به گزارش گروه استانهاي باشگاه خبرنگاران،  يکي از مهمترين جاذبه گردشگري استان مرکزي آثار تاريخي مي‌باشد.

غار چال نخجير در دليجان با توده هاي زيباي رسوبي

غار شاه كيخسرو ، سوله خونزا ، قلعه جوق ، هيزج و سفيد خاني در اراك قله شهباز(3388 متر) در رشته كوههاي راسوند . امتداد اين رشته كوهها به طرف جنوب شرقي به كوههاي الوند لكان با ارتفاع 3056 متر در غرب خمين مي رسد . كوه گوچه در تفرش با ارتفاع 3140 متر .قله مودر با ارتفاع 2339 متر در اراك و از نظر اكولوژي حيواني ، حيوانات اين مناطق ، گرگ ، شغال ، روباه ، پلنگ ، يوزپلنگ ، قوچ ، ميش و بز ، درنا ، كبك ، تيهو ، باقرقره و فاخته مي باشند .

جموعه بازار اراك ، متشكل از چندين سرا، مسجد ، مدرسه علميه ، حمام ..... مدرسه سپهداري كه مهد پرورش علماي بزرگ چون حضرت امام خميني رضوان الله تعالي عليه بوده است و بنيانگذار آن سپهدار اعظم مي باشد .حمام چهارفصل در اراك مربوط به دوران قاجاريه ، سربينه حمام با كاشي خشت هفت رنگ مزين گرديده است و ستونهاي زيرگنبد سربينه حمام داراي پيچكهاي بسيار زيبا است و سقف اصلي بر روي هشت ستون قرار دارد .پل هشت دهنه سرخده ساوه با ارتفاع حدود 8 متر و طول 70 متر با دهنه هاي 5/4 الي 5 متر . بقعه ابوالعلاء در تفرش كه مشتمل برگنبد رفيع و 4 ايوان و 4 حجره و غرفه و ايوان كه مجموعاً بصورت 8 ضلعي قرار گرفته اند . بناي تاريخي شيخ مرادآباد ، مربوط به دوره ساسانيان در چهارده كيلومتري جنوب شرقي اراك .ستونهاي تاريخي خورهه نزديك محلات .

 جاذبه هاي زيارتي

امامزاده محمد عابد، شاهزاده حسين و حواخاتون در روستاهاي مجاور اراك -امامزاده سهل بن علي واقع در آستانه شازند - امامزاده هفتاد و دو تن در ساروق - امامزاده علي بن باقر (ع) در مشهد اردهال - امامزاده سيد اسحاق (ع) در ساوه - امامزاده محمد (ع) در اراك - مقبره آقا نورالدين در اراك .

شهرستانهاي  تابعه استان و موقعيت گردشگري آن.

 شهرستان آشتيان در مركز استان واقع شده است و جمعيتي در حدود 21334 نفر دارد از شهرها بسيار كهن ايران و در گذشته جز ماد سفلي يا ماد بزرگ بوده است كه آثار دژهاي مادي در اين شهر به چشم مي خورد از اين روست كه نام قديمي اين شهرشتيان به معني محل آتشكده بوده است اين شهر مهد پرورش رجال نامي همچون ميرزا حسن آشتياني و اقبال آشتياني مي باشد .

بنا بر يك افسانه قديمي، حضرت موسي كه در خدمت شعيب چوپاني مي كرد يك بار 50 روز به نوروز مانده سري به گوسفندان زد و متوجه شد كه همگي دوقلو به دنيا آورده‌اند. چون به خانه بازگشت از شدت خوشحالي و شادي به همسر خود مژده داد و به شادماني پرداخت. اين جشن در روزگاران قديم، مخصوص چوپانان و گله‌رانان بوده ولي امروزه دلاكان، حمامي‌ها و افراد متفرقه و بي‌چيز ناقلدي راه مي‌اندازند. بازيكنان در اين جشن بين 5 تا 10 نفرند.

نفر اول با پوشيدن لباس چوپانان و به سر كردن پوست بزغاله و تزئين خود، به نقش كوسه يا ناقالي درمي‌آيند. نفر دوم پسري پانزده ساله با پيراهن و چادري زنانه، نقش عروس كوسه را دارد. دو نفر ديگر هر كدام دو شاخ به سرشان مي بندند و چند زنگ به خود مي دوزند (اين دو نفر تكه نام دارند). از اين دو نفر يكي توبره (خورجيني بزرگ) به دوش مي‌اندازد و انعام مردم را جمع‌آوري مي كند. در اين ميان دو يا سه نفر هم ساز و دهل دارند كه نوازنده گروهند.

كوسه كه در پيشاپيش گروه حركت مي كند با حركت دستان صداي زنگهاي بسته شده به خود را در مي‌آورد و سپس وارد خانه‌اي مي شود (در اين روز مردم درب خانه را باز نگه مي دارند) و با پاشنه كفش و يا چوب دست خود ضربه‌اي به طويله مي زند با اين اعتقاد كه اين كار شگون دارد و خير و بركت براي صاحب خانه مي‌آورد. كوسه كه همچنان صداي زنگها را درمي‌آورد، اشعاري را مي‌خواند. بعد از آوازخواني كوسه دو تـَكه (افرادي كه در پوست بز هستند) با يكديگر چوپ بازي مي كنند و عروس و كوسه با هم مي رقصند.

اوج جشن و هنرنمايي كوسه و همراهان در منزل كدخداي ده است. در اين خانه كوسه هنرنمايي را به حد كمال مي رساند و صاحبخانه مبلغي پول يا خوراكي به كوسه مي‌دهد. اين جشن علاوه بر روستاهاي آشتيان در روستاهاي محلات و اراك و همچنين در سرزمين‌هاي شمالي (گيلان و مازندران) و غرب كشور (آذربايجان و كردستان) با اندك تفاوتي برگزار مي شده است.

شهرستان اراك داراي 3 بخش و 4شهر است و از شمال به ساوه واز جنوب به سربند و. خمين و شرق به آشتيان و تفرش و از غرب به استان همدان محدود مي شود اين شهرستان با جمعيتي در حدود 592093 نفر از شهرهاي پر جمعيت كشور است قدمت اين شهر به زمان فتحعلي شاه قاجارمي رسد وجود كارخانه ها و صنايع مختلف در محدوده شهر و در مركز قرار گرفته اند باعث جذب فعاليتهاي صنعتي و خدماتي در اراك شده است عمد صايع دستي آن فرش ساروق و از شهرت خاصي برخودار است در سال 82 شهرستان كميجان از شهرستان اراك منتزع گرديده است. موزه حمام چهار فصل در اين شهر به يادگار مانده است .

جريان سرشاخه‌هاي رودخانه قره‌چاي (رودخانه شراء و مهاجران) در غرب شهرستان اراك، مناطق سرسبز حواشي اين رودخانه و همچنين اقليم كوهستان و نقاط مرتفع جهت كوهنوردي، اين قسمت از شهرستان اراك را از ساير مناطق متمايز نموده است.

هر چند استفاده‌كنندگان از اين عوامل طبيعي بيشتر اهالي منطقه هستند ولي گاهي كساني كه روزي با نشاط همراه با شنا و ماهيگري را ترجيح مي دهند نيز از گوشه و كنار استان و يا خارج از استان به اين مناطق مي آيند.

اين چشمه در دامنه شمالي ارتفاعات «باغ برآفتاب» در جنوب سه راهي اراك ـ ملاير ـ شازند قرار گرفته است.

اين چشمه در بالاي دره‌اي بسيار زيبا واقع شده است كه پس از رسيدن به بالاي دره در كنار چشمه به هر تازه از راه رسيده‌اي جاني تازه مي بخشد. آب و هواي پاك و لطيف و چشمه جوشان با آب بسيار خنك و گوارايش خاصيت درماني و تقديس آن (به گفته اهالي و مراجعه‌كنندگان) باعث جذب عده‌اي علاقه‌مند به طبيعت شده كه اكثراً پس از استفاده از آب چشمه مقداري از آن را با خود مي برند. در پايين دست چشمه، محوطه‌اي حدوداً يكهزار متري وجود دارد كه تقسيم بندي شده و در آن درختاني ملاحظه مي گردد.

