به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران، درباره فلسفه قرار دادن شب قدر و ویژگی های آن همواره سوالاتی مطرح می شود که پاسخ آنها را باید در تفسیر آیه های قرآن و احادیث جست.

فلسفه وجود شب قدر چیست؟

پاسخ: با توجه به روایاتی که درباره علت وجود این شب پر فضیلت بیان شده اند، مشخص می شود که اصل وجود چنین شبی به نوعی لطف ویژه الهی و فرصتی مغتنم برای مومنین است که می توانند با بهره گیری از برکات این شب کاستی ها و کوتاهی های خود را در طی مسیر کمال و رشد جبران کنند. امام باقر(ع)، در پاسخ به این پرسش که چرا شب قدر به وجود آمده و به عبارت دیگر فلسفه شب قدر چیست، فرموده است: «اگر خداوند کارهاى مومنان را چند برابر نکند به سر حد کمال نمى رسند، اما از راه لطف کارهاى نیکوى آن ها را چند برابر مى کند تا کاستى هایشان جبران شود.»

****

چرا فقط در یک شب از سال تمام تقدیر انسان تعیین می شود؟

پاسخ : اصل وجود این شب یک لطف ویژه و فوق العاده است، و اگر کسانی بدون توجه به شب قدر مشروط بر این که تعمدا در این شب با خواست و اراده خداوند مخالفت نکرده و مانند سایر شب ها از آن عادی عبور کنند به سرنوشت بدی دچار نخواهند شد. نهایتا از برخی از الطاف خاص الهی محروم می شوند.
البته تقدیر مقدرات افراد در این شب به صورت قطعی و تغییر ناپذیر نیست. بلکه می توان با مواردی نظیر در خواست از خداوند و دعا و صدقه و در طول سال آن را تغییر داد. لذا افراد زیادی که از فرصت این شب محروم مانده اند می توانند در طول سال با تلاش و دقت بیشتر سرنوشت خود را تغییر دهند و بهبود بخشند؛ همانطور که در مقابل نیز افرادی که در شب قدر بهترین مقدرات را برای خود زمینه سازی کرده اند با بی توجهی در طول سال خود را از محقق شدن مقدرات خوب محروم می کنند.

*****

آیا امکان تغییر اموری که در شب قدر مقدر می شوند، وجود دارد؟

پاسخ: به گفته امیر المؤمنین علی(ع)، در هر سال یک بار شب قدر است، و در این شب تمام امور انسان، حوادث و جریانات زندگی او برای سال آینده مشخص می شود. با این حال، ممکن است قبل از رخ دادن برخی اتفاقات، تغییراتی در تقدیر انسان ایجاد شود. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان در این باره آورده است: «هیچ منافاتى ندارد که در شب قدر مقدر بشود ولى در ظرف تحققش طورى دیگر محقق شود، چون کیفیت موجود شدن مقدر، امرى است، و دگرگونى در تقدیر، امرى دیگر است، هم چنان که هیچ منافاتى ندارد که حوادث در لوح محفوظ معین شده باشد، ولى مشیت الهى آن را تغییر دهد. »

امام رضا(ع) در حدیثی درباره چگونگی تغییر امور مقدر شده سخنی را از پیامبر(ص) نقل کرده است. در این روایت آمده است:
« پدرم مرا از پدرانش خبر داد که رسول خدا(ص) فرمود که خداى عز و جل به سوى پیغمبرى از پیغمبرانش وحى فرمود که فلان پادشاه را خبر ده که من تا فلان وقت او را می میرانم پس آن پیغمبر به نزد پادشاه آمد و او را خبر داد و پادشاه بر روى تخت خویش نشسته بود پس آن پادشاه خدا را خواند و دعاء کرد تا از تخت فرو افتاد و گفت که اى پروردگار من مرا مهلت ده تا طفلم بزرگ شود و کار خود را بگذارم. پس خداى عز و جل بسوى آن پیغمبر وحى فرمود که بیا به نزد فلان پادشاه و او را اعلام کن که من در اجلش زمان دادم و پانزده سال در عمرش افزودم. آن پیغمبر عرض کرد که اى پروردگار من، تو می دانى که من هرگز دروغ نگفته‏ام. خداى عز و جل به سوى او وحى فرمود که جز این نیست که تو بنده فرمان داده‏شده ای (یعنی سخن قبلی تو دروغ نبود و پیغامی بود که باید می رساندی) پس این مطلب را به او برسان.»

