طبق مطالعات انجام شده در دنيا، و به طور معمول بیش از 60 درصد از هزینه‌های گردشگران صرف اقامت می‌شود. در حالي كه كارشناسان اقتصادي با بهره­گیری از روش­هاي مختلف تحقيقي_تحلیلی دريافته­اند که عمده­ی هزینه­های گردشگران در شهر مشهد مقدس، مربوط به خرید از بازار می‌شود و اين يعني كمترين سهم از اين درآمد هنگفت براي مديريت شهري كلانشهري مثل مشهدالرضا(ع)!!!

در عین حال بر خلاف یافته‌های تحقیقات پیشین در مورد اختصاص بیش از 60 درصد از هزینه‌های گردشگری به اقامت در مقصد، یافته‌های تحقیقات ديگر مؤید این است که گردشگران، کمترین هزینه را برای تأمین محل اقامت خود در شهر مشهد صرف کرده‌اند. بالا بودن هزینه­ی واحدهای اقامتی، وجود تنوع در واحدهای اقامتی، گسترش واحدهای اقامتی غیرمجاز و كاهش میزان درآمد سالانه­ی زائران، از جمله دلایلی است که می‌توان برای توجیه این وضعیت مطرح نمود، وضعيتي كه به جز اصناف مرتبط، نگراني مسوولان مديريت شهري را نيز به همراه دارد.

راهكارهايي براي افزايش زمان اقامت در مشهد

مشهد دومین کلانشهر کشور، به‌دلیل وجود بارگاه منور امام هشتم شیعیان، علی ابن موسی الرضا(ع) و دارا بودن جاذبه‌های مختلف گردشگری، همواره مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی به‌خصوص در ایام خاصی از سال بوده است. نوروز، تابستان، ايام ولادت و شهادت حضرت امام رضا(ع) جزء زمانهايي است كه با فرا رسیدن آن انبوهی از مسافران به مشهدالرضا سفر می‌کنند تا علاوه بر زیارت، از جاذبه‌های گردشگری آن استفاده کنند.

اهميت تجربه‌های شهری در مشهد مقدس همواره با واژه توریست و گردشگر مذهبی توام بوده است. مشهد تلفیقی از بناها با معماری سنتی و مدرن است، رسیدن به درک صحیحی از آنچه در معماری شهر مشهد جاری است، نیازمند مرور تاریخی و بررسی جنبه‌های مذهبی این شهر است و باید در این خصوص بیشتر تحقیق شود. توریسم می‌تواند به نقطه عطف تحول در یک کشور یا شهر مبدل شود، بررسی ویژگی‌های عادی زندگی روزمره مردم ،در کنار فعالیت‌های محلی ساکنان یک سرزمین ،همواره در توجه گردشگران است که این مهم اگر با معماری‌های خاص و جذابتوام شود می‌تواند در جذب هر چه موثرتر و بیشتر گردشگر موثر باشد.

صاحب‌نظران صنعت گردشگری بر این باورند که به لحاظ موقعیت فرهنگی ـ مذهبی خاص ایران در میان کشورهای دیگر، گردشگری مذهبی جای رشد و توسعه بسیاری در کشور ما دارد؛ با این وجود گردشگری مذهبی در ایران با وجود 8 هزار و 919 مکان مذهبی مقدس، هنوز فاقد ساماندهی تخصصی و متمرکز بوده و این وضعیت نابسامان حتی در شهرهای مهمی چون مشهد و قم نیز مشاهده می‌شود. بنابراین شهر مقدس مشهد با قدمتی دیرینه و دارا بودن جاذبه‏های گردشگری به خصوص وجود بارگاه امام هشتم(ع) می‏تواند به کانون گردشگری مذهبی در دنیا تبدیل شود.

علاوه بر مضجع شریف امام هشتم(ع) در مشهد مقدس، آب و هوای مطلوب، قدمت دیرینه، پشتوانه فرهنگی و ادبی در خراسان، وجود آرامگاه شاعران و نام‌آوران بزرگی همچون فردوسی، خيام، كمال­الملك، اخوان ثالث و جاذبه‏های گردشگری و ییلاقات دلپذیر از مهم‏ترین عواملی است که می‏تواند به جذب گردشگر در این شهر مذهبی کمک کند. بسیاری از شیعیان جهان به خصوص ساکنان کشورهای حاشیه خلیج فارس علاقه فراوانی برای سفر به دومین کلانشهر مذهبی دنیا دارند. بنابراین لزوم معرفی جاذبه‏های گردشگری مشهد و فراهم ساختن زمینه‏های ورود راحت‏تر گردشگران، می‏تواند به رونق اقتصادی این شهر کمک کند.