امكانات و تأسيسات اين منطقه شامل استخري در ابعاد 4´30 و ارتفاع 2 متر است كه آب چشمه به درون آن هدايت مي شود. ساختماني به ابعاد 8´6 متر نيز با سقف شيرواني به عنوان استراحتگاه و نمازخانه در اين محوطه ديده مي شود.

شهرستان اراك به خاطر گسترش سازنده‌هاي آهكي و دولوميتي، محل تشكيل غارهاي بسياري بوده است كه در ذيل به غارهايي كه تاكنون كشف شده‌اند، اشاره مي شود.

اين غار در نزديكي روستاي چهره‌قان از توابع بخش وفس اراك، در كوهي به نام قوزي قشلاق (در زبان محلي به معني سايه رو) واقع شده است.

اين غار به وسيله انسان و در دل كوه حفر شده و داراي سه مدخل است. در گذشته نردباني در پاي آن قرار داشت كه رفتن به درون آن را آسان مي نمود ليكن امروزه آن نردبان از بين رفته و بدون وسايل كوهنوردي رفتن به درون غار ممكن نيست.

علاوه بر دسترسي به آن كمي مشكل است. برخي معتقدند كه اين غار يا دهليز به منظور دفن مردگان بوده و در واقع بايد آن را آرامگاه دانست، زيرا مطابق آيين زرتشت، استخوانهاي مردگان را در دخمه‌هاي مخصوص مي‌گذاشتند، به عقيده باستان‌شناسان اين مقبره ها مربوط به دوره مادها مي باشد.

اين غار در 18 كيلومتري جنوب شهر اراك در كوه سفيدخاني واقع است وجه تسميه آن، برف فراوان اين كوه است. كه در تابستان در برخي از قسمت‌هاي سايه‌گير آن به چشم مي‌خورد. در دامنه اين رشته كوه، چشمه هاي آب فراواني يافت مي شود كه معروفترين آنها چشمه چپقلي است.

از زيبايي‌هاي غار فوق «وجود دودكش جن» است كه در دهانه غار بصورت تنوره دهانه باز ديده مي شود، همچنين وجود آب در منبعي به طول 5 و عرض 3 و ارتفاع 7 متر، بعلاوه ستونهاي استالاكتيكي فراوان و زيبا از ديگر جاذبه‌هاي غار سفيدخاني است. دسترسي به اين غار از طريق روستاي رباط ميل و روستاي خانه ميران ميسر است.

انجدان در 40 كيلومتري جنوب شرقي اراك در دامنه كوه چشمه، بين خمين و اراك و محلات واقع شده است كه به علت غارهاي معروف و باستاني شهرت يافته است. نزديكترين راه دسترسي به آن از طريق جاده آسفالت اراك ـ خمين (كيلومتر 26 از طريق روستاي امان‌آباد) است در اين منطقه غارهايي به شرح زير وجود دارد:

در مغرب انجدان قرار داشته، طول كلي غار 5/73 متر و عرض آن 8 متر مي باشد. در آن حوضچه‌هايي قرار دارد كه ديواره هاي آن يكپارچه از مواد آهكي و بلورهاي منشوري استالاكتيكي پوشيده شده است.

 غار طاقارچه:

طول آن 22 متر و عرض ميانه آن 5/7 متر و عرض انتها 11 متر مي‌باشد.

طول آن 9 متر و عرض آن 6 متر و ارتفاع آن 5/1 متر.

با 11 متر طول، 2 متر عرض، و 30/1 متر ارتفاع.

درياچه يا كوير ميقان در شمال شرقي اراك و در دشت فراهان قرار دارد. مساحت آن بين 100 تا 110 كيلومتر مربع متغير است و حدود 1655 متر از سطح دريا ارتفاع دارد. آب درياچه شور است. محدوده درياچه از جهت اقليمي داراي زمستان‌هاي معتدل است. همين ويژگي سبب مي گردد كه در پاييز و اوايل زمستان زيستگاه پرندگان، بويژه پرندگان مهاجر باشد. اين پرندگان در سفر طولاني خود از نواحي سردسير شمال به سرزمين‌هاي گرمسير جنوب ايران، از نيمه دوم آبان تا نيمه اول ديماه در اين منطقه به سر مي برند.

بازار از بناهاي اوليه شهر اراك است كه در زمان فتحعلي شاه قاجار تأسيس گرديد. در اين مجموعه كليه امكانات رفاهي از قبيل مسجد، حمام، مدرسه و آب انبار احداث گرديده و از اين لحاظ از پيشرفته‌ترين اصول معماري و شهرسازي آن زمان بهره‌مند است.

همچنين آثاري از طرح فاضلاب نيز در برخي از محل‌ها مشاهده مي شده كه در حال حاضر تخريب شده و از ميان رفته است. مصالح به كار رفته در كل ساختمان، مجموعه‌اي از خشت و گل و آجر و سنگ بوده كه به علت تعميرات و ملحقات انجام شده، اصالت اوليه آن كم و بيش از بين رفته است.بازار اراك در دو محور شمالي جنوبي و شرقي غربي بطور مستقيم و عمود بر هم در مركز بافت شطرنجي اوليه شهر قرار دارد. در چهار طرف بازار، چهار دروازه بود كه همگي در طول زمان و گسترش شهر از بين رفته اند. در مجموعه بازار حدود 20 باب كاروانسرا يا تيمچه ساخته شده كه اغلب آنها از ساختمان‌هاي اوليه شهر مي‌باشند. مشهورترين آنها عبارتند از سراي آقايي، سراي كتابفروشان، سراي نوذري و سراي اكبري.

اين مدرسه از بناهاي اوليه شهر است كه در دوران فتحعلي شاه قاجار همزمان با شهر سلطان آباد (اراك) بوسيله يوسف خان سپهدار ساخته شده است. سبك بنا تا حدودي از سبك مدارس دوره صفويه اقتباس شده، اما كاشي‌كاريهاي ويژه دوره قاجاريه است.

اين بنا داراي مسجد، آب انبار، صحني نسبتاً وسيع و حوضي سنگي در وسط آن است. اين مدرسه از مراكز علمي و فرهنگي و مذهبي كشور محسوب مي گردد. تني چند از علما و مجتهدين بزرگ ايراني از جمله حضرت امام خميني (ره)، آيت الله سيد محمد رضا گلپايگاني، آيت الله اراكي و بسياري ديگر از علما در اين مدرسه به تدريس علوم ديني پرداخته‌اند.

در 22 كيلومتري شمال اراك از توابع فراهان آثاري ديده مي شود كه به آن شهر قديمي «ذلف آباد» مي گويند. خرابه‌هاي موجود مي رساند كه در گذشته اين شهر، آباد و بزرگ بوده است. ولي در حال حاضر به جز چند اثر تخريب شده در اين منطقه چيزي ملاحظه نمي گردد. درباره اين شهر روايات زيادي وجود دارد كه براي مشخص نمودن وضعيت تاريخي، قدمت و ويژگي‌هاي آن احتياج به كارشناسي و حفاري است.

اين بنا مربوط به دوره قاجاريه است و از آثار ارزشمند و بسيار زيباي منطقه محسوب مي‌شود. اين حمام داراي سه قسمت بوده، حمام مردانه، حمام زنانه، و حمام اقليت‌هاي مذهبي و مانند تمام حمام‌هاي قديمي كه از آب جاري استفاده مي كردند، چند متر از سطح خيابان گودتر است.

رخت كن حمام با كاشي‌هاي بسيار زيياي هفت رنگ تزيين شده و سقف حمام روي هشت ستون فرار دارد كه اين ستونها داراي پيچگاه‌هاي بسيار زيبا و كاشي‌هاي منقوش مي باشند. در حال حاضر اين حمام به عنوان موزه، مورد بازديد علاقه‌مندان قرار مي گيرد.

اين بنا در روستاي مراد آباد و 14 كيلومتري شمال شرقي شهر اراك واقع مي باشد. معروف است كه شاپورذوالاكتاف ساساني براي جنگ از اين ناحيه گذشته و از پير اينجا درباره پيروزي خود مي‌پرسد. پير جواب مثبت مي دهد، هنگام بازگشت شاپور، پيرمرد مرده بود. شاپور دستور مي دهد براي او بقعه‌اي بسازند. اين بنا از بين رفته است ليكن در دوره سلجوقي مجدداً بقعه‌اي بنا كرده‌اند.

