به گزارش باشگاه خبرنگاران، ادبیات قزاق ادبیاتی است که در سرزمین "قزاقستان" کنونی تقریبا ازقرن پانزدهم میلادی به زبان قزاقی به وجود آمد.

در اين سرزمين حماسه‌های قدیمی به زبان‌های ترکی "قورقیت آتا" و "اوغیز نامه"  سروده شدند، حماسه "قورقیت آتا" که در محیط حوزه قپچق و اوغیز در قرون هشتم الی دهم میلادی به وجود آمدند و  بصورت شفاهی گسترش یافت در قرون چهاردهم الی شانزدهم از طریق نویسندگان ترک به شکل کتبی تحت عنوان "کتاب قورقیت آتا" در آمد.

"قورقیت" شخص واقعی، بیک طوایف اوغیز و قپچق بود. او بنیان‌گذار ژانر حماسه‌ای در ادبیات قزاق شمرده می‌شود اسباب موسیقی "قوبیز" نیز به اسم قورقیت آتا وابسته است حماسه مذکور شامل دوازده منظومه  و حکایت در مورد سرگذشت‌های قهرمانان اوغیز می‌باشد.
 
"اوغیز خان" قهرمان حماسه "اوغیزنامه" است که در قرن سیزدهم میلادی از طریق رشیدالدین بعدا در قرن هفدهم به وسیله ابوالغازی نوشته شد، اين منظومه به دوران کودکی، پیروزی‌ها، قهرمانی‌ها، ازدواج و تولد پسرانش که خورشید، ماه، ستاره، آسمان، کوه، دریا نام داشتند اختصاص یافته است. اغیز‌خان بعد از آن که فرمانروای ایغورها می‌شود با آلتین (چین) و روم جنگ می‌کند در اثر این موضوع  پیدایش اسلاو‌ها، قارلوق‌ها وقپچق‌ها مورد بحث قرار گرفت.
 
در طول پیدایش سنن منظوم قزاقی تا قرن بیستم تک چهره مسلم آن شاعر بدیهه گو "آقین" بود در سایه او تا اين زمان آثار حماسه‌ای، افسانه‌ها، ترانه‌ها و منظومه‌ها پدید آمدند فلکلور قزاقی حاوی بیش از چهل نوع ژانر می‌باشد، ترانه‌ها به چوپان، آیینی، تاریخی و معیشتی تقسیم می‌شوند. منظومه‌ها را هم می‌توان به حماسه‌ای و غنایی تقسیم کرد: حماسه قهرمانی‌های "قوبیلاندی"، "اِر تارغین"، "آلپامیس"، "قانبار باتیر" و غیره را بیان می‌کند.منظومه‌های غنایی محبت فداکار "قوزی کورپِش" و "بایان سولو"، "قیز ژیبِک" را مدح می‌کنند.
 
در قرون یازدهم الی دوازدهم در دربار قاراخانی نخستین اثر بزرگ از جمله منظومه "یوسف‌خاص حاجیپ بالاساغونی" تحت عنوان "قودَتقو بیلیک" که مشتمل بر سیزده هزار بیت است به وجود آمد. منظومه در شکل مناظره، حکمت و عبرت سروده شده است. و آن بر اساس اتفاقات و روایات‌های ناخیه ژِتیسو، حوزه دریای "ایستیق کول" و "قاشغار" قرار گرفته است ایده اصلی منظومه دانش، تنها چشمه بهزیستی برای  فرمانروایان و هم توده مردم می‌باشد.
 
در دوره رواج اسلام در مناطق "قزاقستان" زبان ادبی ناهمگون بود ادبیات کتبی اساسا در شهرها رشد می‌یافت در زندگی فرهنگی اهالی شهری آثار شاعران و نویسندگان درویشی نقش بزرگی داشتند یکی از معروف‌ترین آنها واعظ اسلام "خواجه احمد ایَسَّوی"بود وی مولف "دیوان حکمت" که حاوی موضوعات مذهبی و تصوف می‌باشد است ایَسَوی در اثر خویش ریاضت کشیدن و اطاعت را موعظه می‌کرد ایَسَوی اطمینان داشت که راه حقیقت راه رسیدن به پروردگار است. کتاب شامل اطلاعات زیاد فرهنگی، تاریخی، نژادشناسی پیرامون طوایف آن دوره می‌باشد. شاگرد ایَسَّوی سلیمان باقرغانی در اثرش "آخرت"  بیان می‌کند که در روز قیامت تمام موجودات هلاک خواهند شد و آلله جهان را باز خواهد آفرید همه باز احیا خواهد شد. کتاب‌های ایَسَّوی و باقرغانی در طول صدهای بعد کتاب درسی قطعی در آسیای میانه و "قزاقستان" بود.
 
