربی ارسباران و شهرستان مرند و بخش زنوز سرچشمه می گیرد. در مظهر چشمه ی این آسیاب درختان انجیر بسیار روییده و آب به صورت آبشاری زیبا به سمت دره جریان می یابد . تمام سطوح دیواره ی آبشار پوشیده از خزه و گیاهان آبزی است و مناظر دل انگیزی را پدید آورده است .

علاوه بر پوشش گیاهی متنوعی كه در فضاهای جلگه ای ، دره ای و كوهستانی استان وجود دارد ، جنگل های متراكمی نیز نقاط مختلف استان را پوشانده است .

در شمال ارسباران دره ارس و بخش ورزگان شهرستان اهر ، كوه های قازان داغی و قندران باشی واقع شده است كه پوشیده از درختان جنگلی و مراتع كوهستانی است .

كوه های " گؤیچه بئل " پوشیده از درختان نیمه جنگلی است و مراتع سرسبز و خرم است و در جنوب غربی اهر واقع شده است . این مكان كوهستانی محل ییلاق ایلات " قره خانلو " و "مددلو" است. بیشترین گونه های درختی كه در جنگل های اهر مشاهده می شود ، بلوط و ممرز است.

جنگل های شهرستان های مراغه و هشترود نیز ا زنظر درجه اهمیت در مرتبه بعدی قرار دارند . این جنگل ها كه از وسعت كمتری نسبت به جنگل های ارسباران برخوردار است عمدتاً از درختچه گز تشكیل شده است.

آذربایجان از نظر تیپولوژی كوه های ایران از اهمیت خاصی برخوردار است ؛ سه رشته مهم و اصلی ایران یعنی البرز ، زاگرس  و مركزی در این منطقه به هم پیوسته اند و فلات كوچك و مرتفعی را پدید آورده اند .

مهمترین ارتفاعات استان آذربایجان شرقی كه دارای زیبایی های خاص طبیعی و امكانات ورزش كوهنوردی است عبارت اند از :

1 – رشته كوه سهند در 50 كیلومتری جنوب شهرستان تبریز كه بلندترین قله آن جام داغی به ارتفاع 3750 متر است .

2 – كوهستان بزقوش در جنوب كوهستان سبلان و شمال غربی میانه قرار گرفته است . بلندترین قله آن 3304 متر ارتفاع دارد .

3 – كوهستان كمتال از جالب ترین كوه های ارسباران است و 3100 متر ارتفاع دارد.

4 – كوه قوشاداغ از ارتفاعات قابل توجه و زیبای ارسباران به حساب می آید .

5 – كوه كیامكی  درمنطقه جلفا واقع شده است.

6 – كوه سلطان سنجر در 15 كیلومتری شرق زنوز واقع شده است .

7 – كوه سلطان داغی در شمال غربی كوهستان سهند نزدیك شهر اسكو قرار گرفته است.

8 – كوه میشو در شمال دریاچه ارومیه است و جلگه مرند را از جلگه شبستر و دریاچه ارومیه جدا می كند.

9 – كوه مورو داغ در 36 كیلومتری غرب تبریز از ارتفاعات شمالی صوفیان به طرف تبریز كشیده شده است كه به گردنه شبلی منتهی می شود./ز