اين روستاي كهن در 37 كيلومتري شرق اراك واقع شده است. بقاع شاه غريب و شاه قلندر (كه از پيشوايان فرقه اسماعيليه بوده‌اند) و بقعه چهل دختران در اين روستا قرار دارند. تاريخ بناها مربوط به دوره صفويه است.

اين بنا مربوط به دوران صفويه است كه در فاصله 40 كيلومتري شرق اراك، نزديك روستاهاي انجدان و امان‌آباد قرار دارد. اين كاروانسراي مربع شكل در مسير اصفهان به غرب ايران ساخته شده و داراي چهار «شترخواب» به هم متصل و دروازه سنگي بسيار بزرگي بوده است. اين بناي تاريخي از آجر، ساروج و گچ ساخته شده ولي در حال حاضر خسارت فراوان ديده و قسمت فوقاني برجها و برخي از سقف هاي آن فروريخته است.

سيزده‌بدر مراسم عمومي و فرهنگي كشور است كه در نقاط مختلف كشور به شيوه‌هاي گوناگون برگزار مي شود.

در خنداب و آباديهاي اطراف آن (شمال غربي اراك) اين مراسم به شكل خاصي اجرا مي‌گردد. در اين روز افراد به چهار گروه مردان، زنان، دختران و پسران تقسيم مي شوند و هر يك از گروه‌هاي جداگانه به دشت و صحرا مي روند. تهيه خوراك و وسايل لازم در اين روز به عهده گروه مربوطه است.

در اين روز بازيهاي مختلفي مانند «الك دولك» و «كوشك معلق» انجام مي شود در پايان هر روز هر يك از گروه‌ها به رودخانه نزديك شده و با انداختن سنگ به آب بر اين باورند كه بلا و سختي و نحوست سيزده را از خود دور مي سازند.

اين شهرستان با جمعيتي در حدود 40761 نفر ، در منتهي اليه شرقي استان و در شرق محلات قرارگرفته است و به دليل قرار گرفتن در مسير راه ارتباطي تهران به مناطق جنوبي و اصفهان و نيز جلگه اي بودن وسعت يافته است .

در گذشته به خاطر آنكه گاريها و دليجانهاي مسافري از آنجا عبور و يا در آنجا توقف مي كرده اند به اين نام ناميده شدو سبب رونق آن نيز گردديد . از جاذبه هاي معروف اين شهرستان غار چال نخجير مي باشد.

بازار نراق معروف به بازار شمس السلطنه از آثار تاريخي بسيار زيبا و ديدني است كه در قرن 13 هجري ساخته شده است. ديوارهاي بازار آجري و سقف آن، ضربي آجري است. در حجره‌ها همه از چوب است كه روي آنها با مهارت و زيبايي خاصي كنده‌كاري گرديده است. علاوه بر اين براي استراحت كاروانيان در بالاي اين حجره ها اتاقهايي ساخته بودند.اين مجموعه به لحاظ هويت تاريخي و سبك معماري داراي ارزشهاي فراواني است، لذا بايستي در حفظ، بازسازي و نگهداري آن اقدام كرد.

اين آب انبار در سال 1264 هجري قمري ساخته شده است و داراي يك دهليز سرازير با ديوارهاي آجري و سقف ضربي آجري است كه در انتهاي آن يك شير آب قرار دارد.

يخچالي در قسمت بالاي نراق قرار دارد كه قدمت آن را حدود 200 سال دانسته‌اند و در گذشته از آن براي ذخيره آب استفاده مي شده است.

بادگيرها از آثار باستاني و ديدني نراق مي‌باشند. اين بادگيرها براي خنك كردن سردابها و منازل ساخته مي شده اند. در حال حاضر اين بادگيرها در حال تخريب اند. قدمت آنها را حدود 200 سال دانسته اند.

ـ آسيابهاي آبي: اين آسياب‌ها براي تبديل گندم به آرد بوسيله نيروي آب ساخته و داراي قدمت بيشتر از 100 سال مي‌باشند.

اين بنا در سال 1243 هجري قمري در زمان فتحعلي شاه قاجار ساخته شد. در ورودي مسجد تمامي از چوب گردو است كه روي آن به زيبايي كنده‌كاري شده است. حياط مسجد نيز دربي چوبي دارد كه بين حياط و صحن قرارگرفته است. اين درب با كنده‌كاري زيبا مشبك است و در آن شيشه‌هاي رنگي كوچك نصب گرديده كه شبكه‌ها را تزئين نموده‌است. محراب مسجد نيز يا كاشي‌هاي رنگي و طرح‌هاي اسليمي از قسمت‌هايي است كه به معماري زيبا و هنرمندي خاص ساخته شده است.

غار چال نخجير (دليجان) در فاصله 8 كيلومتري شمال دليجان و در منطقه‌اي به نام چال نخچير واقع شده است. اين غار در دامنه كوهي كم ارتفاع قرار داشته و دسترسي به آن آسان است. غار داراي يك شاخه اصلي و چندين شاخه فرعي بوده و از راه همواري مي توان به راحتي در غار حركت كرد. درون غار عموماً كريستاليزه بوده و از سنگهاي تزئيني زيبا تشكيل شده است.

كف و ديوارهاي غار پوشيده شده از اسفنجهاي بلورين است كه از اين جهت يكي از غارهاي زيباي كشور است. علاوه بر اين، غار داراي دالان‌ها و دهليزهاي بسياري بوده كه زيبايي خاصي به آن بخشيده است.علاوه بر اين غار دو غار ديگر در اين شهرستان شناسايي شده. يكي غار «كهك» در كوه غار در شرق روستاي كهك و ديگري غار «سي جوان» در روستاي واران جاسب كه جنبه زيارتگاهي هم دارد.

اين غار در كوه‌هاي شرقي شهرستان محلات (بين خورهه و دليجان) واقع شده است. اين غار نيز داراي چشمه‌اي كم آب است و از نظر مذهبي براي اهالي منطقه غاري مقدس به شمار مي‌آيد.

امكانات درياچه سد پانزده خرداد: سد پانزده خرداد هر چند به منظوري غير از استفاده گردشگري احداث گرديده است، ليكن درياچه موقعيت طبيعي مناسبي جهت برنامه گردشگري به شمار مي رود. در حال حاضر تنها امكان استفاده از اين درياچه، قايق سواري و آن هم به طور محدود و بدون هيچگونه سرويس ديگر است.

ليكن مجتمع تفريحي و فرهنگي سد 15 خرداد در نظر دارد از اين مكان به عنوان يك مجتمع تفريحي استفاده نمايد. از برنامه‌هاي اين مجتمع احداث خط تله كابين از مجتمع آبگرم محلات  به درياچه سد مي باشد.

اين كاروانسرا در شمال شرقي محلات در مسير جاده دودهك به دهستان خورهه و نزديك جاده آسفالته قم به دليجان قرار گرفته است و قدمت آن به دوران صفوي مي‌رسد. در چهار گوشه آن، برجهاي مراقبتي ساخته شده، پي‌هاي بنا از سنگ و ساورج و ديوارها و سقف از آجر مي باشد. علاوه بر اين، اين كاروانسرا داراي دو ايوان، يك آب انبار، باربند و شترخواب يا اصطبل بوده است.

قسمتهايي از اين بناي تاريخي تخريب شده كه در سالهاي اخير تعميراتي در آن بعمل آمده است. پل دودهك نيز بر رودخانه قمرود زده شده و داراي 4 دهانه متقارن مي‌باشد. عرض پل حدود 3 متر است كه در دوطرف ‌آن ديوارهايي به ارتفاع يك متر ساخته شده است. پايه‌هاي پل از سنگ و ديوارها و سقف از آجر ساخته شده است كه دو دهنه آن به تازگي فرو ريخته است.

در نزديكي غار شاه بلبل، مجسمه‌اي وجود دارد كه اهالي منطقه به آن نام عمره يا عمرو داده‌اند. اخيراً اين نظر مطرح شده است كه اين مجسمه آناهيتا مي باشد و مسلماً مربوط به دوره قبل از اسلام است. عوامل طبيعي (باد و باران) تا حد زيادي موجب فرسايش اين مجسمه شده است. شناخت دقيق‌تر آن بايستي توسط كارشناسان صورت گيرد.

خمين با جمعيتي حدود 118424 نفر ، در جنوب استان قرار دارد اين شهر را در قديم كمره مي گفتند و نام خمين از دويست سال پيش به مركز كمره اطلاق شده است .

