بخش پنجم/ تمام نخست وزيران پهلوي دوم
"احمد قوام"، قجرزاده‌اي كه تحقير شد
در شرایطی که دولت ایران شکایت خود از شوروی را بدلیل دخالت در امور داخلی به شورای امنیت تقدیم کرده بود، اوضاع آذربایجان و جولان کمونیستها در آن شرایط پیچیده‌تری به خود می‌گرفت در چنین شرایطی شاه علی رغم میل باطنی‌حکم نخست وزیری قوام را به امضا رساند.
به گزارش خبرنگار سیاسی باشگاه خبرنگاران، "احمد قوام" سیاستمداری که در دوران قاجار در زمره رجال طراز اول محسوب می‌شد، در دوران رضا خان از صحنه سیاسی کشور خارج شد، اما با روی کار آمدن محمد رضا، قوام نیز به نقش آفرینی در امور سیاسی کشور پرداخت.
18 مرداد 1321، تاریخی بود که قوام برای نخستین بار ردای رئیس الوزرایی را در دوران محمد رضا پهلوی بر تن کرد، این دوران بیش از 6 ماه دوام نیاورد و عدم هماهنگی کابینه قوام با مجلس سبب استعفا قوام شد.
اوضاع بحراني كشور زمينه ساز روي‌كار آمدن قوام شد
در اواخر سال 1324 شرایط کشور حالت عادی نداشت، بیش از نیمی از خاک ایران در معرض دخالت قوای بیگانه قرار داشت، صدای استقلال طلبی و خود مختاری از هر چهار گوشه کشور به گوش می‌رسید، تنگدستی بر معیشت مردم چیره گشته بود.
در شرایطی که دولت ایران شکایت خود از شوروی را بدلیل دخالت در امور داخلی به شورای امنیت تقدیم کرده بود، اوضاع آذربایجان و جولان کمونیستها در آن، شرایط پیچیده‌تری به خود می‌گرفت، در چنین شرایطی شاه علی رغم میل باطنی حکم نخست وزیری قوام را به امضا رساند، در واقع دستگاه حاکمیتی کشور با مشورت انگلیسی‌ها به این نتیجه رسیده بود که تنها سیاستمدار حیله گری چون قوام می‌تواند از پس روس‌ها برآید.
در 8 بهمن 1324 که قوام وار کاخ نخست وزیری شد، در اولین اقدام بدون درنگ، دو تلگراف را به مقاصد لندن مسکو مخابره کرد. قوام در چیدمان کابینه خود، دقت و وسواس زیادی به خرج داد وی که مبدع انتصاب معاونین در دستگاه اجرایی بود، "مظفر فیروز" را به معاونت سیاسی خود منصوب کرد. فیروز از دو جهت برای قوام مهره‌ای مناسب بود نخست آنکه وی به سبب کشته شدن پدرش توسط رضاخان، از سلسه پهلوی منتفر بود ودیگر آنکه فیروز با سران حزب توده قرابت زیادی داشت.
قوام اواسط بهمن 1324، روانه مجلس شد و کابینه خود را به نمایندگان معرفی کرد، دراین کابینه مسئولیت وزارت کشور و خارجه را خود قوام عهده دار شده بود، همچنین "مرتضی قلی بیات" خواهر زاده مصدق به سمت وزارت دارایی منصوب شده بود و "محمد تقی بهار" عهده دار وزارت فرهنگ بود، قوام که برای سفر به مسکو عجله فراوانی داشت منتظر رای اعتماد مجلس نماند و بلافاصله به فرودگاه رفت تا عازم مسکو شود.
برخورد سرد استالين با قوام
برخورد سرد و از موضع قدرت استالین با هیات ایرانی سبب شد تا قوام که یک اشراف‌زاده بود به فکر بازگشت به ایران بیفتد، کفاش‌زاده گرجستانی که حالا رهبر کارگران جهان بود از هر فرصتی برای تحقیر قجری‌زاده‌ی ایرانی بهره جست اما اخبار رسیده از لندن و واشنگتن مبنی بر خروج قوای انگلیسی و آمریکایی از ایران باعث شد تا قوام برای چانه زنی‌های بیشتر در مسکو بماند.