****

آیا شب قدر پیش از اسلام هم بوده است؟ و آیا با شب قدر مسلمانان تفاوت داشته است؟

پاسخ: برخی مطابق حدیثی معتقد هستند که شب قدر مخصوص امت پیامبر، امت آخر الزمان است. برای این اعتقاد این دلیل عنوان می شود که قرآن قبل از پیامبر خاتم(ص) نازل نشده بود و شاید به برکت همین نزول قرآن درباره شب قدر گفته شده که از هزار ماه بهتر است.
اما شب قدر ویژگی های دیگری نیز دارد که منحصر به امت آخر الزمان نیست. مقدر شدن سرنوشت انسان ها و نزول فرشتگان از این جمله اند. به همین دلیل در برخی احادیث به این نکته اشاره شده که شب قدر از ابتدای خلقت وجود داشته است.

امام جواد(ع) در روایتی که در کتاب اصول کافی ذکر شده در این باره فرموده است:
«خداوند شب قدر را در ابتداى خلقت دنیا آفرید و در آن شب نخستین پیغمبر و نخستین وصی (آدم و شیث) را آفرید [وجود آنها را مقدر ساخت‏] و حکم فرمود که در هر سالى شبى باشد که در آن شب تفسیر و بیان امور تا چنان شبى در سال آینده فرود آید. هر که آن شب را انکار کند، علم خداى عز و جل را رد کرده، زیرا پیغمبران و رسولان و محدثان جز به وسیله حجتى که درآن شب به آنها می رسد با حجتى که جبرئیل (در غیر آن شب) براى آنها مى ‏آورد، قائم نشوند و به پا نایستند.
اما نسبت به پیغمبران و رسولان که شکى نیست و نسبت به غیر ایشان، ناچار باید از نخستین روز آفرینش زمین، تا پایان جهان حجتى براى اهل زمین بوده باشد که خداى تعالى تفسیر امور را در آن شب بر محبوبترین بندگانش نازل فرماید. به خدا سوگند که جبرئیل و ملائکه در شب قدر آن امر را براى آدم آوردند و به خدا سوگند که آدم نمرد، جز اینکه براى او وصی بود و براى همه پیغمبران پس از آدم امر خدا در شب قدر مى‏آمد، و براى وصى پس از او هم مقرر شد. به خدا سوگند که هر پیغمبرى از آدم تا محمد(ص) در آن شب مأمور می گشت که شخصى را وصى خود کند.»

****

آیا شب قدر برای همه مردم جهان، یک شب و در یک زمان مشخص است؟ و آیا بسته به روحیات هر کس این شب تغییر می کند؟

پاسخ: آیت الله مکارم شیرازی پاسخ این پرسش را اینگونه مطرح کرده است:
« شب عبارت است از سایه نیم کره زمین که بر نیم کره دیگر می افتد و این سایه، همراه گردش زمین در حرکت است و یک دوره کامل آن بیست و چهار ساعت انجام می شود. بنابراین، ممکن است شب قدر، یک دور کامل حرکت وضعی زمین به خودش باشد؛ یعنی مدت بیست و چهار ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش قرار می دهد شب قدر است که آغاز آن از یک نقطه شروع می شود و در نقطه دیگر پایان می یابد.
برخی از روایات این نظر را تایید می کنند؛ روایتی از طریق اهل بیت(ع) وارد شده است که در آن، روزهای شب قدر از نظر فضیلت، به سان شب های قدر شمرده شده است. این روایت می تواند اشاره به این معنا باشد که لیله القدر، همان حرکت وضعی بیست چهار ساعته زمین به دور خودش است. بنابراین روز را نیز شامل می شود و روز آن نیز فضیلت شب را دارد. این پاسخ ناظر به جایی است که اختلاف مناطق در لیله القدر از اختلاف در طلوع و غروب خورشید نشات گرفته باشد.»