در تاريخ خمين به صورت واژه خمي هن آمده است و درباره باني شهر گفته شده است او شهر بانو نامي دختر موبد موبدان اين شهر را بنا نهاده است اقتصاد اصلي شهر خمين كشاورزي است اين شهر به خاطر انكه زادگاه رهبر كبير انقاب اسلامي مي باشد از قداست خاصي برخوردار است در مورد بافت محله اي كه منزل امام در آن واقع شده است از قرائن و شواهد و بررسي و تحقيقات معلوم گرديده كه اين خانه ومنازل مسكوني اطراف ان تاريخ بنايي در حدود دويست سال قبل دارند در اين مجموعه سه خانه بزرگ و برج مراقبتي و يك خانه كوچك و قسمت ورودي اصلي در ناحيه شمالي مجموعه و بقيه در ناحيه جنوبي قرار گرفته اند.

اين ساختمان در محله رازي (لب رودخانه) خمين واقع است و از منازل اطراف خود در گذشته به خاطر شهرت و موقعيت ويژه خود، ممتاز بوده است.

برج دفاعي خانه، در جبهه شمالي ساختمان و بر سر كوچه‌اي كه در هفتاد سال قبل راه پل را به بازار متصل مي كرده قرار گرفته است و عبور جوي قنات پرآب خمين از اين عمارت و وجود آسيابي، در شرق همين ساختمان و جنب درب ورودي و اصلي آن، وجود يك شتر گلو، يك مسجد كوچك در كنار آسياب و حمامي با ستونهاي سنگي در غرب آن همچنين واقع شدن اين ساختمان در نزديك پل ارتباطي بين خمين و گلپايگان و در كنار دروازه جنبي شهر به اين عمارت موقعيت خاصي مي بخشيده است. اين دروازه در نقشه نظامي مربوط به 74 سال پيش نشان داده شده است.

اين ساختمان اگر چه از هر گونه تزئيني مبراست، اما در عين سادگي در گذشته نسبت به منازل اطراف خود از بزرگي و اهميت خاصي برخوردار بوده است.

در ويژگي‌هاي تاريخي شهرستان خمين اشاره شد كه جغرافياي تاريخي اين منطقه داراي پيچيدگي‌ها و افتادگي‌هاي چند ساله است. اين عامل و تخريب و ويراني آثار باستاني و تاريخي باعث عدم امكان دست‌يابي به اطلاعات تاريخي است.

بطور كلي فقر آثار تاريخي شايد به دلايل زير بوده است:

1ـ انتقال مركزيت تيمره (كمره) بعد از قرون اوليه اسلامي از خمين به گلپايگان كه دلايل آن شناخته شده نيست و ممكن است به دنبال يك ويراني اتفاق افتاده باشد.

2ـ ناامني مضاعف، نسبت به شهرهاي همجوار بويژه در قرون اخير

3ـ وجود زمين‌هاي مرغوب زراعي پيرامون شهر، تا نيم قرن پيشبرخي از اين زمين‌ها وقفي نيز بوده‌اند. از بررسي اسنادي كه در اين مورد وجود دارد مشخص مي‌گردد كه آثاري چون قلعه شهريار، با چهار برج و بارو، باغ شهربان با برجها و ديوارهاي مزغل دار و ساختمان بسيار قديمي با پنجره‌هاي مشبك و شيشه هاي رنگين معروف به عمارت سالار امجد سه تيمچه كهنه، حمزه و نو در اين منطقه وجود داشته كه اكنون از بين رفته‌اند.

با اين همه هنوز بقايايي از كوچه پس كوچه و بناهاي مسكوني قديمي شهر برجاست كه نياز به شناسايي و حفاظت اهل فن و سازمان‌هاي مسئول دارد. همچنين بايد از غارهاي منطقه تپه هاي گبري، گورستانهاي مربوط به ماقبل اسلام، برجها و قلعه هاي قديمي با درهاي داراي سيستم ضد آتش سوزي و بويژه امامزاده هاي منطقه نام برد كه بايستي شناسايي و حفظ گردند. در حال حاضر از لحاظ آثار تاريخي مي توان به بيت امام خميني (ره)، قلعه سالار محتشم و چند امامزاده در شهرستان خمين اشاره داشت.

اين ساختمان در محله رازي (لب رودخانه) خمين واقع است و از منازل اطراف خود در گذشته به خاطر شهرت و موقعيت ويژه خود، ممتاز بوده است. برج دفاعي خانه، در جبهه شمالي ساختمان و بر سر كوچه‌اي كه در هفتاد سال قبل راه پل را به بازار متصل مي كرده قرار گرفته است و عبور جوي قنات پرآب خمين از اين عمارت و وجود آسيابي، در شرق همين ساختمان و جنب درب ورودي و اصلي آن، وجود يك شتر گلو، يك مسجد كوچك در كنار آسياب و حمامي با ستونهاي سنگي در غرب آن همچنين واقع شدن اين ساختمان در نزديك پل ارتباطي بين خمين و گلپايگان و در كنار دروازه جنبي شهر به اين عمارت موقعيت خاصي مي بخشيده است.

اين دروازه در نقشه نظامي مربوط به 74 سال پيش نشان داده شده است. اين ساختمان اگر چه از هر گونه تزئيني مبراست، اما در عين سادگي در گذشته نسبت به منازل اطراف خود از بزرگي و اهميت خاصي برخوردار بوده است.

وجود شكارگاه مشهور موته در شرق و جنوب شرقي شهرستان خمين و محلات و شكارگاه مشهور «لته در» هفتاد قله در شمال آن كه مورد پسند شاهان و شاهزادگان قاجار بوده است، نشان مي دهد كه اين منطقه از قديم الايام بهشت شكارچيان به شمار آمده است. ناصرالدين شاه و پسرش ظل‌السلطان در سفرنامه‌ها و خاطرات خود از اين شكارگاه با شگفتي ياد كرده‌اند. علاوه بر آن دشت‌هاي منطقه تا قبل از انقلاب از جمله آهوخيزترين نقاط كشور به حساب مي آمد.

ارتفاعات جنوب غربي و غرب شهرستان خمين سرچشمه رودخانه خمين را تشكيل مي‌دهند. اين سرشاخه‌ها در حوالي شهر خمين به هم الحاق شده، سپس با رودخانه خرقاب، تشكيل رودخانه لعل بار را در شهرستان محلات مي دهند. حواشي اين رودخانه در زمان آبدهي جهت گذران اوقات فراغت مردم منطقه، مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

شهرستان محلات در جنوب شرقي استان قراردارد و جمعيتي در حدود 44779 نفر دارد .انگيزه ايجاد شهر وجود آب سرچشمه هاي طبيعي است كه مظهر آن در شمال شهر است علت آنكه اين شهر را محلات مي خوانند به دليل وجود محله هاي مختلفي بوده كه به يكديگر تجانس نداشته اند .در اين شهرستان انواع متعدد و زيبايي از گلها پرورش مي يابد . از اين رو از قطبهاي مهم پرورش گل در ايران است محلات به دليل دارا بودن آب گرم معدني ،سالانه پذيراي دهها هزار مسافر و افراد بيمار است . همچنين از چاذبه هاي گردشكري در اين شهرستان ستونهاي سنگي خورهه و آتشكده آتشكوه مي باشد .

بناي باستاني خورهه در شمال شرق شهرستان محلات و در مجاورت روستاي خورهه واقع شده است و تا شهر محلات 48 كيلومتر فاصله دارد.

حفاري‌هاي باستان‌شناسي در خورهه در تابستان 1955 ميلادي به عمل آمد. اداره باستان‌شناسي ايران تصميم به انجام اين حفاري گرفت تا ساختمان آن را آشكار و نظر هرتسفلد مبني بر اينكه اين ساختمان در اصل معبد ديونيسوس بوده است را تأييد يا رد كند (هرتسفلد اظهار نظر كرده بود كه بناي تاريخي خورهه بايد به عنوان معبد ديونيسوس «خداي شراب»  شناسايي و پذيرفته شود). در اين كاوش تعدادي سفال و چند تكه نقره متعلق به دروه سلوكيان كشف شد.بعد از حفاري معلوم شد كه ساختمان خورهه مركب از سه ساختمان مربوط به هم به ترتيب زير است:

ـ ساختمان اصلي يا بناي جنوبي با ستونها، اتاقها و صحن حيات.