اما ماندگاری زائران در مشهد به برنامه‌ریزی‌ نیاز دارد و می‌توان برای افزایش ماندگاری زائران از راهكارهايي مثل ايجاد تنوع در محيط­هاي اسكان با امكانات متفاوت، توسعه اماكن فرهنگي _ رفاهي_تفريحي، برگزاري جشنواره­ها و همايش­هاي ملي و بين المللي، نوسازي بافت فرسوده، توسعه اطراف حرم و ساماندهي مشاغل اطراف حرم رضوي و... بهره برد. البته اسکان مسافران و زائران یکی از مقوله‌های مهمی است که باید در بعد پژوهشی در دستگاه‌های اجرایی به آن پرداخته شود .

يكي ديگر از راه­هاي توسعه گردشگري مذهبي در شهر مشهد مقدس و سوق دادن گردشگران و زائران داخلي و خارجي به اين شهر تکمیل و گسترش راه­هاي مختلف دسترسي به اين شهر است. يكي از اين راههاي ارتباطي از طريق خطوط ریلی ایران با خط ریلی عراق است كه ميتواند كمك شاياني به انتقال گردشگران و زائران حوزه خليج فارس از اين مسير به مشهد باشد، تا در ابعاد مختلف اعم از اطلاع رسانی و معرفی آن تا توسعه زیرساخت­ها، امکانات خدماتی و رفاهی مورد نیاز گردشگری مذهبی در سطح چشم انداز توسعه ارتقا یابد.

به نظر مي­رسد در راستاي رسيدن به يك نقطه ايده آل و مطلوب، سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري، شهرداري مشهد و ساير سازمانها و نهادهاي مرتبط مي­توانند با اقدامات خود و با ايجاد جاذبه‌های مختلف، زائران و گردشگران را ترغيب كنند برای حضور طولانی‌تر در مشهد برنامه‌ريزی كنند.

يكي از راهكارهای افزايش مدت اقامت زائران، حمايت از بخش خصوصی در زمينه ايجاد جاذبه‌های گردشگری است. عملكرد متوليان و دست‌اندركاران مرتبط با صنعت گردشگری نشان می‌دهد كه مشهد به عنوان قطب گردشگری مذهبی ايران و جهان اسلام در زمينه ارائه بسته‌های متفاوت جذب مخاطب، برنامه‌ای برای زائران و گردشگران داخلی و خارجی ندارد و در اين رابطه بايد كاري كارستان صورت بگيرد.

به عقيده كارشناسان در ساير كشورهای دنيا كارهای زيادی انجام می‌دهند تا گردشگر را جذب كنند و مدت ماندگاري وي را افزايش دهند، ولی در مشهد تاكنون آن طور كه شايسته است از ايده‌ها، امكانات و ظرفيت‌های موجود استفاده نشده است.

البته نبايد فراموش كرد كه گردشگري مذهبي، به ویژه در سه دهه­ي اخير گسترش قابل­توجهي در مشهد داشته است. ورود میلیونی زائران و مسافران به مشهد، آثار بسیار شگرفی در شکوفایی و رونق­ اقتصاد این شهر، ایجاد فرصت­های شغلی، ایجاد منابع درآمدی، تبادل فرهنگی اجتماعی و... داشته است. تعداد زائران و گردشگران وارد شده متغير و بين 15 تا 20 میلیون نفر و حتي تا 30 ميليون نفر نيز ذكر ­شده است. اين حجم از گردشگر بر بخش خدمات به­شدت تأثیر گذاشته و بيشترين درصد شاغلان را به خود اختصاص داده است. بر اين اساس، گردشگري مذهبي توانسته است به عنوان مهم­ترين عامل در تحول ساختار اقتصادی شهر مقدس مشهد ايفاي نقش نمايد.

اميد است مسؤولان شهر مشهد به عنوان دومين کلان­شهر کشور و دومین کلان­شهر مذهبی جهان پس از شهر مکه، با رويكردي متفاوت نسبت به گذشته و با برنامه­ريزي منسجم­تر به فكر جذب و بالابردن ماندگاري گردشگران و زائران باشند.

يادداشت: وحيد مدرس زاده