قوام در مذاکره با استالین صراحتا اعلام کرد همانطور که انگلیس و آمریکا نیروهای خود را از ایران خارج مي‌کنند، شوری نیز باید به انجام این کار مبادرت ورزد، اما استالین هرگز قصد خارج کردن نیروهای خود از شمال ایران را نداشت، امتیاز نفت شمال، خود مختاری آذربایجان و فعالیت آزادانه احزاب کمونیست در ایران، خواسته‌های استالین از قوام بود. نخست وزیر ایران که دیگر طاقت تحمل امر و نهی‌های استالین را نداشت برای ترک مسکو مصمم شد بود اما تهدیدی که از سوی "ترومن" رئیس جمهور آمریکا به سمت همتاي روسي‌اش روانه شد موجبات ماندگاري قوام در مسكو را فراهم کرد.
در داخل نیز مصدق نطق پرشوری را در پارلمان قرائت کرد و تخلیه ایران توسط قوای متجاوز را امری حتمی و غیر قابل مذاکره خواند. قوام نيز به دیدار استالين رفت و در پشت در‌های بسته به مذاکره پرداخت.
بازگشت قوام به تهران
قوام پس از بازگشت به تهران اقدام به دستگیری مخالفان کمونیسم وشوروی کرد، این اقدام "قوام" موجب شد تا محتوای مذاکرات وی در مسکو برای محاقل سیاسی و رسانه‌ای آشکار شود.
"سادچیکف" سفیر جدید شوروی در بدو ورود به تهران مذاکرات‌فشرده خود با نخست وزیر را آغاز کرد، تخلیه ایران توسط ارتش سرخ ظرف مدت 45 روز نتیجه این مذاکرات پرحجم بود.
اما چشم طمع کمونیستها هنوز از نفت شمال بسته نشده بود. طبق وعده‌ی قوام به سادچیکف، تاسیس شرکت نفت ایران و شوروی باید نخستین لایحه‌ای باشد که از سوی کابینه قوام روانه مجلس پانزدهم می‌شود.
مذاکره با سران فرقه دموکرات آذربایجان و استرداد شکایت ایران به شورای امنیت از اقدامات قوام برای اطمینان دادن به روس‌ها بود. قوام که نزدیکی به حزب توده را برای اجرای سیاست‌های خود ضروری میدانست به اجرای قوانینی جهت بهبود معیشت کارگران، کشاورزان و معلمان همت گماشت.
قوام که از پخش شایعاتی استعفایش به خشم آمده بود طی انتشار بیانیه‌ای، مخالفان خود را سیاستمدارانی بلهوس خطاب کرد که پیوسته در کار دسیسه چینی هستند.
توافق قوام با دموكرات‌هاي آذربايجان وشادي ناپايدار
در 23 خرداد 1325 بود که خبر توافق دولت قوام با فرقه دموکرات، آذربایجان در سراسر ایران پیچید، قوام که از این توافق صورت گرفته سر مست شده بود با تشکیل "حزب دموکرات ایران" از ضرورت تخرب‌گرایی در کشور سخن راند.
آسودگی خاطر نخست وزیر کهنه کار دوام چندانی نداشت، اعتصاب خونین کارگران تاسیسات نفتی جنوب وجولان سه رزم‌ناو انگلیسی در آب‌های ایران، دریای آرام کابینه قوام را به تلاطم کشاند، این حوادث موجب شد تا قوام به ترمیم کابینه خود بپردازد و در کابینه جدید تصدی چند وزارتخانه را به اعضای نام‌دار حزب توده بسپارد.
دولت جدید قوام در شرایطی عنان کار را در دست گرفت که پارلمان به کما رفته بود و قوه مقننه‌ای در کشور وجود نداشت. بهبود اقتصاد ملی و بهداشت عمومی به علاوه‌ی اعدام مختلسین و سارقین در راس برنامه‌های کابینه جدید قوام قرار گرفت. در شرایطی که درخواست وام نخست وزیر از دولت آمریکا، توده‌ای‌ها را نسبت به قوام بدبین کرده بود، از جنوب کشور اخبار نگران کننده‌ای به گوش می‌رسید. طبق گزارش رویترز، هیاتی از اعراب خوزستان به منظور مذاکره برای الحاق عراق به بغداد رفته‌اند. اوضاع در فارس و بوشهر هم چندان بهتر نبود و درگیری میان عشایر و یگان‌های ارتش این مناطق را به میدان جنگ تبدیل کرده بود.