ـ ساختمان شمالي كه از قسمت جنوب به بناي اصلي متصل شده است. اين قسمت اتاق‌ها و راهروهايي را تشكيل مي دهد و داراي اتاق مربع شكل بزرگي است كه حياط پشتي به حساب مي‌آيد.

ـ بناي غربي، شامل تعدادي اتاق و يك سالن مي‌باشد كه متأسفانه طرح اين قسمت واضح نيست. در مورد بناي باستاني خورهه با توجه به اينكه در يك منطقه باستاني نيز بوده، مردم شناساني نيز اظهار نظر نموده‌اند و بطور كلي عقايد متعددي در مورد اين بنا (چه داخلي و چه خارجي) وجود دارد.بهر حال اين بنا از نظر باستاني و مردم شناسي داراي ارزشهاي بسياري است. در تابستان 1375 گروهي از باستان‌شناسان داخلي، مجدداً اقدام به حفاري در محدوده فوق نموده‌اند كه نتايج اوليه نشان دهنده رد نظر هرتسفلد بوده است.

بناي آتشده آتشكوه در 5 كيلومتري جاده نيمور به دليجان در مجاورت روستاي آتشكوه قرار گرفته و با شهر محلات حدود 13 كيلومتر فاصله داد.تاريخ آن را مربوط به زمان ساسانيان دانسته‌اند. بناي چهار طاقي آن شامل ستونهاي سنگي استوانه‌اي شكل است كه بر روي هم قرار گرفته‌اند. همچنين اتاق‌هاي سرپوشيده و يك ايوان كه محل برافروختن آتش بوده، از ديگر ويژگي‌هاي اين بناست.

بناي اين آتشكده تا قرن چهارم هجري سالم بوده است. ابن فقيه همداني در آن زمان بناي نيمور را همطراز ايوان كسري، قصر شيرين و معبد كنگاور دانسته است.

اين مسجد در مركز بافت قديمي شهر محلات واقع شده است. و به نام مسجد جمعه نيز خوانده مي شود. اين مسجد داراي ايوان و حياطي است كه اطراف آن بصورت حجره دو طبقه و به شكل بسيار زيبايي آراسته شده است. شبستان مسجد داراي ستونهايي جالب مي باشد و سقف آن با تخته‌هايي پوشيده شده كه روي آن آيات قرآن نقش گرديده است.در سال 1369، بطور تصادفي در جلوي مسجد، قبري مشخص گرديد كه كارشناسان قدمت آن را 1200 سال تعيين كرده‌اند.

اين قلعه در قسمت جنوبي شهر محلات واقع شده كه در حال حاضر قسمت عمده آن تخريب شده است.

اين قلعه در شهر نيمور واقع است و آن را احتمالاً مربوط به دوره ساساني مي‌دانند. اين قلعه به نام قلعه گبري نيز معروف است.

 

در فاصله 15 كيلومتري شمال شرق محلات در ارتفاعات بلند منطقه، چشمه آبگرم محلات جوشان است كه از معروفيت خاصي برخوردار مي باشد.بطور كلي چشمه‌هاي آبگرم به دو نوع تقسيم مي شوند: نوع اول چشمه هايي هستند كه آب آنها از روي زمين سرچشمه گرفته و در ابتدا داراي حوادث طبيعي بوده، اما پس از فرورفتن در زمين و گذشتن از لايه‌هاي گوناگون، گرماي آنها گرفته شده و برخي مواد كاني را در خورد حل مي نمايند و از راهها و منافذ ديگري در سطح زمين متجلي مي گردند. نوع دوم آبگرم‌هايي هستند كه بيشتر از  بخار خميره سنگهاي سوزان درون پوسته زمين بوجود آمده و به سطح زمين مي رسند. تحقيقات بعمل آمده مشخص مي سازد كه آبگرم محلات از نوع دوم مي‌باشد. 

رنگ مايل به قرمز و مزه آب چشمه هاي آبگرم محلات نشان مي دهد كه اين آب داراي تركيبات آهن و احتمالاً گوگرد مي باشد. به همين جهت داراي خاصيت درماني است. در كتاب «تاريخ و جغرافياي قم» آمده است: «هر كس را بيماري و علتي سرد باشد يا بادي در اعضاي او باشد چون خود را بدين آب شويد به قدرت خداي عز و جل شفا يابد.»

در جاي ديگري آمده است: «آب اين چشمه از تركيبات آبهاي سولفاته كلسيك و از دسته آبهاي هيپرتيرمال يا باقي مانده خشك زياد مي باشد كه مدر بوده و در درمان بيماريهاينقرس و همچنين بيماريهاي كبدي، صفراوي ـ كليوي و دستگاه گوارش مصرف دارد.»

بنا به خاصيت آبدرماني چشمه در سال 1350 تأسيساتي بر فراز كوه و در محل مظهر چشمه ساخته شده است.

اين مجتمع داراي دو مجموعه مردانه و زنانه است كه هر يك داراي استخر شنا، وان و دوشهاي انفرادي مي باشند. مجتمع آبگرم محلات داراي يك هتل سه طبقه به مساحت 3000 متر با 36 اتاق، بصورت سوئيتهاي يك، دو و سه خوابه مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرد. علاوه بر اين 27 ويلا در دست ساخت است كه ظرفيت پذيرش را در آينده بيشتر خواهد كرد.

فعاليت در اين مجتمع بيشتر در فصول گرم سال (بهار و تابستان) ملاحظه مي گردد. اين مجتمع در حال حاضر پذيراي تورها و گردشگران داخلي و نيز توريستهاي خارجي (كشورهاي عربي جنوب خليج فارس) است.

از آنجا كه به علت برودت هوا در فصل سرد سال امكان فعاليت سالانه وجود ندارد، بين هتل مجتمع و استخرهاي مورد استفاده يك راهرو به منظور حفاظت از برودت هوا احداث گرديده است.

چشم‌اندازهاي طبيعي بسيار زيبا به همراه آب و هواي معتدل و خنك منطقه، ظرفيت بالقوه مناسبي جهت جذب توريست محسوب مي‌گردد. به همين لحاظ از جمله برنامه‌هاي مورد توجه، احداث تله‌كابين بين مجتمع آبگرم و سد 15 خرداد است كه اين اقدام باعث رونق هرچه بيشتر مجتمع و سد خواهد بود.

چشمه‌اي واقع در شمال شهر محلات و در دامنه ارتفاعات قرار گرفته كه يكي از پرآب‌ترين چشمه هاي استان است. بطوريكه آب آن در اكثر خيابانهاي شهر جريان داشته و چشم‌انداز خاصي را به شهر داده است.

همچنين وجود پارك زيبا با درختان چنار سر به فلك كشيده و گل‌كاريهاي داخل پارك، منطقه تفريحي بسيار زيبايي را بوجود آورده‌اند. بطوريكه فصل تابستان و خصوصاً ايام تعطيل اين پارك با وسعت تقريباً كم خود، پذيراي عده زيادي از مسافرين شهرهاي دور و نزديك است. مكان اصلي نخستين جشنواره بين‌المللي گل و گياه سرچشمه مي باشد.

وجود اقليم معتدل، مناطق كوهستاني، جريان رودخانه قمرود، بزيجان، خورهه، چشمه پر آب سرچشمه و پارك زيباي آن، وجود شكارگاه هفتاد قله وقلل مرتفع و بالاخره شهر زيباي محلات با خيابانهاي شيب دار و باريك و درختان چنار كه در دو سمت خيابان‌هاي شهر قد برافراشته‌اند، گلخانه‌هايي كه در مناطق مختلف شهر به پرورش گل اختصاص يافته‌اند، اين شهر را از لحاظ شرايط طبيعي براي گردشگري و تفرج مناسب ساخته است.

غارها:

شهرستان محلات از جمله مناطقي است كه سازنده هاي آهكي و دولوميتي آن فراوان است. لذا غارهاي زيادي در آن وجود دارد كه تعدادي از آنها كشف شده اند.

بسياري از غارها از چنان جاذبه‌هايي برخوردارند كه مي توان از آنها به عنوان يك منبع ارزشمند توريستي بهره برداري نمود. برخي از اين غارها عبارتند از:

اين غار در كوه سوراخ گاو و در شمال غربي روستاي خورهه واقع شده است كه از غارهاي تاريخي منطقه محسوب مي شود و داستان‌هاي تاريخي در مورد آن نزد مردم منطقه بسيار است.