اولین آثار ادبیات شفاهی که تعلق اثر به مولفش معلوم است , به قرن پانزدهم تعلق دارد. در قرن شانزدهم آثار "آسان قایغی"، شاعراني مانند "دوسپامبت، شالکیّز"، در قرن هفدهم "بوقار ژیرا"و "قالقامانوف" مولف اشعار سیاسی تند , خوب شناخته شده بودند.

در "قزاقستان" از قدیم برگزاری مسابقه شاعران بدیهه‌گو  مناظره متداول بود. ژانرهای شعر از جمله "تولغاو"  تفکر فلسفی، "ارناو" وقف و غیره مشخص شدند. در قرن‌های هجدهم الی نوزدهم در آثار شاعرانی همچون "ماحامبت اوتمیسوف"، "شیرنیاز ژاریلغاسوف" و "سویّنبای ارونوف" موضوعات جدید  دعوت به مبارزه علیه "بای"  و "بی" پیدا شدند، همزمان شاعرانی از جمله "دولات باباتای اولی، شورتانبای کانایف، مورات مونکه اولی" در اشعارشان پدرسالاری گذشته را ایده‌آل و دین را تمجید می‌کردند. شاعران نیمه دوم قرن نوزدهم مانند "بیرژان قوژاغولوف، اسِت نایمانبایف، سارا تاسانبکووا و ژامبیل ژابایف آیتیس" را به عنوان شکل اظهار افکار عمومی استفاده کردند.
 
ادبیات کتبی قزاقی در شکل معاصرش فقط در نیمه دوم قرن نوزدهم تحت تاثیر تماس‌ها و گفنگوها با فرهنگ روسی شکل گرفت در سرچشمه این مسیر روشنفکران قزاق شوقان اوَلیخانوف، ایبرای آلتینسارین و آبای قونانبایف قرار داشتند.

"شوقان اوَلیخانوف" (1835-1865) نخستین پژوهشگر، روشنفکر، مورخ، جهانگرد و دیپلمات است.  وی در مدرسه زبان عربی را فرا گرفت، با ادبیات شرق آشنا شد در شهر اومسک واقع در روسیه تحصیل کرد درماموریت‌هایی به ایستوق کول، کولژا و قاشقار شرکت کرد اوَلیخانوف خاطرات سفرها را یادداشت می‌کرد که بر اساس آن سفرنامه در مورد قرقیزها نوشته شد  آن تاریخ، ساختار اجتماعی، آداب و رسوم،  سنن، آیین، افسانه و اساطیر قرقیزها را شامل بود. وی  می‌توانست "مرگ کوکِتای خان" و "مجلس یادبودش" که یک بخش حماسه ملی قرقیز ها "ماناس" می‌باشد و منظومه ملی "قوزی کورپِش" و "بایان سولو" را بنویسد و آن را به زبان روسی ترجمه کند در آثار خود اوَلیخانوف به ویژگی‌ها هنر بدیهه‌گویی شاعران، وزن شعر قزاق توجه کرد عده‌ای از تحقیقات وی به مطالعه ریشه‌های زرتشتی در اخلاق قزاق‌ها و آمیختگی شامانیسم با دین اسلام اختصاص داده شد.
 
"ایبرای آلتینسارین" (1841-1889) روشنگر قزاق، اولین معلمی است که کودکان قزاق را به دانش و آموزش دعوت نمود وی مدرسه روسی و قزاقی را تمام کرد درشهر اورِنبورگ روسیه مترجم بود، وظایف معلمی و بازرسی مدرسه‌ها را به عهده داشت. درسال 1879 چند اثر آلتینسارین از جمله "برگزیده‌های ادبیات قزاق" منتشر شد که حکایت‌ها و اشعار متعددی خود و همچنین آثاری از مولفان روس که توسط ایبرای ترجمه شده بودند  وارد آن شدند. فعالیت وی خصلت روشنگری را به عهده داشت و جزو تجربه اجتماعی و آموزش و پرورشی بود آلتینسارین در اشعار "بهار" و "پاییز" نخستین باردر ادبیات قزاق واقع‌بینانه طبیعت قزاق و منظره جامع کوچ‌نشیان را توصیف نمود وی در مورد نابرابری حقوق زنان در جامع قزاق انتقاد نمود به عنوان فلکلورشناس قصه‌های "قارا باتیر"، "آلتین آیدار"، افسانه "ژیرنشه شِشِن" را جمع‌آوری کرد.
 