قوام که سیاستمدار کارکشته‌ای بود برای آرام کردن اوضاع کشور، نخست طی نامه‌ای به شاه پیشنهاد داد، فرمان برگزاری انتخابات مجلس پانزدهم صادر شود، وی همچنین در نامه‌ای اعتراضی به دولت انگلیس، خواستار اخراج دو کارمند سفارت انگلیس از ایران شد.
خاتمه غائله پيشه‌وري
قوام پس از آرام کردن اوضاع کشور، کابینه جدیدی تشکیل داد، ویژگی کابینه جدید عدم‌حضور توده‌ای‌ها در آن بود. قوام به منظور تامین امنیت انتخابات پانزدهم مجلس، نیروهای ارتش را به سراسر نقاط اعزام کرده بود. این بهترین بهانه برای استقرار یگان‌های نظامی در آذربایجان بود.
پیشه‌وری رهبر فرقه دموکرات‌آذربایجان که خود را مستظهر به حمایت روس‌ها میدانست، خبر نداشت که چند روز پیش "مظفر فیروز" و "حمید سیاح" وزرای کابینه قوام، در مسکو به همراه استالین، نسخه بحران آذربایجان را به نفع دولت مرکزی پیچیده‌اند، بدین ترتیت تیتر نخست روزنامه اطلاعات در روز 21 آذر 1325 این شد، آذریجان نجات یافت.
قوام ديكتاتور مي‌شود
قوام که موفق شده بود، چهره‌های مورد نظر خود را به کرسی‌های پارلمان پانزدهم برساند، همزمان با شروع کار این مجلس، کابینه چهارم خود را معرفی کرد.
در شرایطی که هر روز بر حجم مطالب مطبوعات پیرامون تقلب صورت گرفته در انتخابات مجلس پانزدهم، بیشتر می‌شد، قوام نیز بیشتر خوی استبدادی و تمامیت‌خواهی خود را به رخ می‌کشید. توقیف چند نشریه، باز داشت دو روزنامه نگار و تمدید حکومت نظامی، واکنش قوام به اعتراض مخالفین بود. قوام در حالی که حمایت اکثریت اعضای مجلس پانزدهم را در اختیار داشت، کابینه پنجم خود را تشکیل داد.
در شرایطی که زمان اجرایی شدن امتیاز نفت شمال، نزدیک می‌شد و قوام برای عملیاتی کردن این قرار داد از سوی سفارت شوروی تحت فشار قرار گرفته بود، مجلس پانزدهم طی مصوبه‌ای تاریخی، اعطای هر گونه امتیاز به دول بیگانه را ممنوع اعلام کرد، و توافق صورت گرفته میان قوام و سادچیکف را باطل خواند، قوام از مجلسي ضربه خورد که مهره‌های آن را خود چیده بود، بدین ترتیب قوام پس از 22 ماه نخست وزیری در تاریخ 18 آذر 1366 از سمت خود استعفا داد.
انتهای پیام/
18 مرداد 1321، تاریخی بود که قوام برای نخستین بار ردای رئیس الوزرایی را در دوران محمد رضا پهلوی بر تن کرد، این دوران بیش از 6 ماه دوام نیاورد و عدم هماهنگی کابینه قوام با مجلس سبب استعفا قوام شد.
اوضاع بحراني كشور زمينه ساز روي‌كار آمدن قوام شد
در اواخر سال 1324 شرایط کشور حالت عادی نداشت، بیش از نیمی از خاک ایران در معرض دخالت قوای بیگانه قرار داشت، صدای استقلال طلبی و خود مختاری از هر چهار گوشه کشور به گوش می‌رسید، تنگدستی بر معیشت مردم چیره گشته بود.
در شرایطی که دولت ایران شکایت خود از شوروی را بدلیل دخالت در امور داخلی به شورای امنیت تقدیم کرده بود، اوضاع آذربایجان و جولان کمونیستها در آن، شرایط پیچیده‌تری به خود می‌گرفت، در چنین شرایطی شاه علی رغم میل باطنی حکم نخست وزیری قوام را به امضا رساند، در واقع دستگاه حاکمیتی کشور با مشورت انگلیسی‌ها به این نتیجه رسیده بود که تنها سیاستمدار حیله گری چون قوام می‌تواند از پس روس‌ها برآید.