اين غار در كوه‌هاي جنوب شرقي محلات و در مجاورت روستايي به همين نام واقع شده است. اين غار داراي محوطه وسيعي است كه از دو قسمت تشكيل شده كه بوسيله حفره‌اي به يكديگر ارتباط دارد.

اين غار در كوه ارده و در جنوب نيمور واقع شده است.

غار سرچشمه: 

اين غار در شمال محلات و در كوه سرچشمه واقع است.

غار كشه ريز در شمال غرب شهرستان و در كوه فيروزكوه در نزديكي روستاي عيسي‌آباد واقع شده است.

اين غار نيز در نزديكي غار يكه چاه قرار دارد.

هنر گلكاري و پرورش گل بعنوان يك فعاليت اقتصادي در ايران به آغاز قرن و حدود 1300 شمسي باز مي گردد و شهر محلات به عنوان پايه‌گذار، ايجاد كننده و توسعه دهنده اين صنعت نقش پراهميت و ويژه‌اي داشته است.

سالانه افزون بر دو ميليون عدد گلدان و 20 ميليون شاخه گل در سطح 900 هكتار از اراضي و گلخانه‌هاي شيشه‌اي و پلاستيكي شهرستان محلات توليد و به دوستداران گل در سطح كشور و خارج از كشور عرضه مي‌شود.

شامل 20 گونه كه برخي از آنها عبارتند از: انواع پيتوس، آكلونها، ديفين باخيا، انواع فيلكوس (ابلق)، پيروميا (پيله).

شامل 19 گونه كه برخي از آنها عبارتند از: گلايل، ميخك، زنبق، انواع پيلوم، اركيده، كوكب، جعفري، هميشه بهار، انواع داوودي، ژرويرا و آماليس.

بازيهاي نمايشي،ورزش‌ها و مراسم سنتي نزد هر جامعه برخاسته است و از محيط اجتماعي، طبيعي و شرايط حاكم برآن جامعه است. در كشور ما به لحاظ اختلافات اجتماعي و طبيعي، اينگونه مراسم نيز متفاوت بوده است و شايد بدين لحاظ است كه ديدن اينگونه مراسم براي گروه‌هاي خارج از منطقه جذاب است.

هر چند برخي از آنها در حال حاضر رنگ و بوي گذشته را نداشته و يا حتي از بين رفته باشند، لكن حفظ اينگونه مراسم علاوه بر آنكه يادماني است از فرهنگ اصيل كشور، اوقاتي را براي بازديد نيز فراهم مي‌آورد. بهرحال امروزه تعدادي از اينگونه مراسم همچنان وجود دارند و حتي تورهايي را به خود جذب نموده‌اند.

اين جشن كه از آخرين بقاياي يك جشن باستاني و ورزش پهلواني است در نيمور محلات تا حدود بيست سال پيش اجرا مي‌گرديد هنوز هم اغلب پهلوانان، بازيگران و تماشاچيان آن زنده‌اند و چنانچه سازمانهاي مربوط به كمك اهالي به احياي آن بپردازند علاوه بر حفظ فرهنگ بومي منطقه، مراسمي ديدني را بوجود خواهند آورد.

شروع جشن از آنجا بود كه وقتي جوي روبان (بيلدارها) پس از حدود بيست روز كار دسته جمعي و توانفرسا، كار را به پايان رسانيده به سوي ده برمي‌گشتند، در بالاي باغها توقف مي كردند و يك نفر را مي‌فرستادند تا مردم را خبر كرده، اسبي را به پيشواز بياورند و خود با بيل‌هاي ظناب پيچيده شده به تمرين مي‌پرداختند.

در آبادي اسبي را آماده و تزئين كرده، به پيشواز بيلدارها مي‌فرستادند و يك نفر از گروه بيلداران كه لباس نظامي پوشيده بود، گروه را كه تعداد آن بين 150 تا 200 تن بود، تا نيمور همراهي مي كرد. در آبادي و در محل برگزاري مراسم (ميدان پاچنار) گروه نوازندگان به همراه عده‌اي از مردم نيمور و سايرين كه براي بازديد آمده بودند، با شادي و هلهله به استقبال سوار و گروه بيلدارها مي‌رفتند.

در اين ميان، ابتدا مراسمي مثل سان و رژه توسط سوار و بيلدارها اجرا مي گرديد و سپس نوبت به بيل گرداني مي رسيد. براي بيل گرداني هفت بيل را انتخاب مي كردند، چهارتا از آنها را در يك دسته و سه تاي ديگر را در يك دسته با طناب محكم بهم مي بستند، هر بيل گرداني مي بايست چهار بيل را در يك دست (معمولاً دست راست) و بيل ديگر را در دست ديگر بگيرد و مانند ميل‌هاي ورزشي زورخانه به دور سر بچرخاند. در اين ميان تعداد دورها خيلي مطرح نبود و يا به عبارت بهتر تا چند دور نيز اگر بيل‌ها به هم نمي‌خورد «بيل‌گردان» برنده محسوب شده، مورد تشويق جمعيت قرار مي گرفت.

اين نمايش پس از دو سه ساعت هيجان با چند صلوات تا سال ديگر به پايان مي رسيد. اين مراسم بين نوروز تا سيزده انجام مي گرفته (فروردين ماه) و بستگي به ميران خرابي نهرها و بارندگي و وضعيت هوا داشت.

اين شهرستان با جمعيتي حدود 223429 نفر در شمال استان واقع شده است . ساوه به معني خرده طلا آمده است . مغولها در سال 617 هجري قمري شهر ساوه را غارت و كتابخانه عالي آن را كه داراي آلات نجومي نيز بوده آتش زدند از آنجا كه ساوه از شهرهاي بسيار قديمي ايران است داراي بناها و مساجد قديمي است كه كاشي كاريها و گچ بريهاي بسيار عالي داشته كه امروز به كلي ويران شده استدرسال 82 شهرستان زرنديه از شهرستان ساوه منتزع گرديده است.

شهرستان ساوه به دليل موقعيت جغرافيايي و ارتباطي همواره در طول تاريخ مورد توجه بوده است لذا بايد اين منطقه را مركز جاذبه‌هاي تاريخي، باستاني، استان مركزي ناميد. در ذيل تعدادي از اين آثار معرفي شده است:

بناي مسجد جامع در شهر ساوه يكي از آثار ارزشمند و گنجينه‌اي از هنر معماري، نقاشي، كاشيكاري و گچبري است.

خصوصيت اين بناي تاريخي ـ مذهبي، آن است كه نمودهايي از سه مقطع تاريخي (قبل از اسلام، قرون اوليه اسلامي و دوران صفوي) در آن ديده مي شود.

اين مسجد مجلل و باشكوه مشتمل بر يك صحن گنبد در جنوب، دو ايوان، يك مناره، چند شبستان، محرابهاي متعدد قديمي با خط كوفي و دو محراب از دوره صفوي با خط ثلث است. از آثار قرن ششم و عصر سلاجقه به شمار مي رود و محراب آن داراي كتيبه هاي متعدد عمودي و افقي مي باشد كه سه جانب آن را فراگرفته سوره قدر و اخلاص و جمعه گچبري شده و در ضلع غربي ميان شبستانهاي اين بنا، ايوان باشكوه و رفيعي قرار دارد و در هر جانب اين ايوان حجره‌اي با درگاه تنگ و كوتاه نمودار است.

بر فراز مقصوره مسجد گنبدي است به قطر 14 و ارتفاع 16 متر كه ساق يا گردنه گنبد 4 متر ارتفاع دارد و آراسته به كاشيهاي زيبا مي‌باشد.

با توجه به اهميت و ارزشمند بودن اين مجموعه تاريخي بجاست در نگهداري آن تلاش بيشتري صورت گيرد. ضمناً هر ساله تعدادي توريست خارجي از اين بنا بازديد مي كنند.

در گوشه شمال شرقي و بيرون از چهار ديواري مسجد جامع ساوه، مناره‌اي رفيع و تماماً از آجر از آثار دوره سلجوقي قرار دارد كه قسمت پايين آن ساده و قسمتهاي بالايي آن با نقوش آجري مزين شده است. از شواهد چنين برمي‌آيد كه مناره مذكور رفيع‌تر از زمان حال خود بوده و قسمتي از آن تخريب يا ريزش كرده، اما آنچه در حال حاضر باقي مانده مناره‌اي است با 14 متر ارتفاع و 5/3 متر قطر، مناره مزبور داراي پله‌اي است مارپيچ و حدوداً از مدخل راه پله به بالا تزئين به نقوش متنوع و برجسته آجري است.