"آثارآبای قونانبای اولی" (1845-1904) بنیان‌گذار ادبیات واقع‌بینی و نوین قزاق، شاعر، اندیشمند بزرگ در واخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم نهضت فرهنگی و روشنگری را معین کرد و در ترقی بعدی زبان ادبی قزاق تاثير بزرگی داشت.

"آبای" در مدرسه امام رضای شهر سِمِی زبان‌های شرقی از جمله عربی، فارسی را فرا گرفت با ادبیات کلاسیک ایران از قبیل آثار فردوسی، سعدی، نظامی و حافظ آشنا شد همزمان به مدرسه روسی هم رفت آبای در بیست و هشت سالگی از اداره قبایلش خودداری می‌کند.

کاملا تسلیم آموزش می‌شود آبای شعر می‌سراید، شدیدا فرهنگ و ادبیات روسی را مطالعه می‌کند آشنایی با تبعیدی سیاسی روس درشکل‌گیری دیدگاه مترقی شاعر بشدت تاثیرکرد آبای به زبان قزاقی آثار شاعران روس همچون پوشکین، لرمونتوف، کریلوف و کلاسیک‌های نامدار خارجی را ترجمه کرد آثار ادبی آبای حاوی دیوان شعر، منظومه، ترجمه‌ها واندیشه‌های عبرت‌آمیز  هستند. اندیشه عمیق فلسفی و آهنگ مدنی  خاص آشعار وی می‌باشد در اندیشه‌های عبرت‌آمیزی موضوعات تاریخی، آموزشی و حقوقی را به میان می‌آورد، مردم را به راه مترقی، زحمت شدید و درست‌کاری دعوت می‌نماید. شعرهایی به فصل‌های سال اختصاص شدند به طور وسیع معروف هستند.
 
"احمد بایتورسین اولی" در زمینه ادبیات و آموزش و پرورش فعالیت می‌کرد تمثیل‌های شاعر روس کریلوف را ترجمه کرد دیوان‌های معروف   در میان قزاق‌ها "قیریق مثل" و "ماسا" را منتشر کرد. احمد بایتورسین را  می‌توان به عنوان نخستین زبان‌شناس حساب کرد چون وی در مقالات خویش از خالص بودن واژه‌های روسی و تاتار زبان قزاق طرفداری کرد.
  
"شاه کریم قودایبردی" (1838-1931) شاعر، فیلسوف و اندیشمند علاوه بر اشعار متعددی مولف رساله "شرایط اسلام" هم می‌باشد. "شاه کریم" شاعران بر جسته جهان همچون بایرون، پوشکین، لرمونتوف، حافظ، نوایی، کانت  وشاپِنگاور را استادان خلاقه‌کار خویش شمرد.
 
در دوره شوروی آثار "ژامبیل ژابایف"(1846-1945) شاعر ملی قزاق شهرت یافت. بعد از انقلاب اکتبر در آثار ژانبیل موضوعات نو از جمله سرود اکتبر، وطن من، در آرامگاه لنین، لنین و استالین. اشعار ژامیبل به تمام زبان‌های ملل اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی ترجمه شد و مقبولیت عام یافت.

در سال‌های جنگ وطن کبیر ژابایف شعر‌های وطن دوستی نوشت، مردم شوروی را  دعوت نمود علیه دشمنان  مبارزه کنند در شمار بنیان‌گذاران ادبیات شوروی قزاق شاعران مانند ساکن سیفولّین، الیاس ژانسوگوروف، نویسندگان همچون  مختار اَوِزوف، سبیت موقانوف، بیّمبت مایلین قرار داشتند.
 
در سال 1934 اتحاد نویسندگان "قزاقستان" تشکیل شد.
در سال 1954 "مختار اَوِزوف" رمان تریلوژی "راه آبای"  را  به پایان رساند.
در نیمه دوم قرن بیستم کتاب شاعر و نویسنده قزاق اولژاس سلیمنوف "آزیا" مورد توجه خوانندگان قرار گرفت. آنجا وی ایده‌ها را در خصوص خویشاوندی قزاق‌ها با شومرها تکامل بخشید و متوجه  تعداد زیاد واژه‌های ترکی در زبان روسی ساخت.

در حال حاضر ادبیات قزاق در قرینه تمدن جهانی رشد می‌کند و با امکانات و منافع خویش گرایش جدید فرهنگی را ترقی می‌دهد.


منبع: سفارت قزاقستان