در 8 بهمن 1324 که قوام وار کاخ نخست وزیری شد، در اولین اقدام بدون درنگ، دو تلگراف را به مقاصد لندن مسکو مخابره کرد. قوام در چیدمان کابینه خود، دقت و وسواس زیادی به خرج داد وی که مبدع انتصاب معاونین در دستگاه اجرایی بود، "مظفر فیروز" را به معاونت سیاسی خود منصوب کرد. فیروز از دو جهت برای قوام مهره‌ای مناسب بود نخست آنکه وی به سبب کشته شدن پدرش توسط رضاخان، از سلسه پهلوی منتفر بود ودیگر آنکه فیروز با سران حزب توده قرابت زیادی داشت.
قوام اواسط بهمن 1324، روانه مجلس شد و کابینه خود را به نمایندگان معرفی کرد، دراین کابینه مسئولیت وزارت کشور و خارجه را خود قوام عهده دار شده بود، همچنین "مرتضی قلی بیات" خواهر زاده مصدق به سمت وزارت دارایی منصوب شده بود و "محمد تقی بهار" عهده دار وزارت فرهنگ بود، قوام که برای سفر به مسکو عجله فراوانی داشت منتظر رای اعتماد مجلس نماند و بلافاصله به فرودگاه رفت تا عازم مسکو شود.
برخورد سرد استالين با قوام
برخورد سرد و از موضع قدرت استالین با هیات ایرانی سبب شد تا قوام که یک اشراف‌زاده بود به فکر بازگشت به ایران بیفتد، کفاش‌زاده گرجستانی که حالا رهبر کارگران جهان بود از هر فرصتی برای تحقیر قجری‌زاده‌ی ایرانی بهره جست اما اخبار رسیده از لندن و واشنگتن مبنی بر خروج قوای انگلیسی و آمریکایی از ایران باعث شد تا قوام برای چانه زنی‌های بیشتر در مسکو بماند.
قوام در مذاکره با استالین صراحتا اعلام کرد همانطور که انگلیس و آمریکا نیروهای خود را از ایران خارج مي‌کنند، شوری نیز باید به انجام این کار مبادرت ورزد، اما استالین هرگز قصد خارج کردن نیروهای خود از شمال ایران را نداشت، امتیاز نفت شمال، خود مختاری آذربایجان و فعالیت آزادانه احزاب کمونیست در ایران، خواسته‌های استالین از قوام بود. نخست وزیر ایران که دیگر طاقت تحمل امر و نهی‌های استالین را نداشت برای ترک مسکو مصمم شد بود اما تهدیدی که از سوی "ترومن" رئیس جمهور آمریکا به سمت همتاي روسي‌اش روانه شد موجبات ماندگاري قوام در مسكو را فراهم کرد.
در داخل نیز مصدق نطق پرشوری را در پارلمان قرائت کرد و تخلیه ایران توسط قوای متجاوز را امری حتمی و غیر قابل مذاکره خواند. قوام نيز به دیدار استالين رفت و در پشت در‌های بسته به مذاکره پرداخت.
بازگشت قوام به تهران
قوام پس از بازگشت به تهران اقدام به دستگیری مخالفان کمونیسم وشوروی کرد، این اقدام "قوام" موجب شد تا محتوای مذاکرات وی در مسکو برای محاقل سیاسی و رسانه‌ای آشکار شود.
"سادچیکف" سفیر جدید شوروی در بدو ورود به تهران مذاکرات‌فشرده خود با نخست وزیر را آغاز کرد، تخلیه ایران توسط ارتش سرخ ظرف مدت 45 روز نتیجه این مذاکرات پرحجم بود.
اما چشم طمع کمونیستها هنوز از نفت شمال بسته نشده بود. طبق وعده‌ی قوام به سادچیکف، تاسیس شرکت نفت ایران و شوروی باید نخستین لایحه‌ای باشد که از سوی کابینه قوام روانه مجلس پانزدهم می‌شود.
مذاکره با سران فرقه دموکرات آذربایجان و استرداد شکایت ایران به شورای امنیت از اقدامات قوام برای اطمینان دادن به روس‌ها بود. قوام که نزدیکی به حزب توده را برای اجرای سیاست‌های خود ضروری میدانست به اجرای قوانینی جهت بهبود معیشت کارگران، کشاورزان و معلمان همت گماشت.