روستاي الوير در 70 كيلومتري شمال غرب ساوه در بخش خرقان قرار گرفته و يكي از روستاهاي باستاني محسوب مي شود. در محدوده اين آبادي سه تپه باستاني وجود دارد:

شامل سفالهاي سطحي كه مربوط به تاريخ اسلام است.

كه از سنگ و خشت و سفالهاي ساده و لعابدار تشكيل شده، از اين آثار چنين برمي‌آيد، كه مربوط به دوره هاي ساساني و اسلامي تا زمان صفويه باشد.

در 9 كيلومتري شرق الوير و جبهه شمالي رودخانه خرقان آثار باستاني اين تپه بر روي صخره اي مستقر شده است. قدمت سفالهاي سطحي روي اين تپه كه بعضي قرمز رنگ با نقش سياه مي باشد مربوط به هزاره هاي دوم و اول قبل از ميلاد است.

اين قلعه در روستاي آردمين واقع در 56 كيلومتري جاده ساوه همدان و در سه راهي غرق آباد است. اين قلعه شامل بخشهاي اندروني، ايوانها، تالارهاي شاه نشين و ارسي‌هاي گره‌كاري شده و برجهاي متعددي است كه همگي حكايت از معماري شهري و اشرافي دارد.

اين كاروانسرا در 6 كيلومتري شرق ساوه يكي از آثار باارزش اوايل دوره قاجار به همراه مجموعه اي از آب انبار و حسينيه احداث گرديده است. كاروانسراي مذكور بصورت يك چهار ايواني احداث گرديده و داراي چهار برج ديده باني در چهار گوشه آن بوده وساير مستحدثات بنا شامل شاه نشين و بارانداز و حجرات متعدد بوده است.

بناي پل در جنوب شهرستان ساوه در كيلومتر 13 جاده يل‌آباد به قزقلعه قرار دارد. مصالح به كار رفته در آن تماماً آجر بوده با ملات ساروج و بناي آن مربوط به دوره صفوي مي‌باشد. ساختمان پل داراي 8 چشمه با طاق رومي است و ارتفاع از كف تا سطح رودخانه قره‌چاي حدود 8 متر است. طول پل حدود 70 متر و عرضي معادل 5/4 الي 5 متر دارد.

سد ساوه در محل قديمي بند شاه عباس در تنگه و فرقان، 25 كيلومتري شهر ساوه و در حدود 150 كيلومتري جنوب غربي تهران روي رودخانه قره‌چاي احداث شده است.

هر چند اهداف ساخت اين سد تنظيم جريان آب، آبياري اراضي و تأمين آب آشاميدني و توليد برق بوده است، ليكندرياچه‌اي به وسعت 850 هكتار، مكان مناسبي براي جذب توريست و ايرانگردان است. كه از آن در جهت برنامه‌ريزي توريسم مي توان استفاده كرد. در حال حاضر، بدون هيچگونه امكان اقامتي و پذيرايي، تنها بواسطه وجود چند قايق، مردم از گوشه و كنار جهت قايق سواري به اين مكان مراجعه مي كنند.

اين غار در شمال غربي شهرستان و بالاتر از مقبره اشموئيل پيغمبر واقع گرديده است. اين غار بعلاوه مقبره اشموئيل پيغمبر و سرشاخه‌هاي رودخانه مزدقان و اقليم مناسب، مكان مناسب گردشگاهي است. ليكن دسترسي به آن كمي مشكل است كه اميد است با ترميم وضعيت راه به مجموعه‌اي مناسب تبديل گردد.

اين شهرستان با جمعيتي در حدود 131288 نفر در جنوب غربي استان واقع شده است و از دو شهر بنامهاي شازند و آستانه و يك شهرك بنام مهاجران تشكيل شده است. توليدات آن كشاورزي و دامي بوده و دو واحد صنعتي آن پالايشگاه و پتروشيمي مي باشد .وسعت شهرستان سربند 2691كيلومتر مربع است و از شمال به اراك ، از جنوب به استان لرستان ، از شرق به اراك و از غرب به همدان منتهي است. از جاذبه هاي اين شهر مي توان پيست اسكي مالمير  و سراب پنجعلي  و پل دوآب و نيز كوه لجور مي باشد.

اين تپه واقع در روستاي گل زرد و آثار آن مربوط به دوران ساساني است.

تپه باستاني گل تپه: 

اين تپه واقع در روستاي گل تپه و آثار آن مربوط به دوران مادهاست.

اين تپه و آثار به جاي مانده در غرب شهر آستانه قرار دارد و مربوط به دوران مادها تا ساساني است.

شهرستان سربند به لحاظ موقعيت طبيعي خود، خوش آب و هواترين شهرستان استان مركزي است. بطوريكه ميانگين حرارت آن در تابستان 21 و بهار 13 درجه است. از سويي كوه‌هاي مرتفع منطقه باعث برفگيري آن شده و بر افزايش و تغذيه منابع آب كمك نموده.

علاوه بر آن شرايط مناسب براي احداث پيست اسكي را بوجود آورده است (كه از همين عامل استفاده شده و پيست اسكي پاكل احداث و شروع به فعاليت نموده است). كوه‌هاي منطقه علاوه بر اينكه سرشاخه‌هاي رودخانه شراء و قره‌چاي را بوجود آورده، در جنوب شهر آستانه نيز دو رودخانه فصلي به نامهاي تيره و رود بزرگ جريان دارند.

بطور كلي جمع شدن عواملي چون اقليم مديترانه‌اي، كوه‌ها و دره ها، وجود رودخانه ها و چشمه ها موجب تشكيل نواحي سرسبز ييلاقي شده است.

در 26 كيلومتري جنوب شازند در مسير محور شازند به طرف خمين در روستاي عمارت، چشمه‌هاي وجود دارد كه مجموعه آنها چشمه يا تالاب عمارت ناميده مي‌شوند. منطقه عمارت جنوبي‌ترين حوزه آبخيز رودخانه شراء است.

محدوده روستاي عمارت، به وسيله كوه‌هاي اطراف تقريباً از سه طرف محصور مي باشد و همين علت باعث شده كه مركز ثقلي باشد براي آبهاي سطحي و خصوصاً جريانات زيرزميني كه بدانجا هدايت مي گردند.

در سمت شرق روستا تپه‌اي به ارتفاع 100 متر مشاهده مي شود كه در دامنه‌هاي آن چشمه‌هايي جوشان از دل كوه و زمين فوران كرده و نظر هر بيننده‌اي را به خود جلب مي كند. تعداد اين چشمه ها زياد بوده بطوري كه در داخل مسجد، محوطه مسجد و منازل مسكوني، آب از دل زمين جوشش دارد. مجموع اين چشمه‌ها درياچه‌اي به وسعت تقريبي 2000 متر مربع تشكيل داده‌اند (شايد علتي كه به آن تالاب مي گويند همين درياچه باشد) كه محلي است براي شنا و بازي نوجوانان روستا.

آب چشمه‌ها پس از سرازير شدن از اين درياچه به صورت كانال، آب چندين روستاي ديگر را تأمين مي كند. آب و هواي لطيف و خنك، بعلاوه نواحي سرسبز از ويژگيهاي طبعيي منطقه مذكور است.

اين سراب يا چشمه بزرگ در دشت كزاز ودر دامنه كوه راسوند قرار دارد. به لحاظ قرار داشتن در منطقه تاريخي، نام آن در اكثر منابع تاريخي منطقه آورده شده است.

اين غار در 35 كيلومتري جنوب غربي اراك و در سمت غربي رودخانه شراء و در كوه شازند واقع شده است.اين غار بر خلاف غارهاي ديگر كه در دل كوه قرار دارند در قله و در ارتفاع 2900 متري قرار دارد. 

خصوصيت اين غار اين است كه از ديرباز محل زيارت زرتشتيان بوده تا جايي كه تعدادي از هندوستان براي اداي نذر و نياز به اين غار افسانه‌اي روي مي‌آورند. روي ديوارهاي غار اسامي ايراني و زرتشتي حك شده است.به هر حال در داستان‌هاي تاريخي آمده است كه كيخسرو در اين منطقه ناپديد گرديده است.