حجت الاسلام حسین انصاریان نیز در پاسخ به این پرسش گفته است:
«شب قدر برای همه یک شب است، ارتباطی به حالات و روحیات افراد ندارد و از نظر مدارک و دلایل دینی مسلم است که شب قدر اختصاص به زمان پیامبر اکرم(ص) و محیط حجاز نداشته و در همه زمان ها و برای همه نقاط مختلف شب قدر با همه عظمت و اهمیتش وجود دارد.
منظور از این که شب قدر در سراسر سال یک شب است، این است که برای اهالی هر نقطه‏ بر حسب سال قمری خودشان، تنها یک «شب قدر» وجود دارد. به عبارت دیگر اهالی هر نقطه، سال قمری خود را بر حسب افق خاص آن نقطه از اول ماه محرم آغاز می‏کنند و پس از گذشتن چند ماه قمری، ماه رمضان همان نقطه هم بر حسب افق خاص آنجا آغاز می‏شود و در این ‏ماه، شب نوزدهم یا بیست و یکم و یا بیست و سوم برای اهالی آن نقطه، شب قدر است. این موضوع اختصاص به شب قدر نداشته، در سایر روزها و اوقات مقدس اسلامی مانند روز عید فطر و قربان هم همین حساب وجود دارد.»

****

اینکه شب قدر در شب های خاصی از ماه رمضان واقع شده، تا چه اندازه صحت دارد؟

پاسخ: از دقت و توجه در آیات قرآن چنین استنباط می شود که شب قدر در ماه رمضان قرار دارد زیرا قرآن در آیه ای مى‏فرماید: «قرآن در ماه رمضان نازل شده است.» و در آیه دیگر مى‏فرماید: «ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم».

اما در این که کدام یک از شب هاى ماه رمضان، قرار دارد اختلاف وجود دارد و احتمال می رود شب قدر در بین یکی از شب هاى هفدهم، نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم، بیست و پنجم، بیست و هفتم، بیست و نهم باشد. ولى قول مشهور بین شیعه و اهل سنت این است که شب قدر در دهه آخر ماه رمضان است و روایاتى نیز از منابع شیعه و سنى در تایید این قول موجود است.
حضرت علی(ع) در حدیثی در بحارالانوار ذکره شده است می گوید: «از پیامبر(ص) سوال شد که شب قدر کدام شب است؟ حضرت فرمود: در دهه آخر ماه رمضان آن را جستجو کنید.»

****

اینکه گفته می شود هر کس در شب قدر بیدار بماند و دعای جوشن کبیر بخواند همه گناهانش پاک می شود، صحت دارد؟

پاسخ: بخشیده شدن گنهکاران مطابق روایات رسیده در تمامی شب و روزها محقق می شود. اما در برخی از شب و روزها زمینه برای استجابت دعا و طلب بخشش از خداوند متعال بیشتر است که از جمله آنها شب قدر است. البته به شرط آن که گنهکاران توبه حقیقی کنند و رابطه بین خود و خدا را اصلاح کنند. حقیقت توبه، پشیمانی از گناه و قصد و عزم جدی برای ترک آن است. امام علی(ع) در این باره می فرماید: « توبه به دل پشیمان شدن و به زبان آمرزش خواستن و به اندام ترک نمودن است» اگر کسی به این حالت دست یافت، حقیقت توبه در او محقق شده است.

خواندن دعای جوشن کبیر یا دعای خاص دیگری در شب قدر برای تحقق توبه لازم نیست. برای توبه و بخشش گناهان همانطور که گفته شد قصد جدی و ترک گناه واجب است. اما از آن جایی که در این دعا و امثال آن، اسماء اعظم الهی وارد شده است، خواندن این دعا، انسان را به اجابت خواسته اش نزدیک تر می کند.

****

این مطلب که اگر انسان در شب قدر توبه نکند تا شب قدر آینده بخشیده نخواهد شد، با این سخن که در توبه‏ همیشه ‏باز است، چگونه قابل جمع است؟

پاسخ : روایاتى از این دست که نقل شده، برای بیان فضیلت ماه رمضان و شب قدر است، تا مردم به وظیفه خود در این ماه و شب پر برکت عمل کنند و از این فرصت طلایى برای توبه و استغفار و جبران گناهان استفاده کنند، اما این به معناى قبول نشدن توبه در روزها و ماه‏هاى دیگر نیست. معین شدن بعضى از وقت‏ها مانند شب قدر براى تشویق انسان است، نه پذیرفته نشدن توبه در وقت دیگر.

محدود کردن توبه به یک شب با فلسفه توبه که ایجاد امید در دل گناهکاران است، ناهمگونى دارد. زیرا چه بسا شخصى نتواند شب قدر را به احیا و توبه سپرى کند و در روایات که موضوع توبه مطرح شده نیز وقت خاصى براى آن مشخص نشده ‏است.

منابع: آثار و سخنرانی های منتشر شده از: آیت الله جوادی آملی، آیت الله آقا مجتبی تهرانی، آیت الله ضیاآبادی، آیت الله سبحانی، آیت الله استادی