اين غار در كوه شمس‌آباد در جنوب شرقي شهر شازند و در كنار روستاي شمس‌آباد در منطقه‌اي بسيار زيبا قرار گرفته است.

دسترسي به اين غار از دو راه امكان دارد:

1ـ از طرف عقيل‌آباد، گوار، چشمه پهن، گلشن‌آباد و قره كهريز.

2ـ از روستاي عليم‌آباد، جاده شوسه اراك، شازند، قدمگاه، كوه شمس‌آباد.

اين غار شامل دو دهانه است و در انتهاي آن حوضي با ساروج ساخته شده است.

اين غار در جنوب غربي شهرستان سربند در كوه‌هاي هندودر واقع شده است.

اين غار در ارتفاعات توره ـ واقع در شمال شهر آستانه ـ قرار گرفته است.

اين چشمه در 5 كيلومتري شمال روستاي فر، جنب روستاي اسكان از توابع شهرستان سربند واقع شده است. دسترسي به آن از طريق روستاي فر با 5 كيلومتر راه خاكي ميسر است و هر سال مورد مراجعه و استفاده گروه‌هاي زيادي از مردم قرار مي گيرد.

اين سراب در مسير جاده اصلي اراك  – بروجرد و جنب روستاي توره قرار دارد. اين جاذبه طبيعي، محل اردوهاي تابستاني دانش‌آموزان است و همواره در طول تابستان از طريق ادارات آموزش و پرورش و يا ميهمانان آنها مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

از ديگر چشمه هاي استان مي توان به چشمه‌هاي كيخسرو (چشمه بولاغ)، چم گيتو، انجدان، بالقلو، چپقلي، چشمه اورين، نهضت قياس، ازنا، عسل و چكاب نيز اشاره كرد. در چشمه چكاب سنگ نوشته‌اي متعلق به سال 1294 هـ.ق وجود دارد.

اين شهرستان با جمعيتي حدود 52227 نفر در شمال شهرستان اراك واقع شده است در سده هاي قبل از اسلام گبرها يا زرتشتيها در اين ناحيه سكونت داشته اند ازاين روست كه قبلا به طبرس و گبرش معروف بوده كه بعدها به تفرش تبديل شده است بزرگترين بخش تفرش فراهان است كه مركز آن فرمهين استتفرش داراي اقتصاد كشاورزي و از آب و هواي بسيار مناسب و فرح بخشي برخودار است . پرفسور حسابي يكي از افتخارات اين شهرستان مي باشد. آرامگاه پرفسور حسابي در اين شهر مي باشد .

 مسجد جامع ششناو:

در شهر تفرش و در محله فم مسجدي باستاني با گنبدي مجلل واقع است كه «مسجد جامع ششناو» ناميده مي شود. اين مسجد مربوط به دوره سلجوقي بوده و داراي مقصوره، شبستان و ايوان و صحن است كه قنات ششناو از مقصوره و از درون آن گذشته و پس از عبور از داخل تكيه مجاور آن و خندق تكيه، بيرون تكيه زير يك درخت چنار كهنسال آفتابي شده و از شش ناو يا ناودان، فروريخته و به درون كوي‌ها و محله‌ها سرازير مي گردد.

مسجد جامع ششناو در روزگار قاجار محل برگزاري نماز جمعه بوده و افزون بر اين يكي از حوزه هاي مهم تدريس علوم ديني به شمار مي‌رفته‌است. اين مسجد به شكل مستطيل و در دو طبقه ساخته شده و داراي شاه نشين است و از سه طرف به گذرگاه‌هاي عمومي راه دارد.

آرامگاه پروفسور حسابي، دانشمند نامي كشور كه خدمات ارزنده‌اي را به انجام رسانيده است در شهر تفرش و محله ترخوران واقع گرديده است كه همواره مورد بازديد افرادي است كه به اين شهر مسافرت مي نمايند. علاوه بر اين تعدادي قلعه نيز در روستاهاي اين شهرستان وجود دارد؛ مانند قلعه قزلجه در روستاي قزلجه، قلعه‌اي در روستاي فسنجان، قلعه خان در روستاي نوبهار و دو تپه باستاني به نام‌هاي تپه باستاني بالا و مشهد زلف كه مربوط به دوره‌هاي قبل از اسلامي مي باشند.

چشمه فوق به فاصله 5 كيلومتري شهرستان تفرش بين دو روستاي كبوران و طراران واقع گرديده است و دسترسي به آن آسان است. آب اين چشمه، معدني و داراي خواص درماني است. گراو، متشكل از چند قسمت در سطح زمين است كه از آنجا آب به حالت جوشش از سطح زمين خارج شده و در يك قسمت نيز آب همراه گاز كربنيك فراوان از منفذي خارج مي شود. آثار به جامانده در اطراف چشمه (يك چهار ديواري) نشان مي‌دهد كه بطور گسترده‌اي (به عنوان حمام زنانه) از آن استفاده مي‌شده است. در حال حاضر فاقد هر گونه امكانات مي باشد.آب گراو تفرش آب معدني بي‌كربناته مخلوط است كه به نسبت تقريباً مساوي يونهاي سديم و كلسيم در آن يافت مي شود و تقريباً مشابه آب معدني "Royat” فرانسه است.

آشاميدن كمي از آب چشمه قبل از غذا كمك به هضم غذا و باعث ازدياد ترشحات گوارشي مي‌گردد، ولي پس از غذا آشاميدن مقدار بيشتري از اين آب داراي خاصيت تسكيني است و به تخليه معده كمك مي‌كند. اين آب باعث ازدياد مواد تشكيل دهنده صفراء شده و همچنين باعث تحريك انقباض‌هاي وزيكولر مي گردد. آشاميدن آب چشمه باعث بهبود متابولسيم پروتئيدها مي شود، قند خون را پايين مي ‌آورد و دفع اسيد اوريك را زياد مي كند.

بايد يادآورد شد كه آب چشمه از نظر ميكروبي داراي آلودگي بوده كه قبل از مصرف بايستي استخراج و تصفيه گردد.

استحمام در اين آب اثر تسكيني داشته، همچنين باعث باز و بسته شدن عروق مي‌گردد. هنگام استحمام نبض كند مي شود و ميزان ادرار بالا مي رود.

«از جاذبه هاي تفريحي تفرش، دره‌هاي مصفا و خوش آب و هواي آن است. اين دره‌ها در سطح منطقه تفرش متعدد بوده و هر جا نامي بر آن نهاده‌اند، نظير دره ديزه، بدر، فرك و ستان. اين منطقه به سبب وجود درختان بادام و انواع ميوه و گردو بيشه‌اي مصنوعي را مي ماند كه اگر در بهار، آن را تماشا كنند زير پوشش سفيدي از شكوفه‌هاي درختان بادام است.»

آب و هواي مناسب، معتدل و مفرح فصول بهار و تابستان از ديگر ويژگيهاي طبيعي جذاب منطقه تفرش به حساب مي‌آيد. در تپه گيان در مسير ساوه ـ تفرش تغيير آب و هواي گرم به هواي معتدل به خوبي احساس مي‌شود و با چمن‌زارها و درختان بيدش، تفرجگاه بسيار مناسبي است.

وجود چند غار در كوه‌هاي اطراف تفرش نيز از ديگر جاذبه هاي طبيعي اين شهرستان است. مهمترين اين غارها عبارتند از:

در كوه انمجك قرار دارد، ويژگي اين غار ريزش آب از دو سنگ مدخل ورودي آن است.

كه در فاصله 500 متري روستاي كوهين واقع شده است.

كه در كوه دربر واقع شده است.

اين چشمه براثر حفر چاه در پارك حكيم نظامي تفرش بوجود آمده است كه هر چند دقيقه يكبار آب از درون آن به بيرون فوران دارد. اين چشمه در واقع يك فواره طبيعي را بوجود آورده است.

اين رودخانه از بلنديهاي گيان و عبدالله، سرچشمه گرفته كه در گذر از مناطق مختلف آن را به اسامي محلي همچون خلجان و آب كمر مي نامند. اين رودخانه از شمال خاوري بازرجان و دادغان و عزالدين گذشته و در جلاير با رودخانه قره‌چاي يكي مي شود./ز