قوام که از پخش شایعاتی استعفایش به خشم آمده بود طی انتشار بیانیه‌ای، مخالفان خود را سیاستمدارانی بلهوس خطاب کرد که پیوسته در کار دسیسه چینی هستند.
توافق قوام با دموكرات‌هاي آذربايجان وشادي ناپايدار
در 23 خرداد 1325 بود که خبر توافق دولت قوام با فرقه دموکرات، آذربایجان در سراسر ایران پیچید، قوام که از این توافق صورت گرفته سر مست شده بود با تشکیل "حزب دموکرات ایران" از ضرورت تخرب‌گرایی در کشور سخن راند.
آسودگی خاطر نخست وزیر کهنه کار دوام چندانی نداشت، اعتصاب خونین کارگران تاسیسات نفتی جنوب وجولان سه رزم‌ناو انگلیسی در آب‌های ایران، دریای آرام کابینه قوام را به تلاطم کشاند، این حوادث موجب شد تا قوام به ترمیم کابینه خود بپردازد و در کابینه جدید تصدی چند وزارتخانه را به اعضای نام‌دار حزب توده بسپارد.
دولت جدید قوام در شرایطی عنان کار را در دست گرفت که پارلمان به کما رفته بود و قوه مقننه‌ای در کشور وجود نداشت. بهبود اقتصاد ملی و بهداشت عمومی به علاوه‌ی اعدام مختلسین و سارقین در راس برنامه‌های کابینه جدید قوام قرار گرفت. در شرایطی که درخواست وام نخست وزیر از دولت آمریکا، توده‌ای‌ها را نسبت به قوام بدبین کرده بود، از جنوب کشور اخبار نگران کننده‌ای به گوش می‌رسید. طبق گزارش رویترز، هیاتی از اعراب خوزستان به منظور مذاکره برای الحاق عراق به بغداد رفته‌اند. اوضاع در فارس و بوشهر هم چندان بهتر نبود و درگیری میان عشایر و یگان‌های ارتش این مناطق را به میدان جنگ تبدیل کرده بود.
قوام که سیاستمدار کارکشته‌ای بود برای آرام کردن اوضاع کشور، نخست طی نامه‌ای به شاه پیشنهاد داد، فرمان برگزاری انتخابات مجلس پانزدهم صادر شود، وی همچنین در نامه‌ای اعتراضی به دولت انگلیس، خواستار اخراج دو کارمند سفارت انگلیس از ایران شد.
خاتمه غائله پيشه‌وري
قوام پس از آرام کردن اوضاع کشور، کابینه جدیدی تشکیل داد، ویژگی کابینه جدید عدم‌حضور توده‌ای‌ها در آن بود. قوام به منظور تامین امنیت انتخابات پانزدهم مجلس، نیروهای ارتش را به سراسر نقاط اعزام کرده بود. این بهترین بهانه برای استقرار یگان‌های نظامی در آذربایجان بود.
پیشه‌وری رهبر فرقه دموکرات‌آذربایجان که خود را مستظهر به حمایت روس‌ها میدانست، خبر نداشت که چند روز پیش "مظفر فیروز" و "حمید سیاح" وزرای کابینه قوام، در مسکو به همراه استالین، نسخه بحران آذربایجان را به نفع دولت مرکزی پیچیده‌اند، بدین ترتیت تیتر نخست روزنامه اطلاعات در روز 21 آذر 1325 این شد، آذریجان نجات یافت.
قوام ديكتاتور مي‌شود
قوام که موفق شده بود، چهره‌های مورد نظر خود را به کرسی‌های پارلمان پانزدهم برساند، همزمان با شروع کار این مجلس، کابینه چهارم خود را معرفی کرد.
در شرایطی که هر روز بر حجم مطالب مطبوعات پیرامون تقلب صورت گرفته در انتخابات مجلس پانزدهم، بیشتر می‌شد، قوام نیز بیشتر خوی استبدادی و تمامیت‌خواهی خود را به رخ می‌کشید. توقیف چند نشریه، باز داشت دو روزنامه نگار و تمدید حکومت نظامی، واکنش قوام به اعتراض مخالفین بود. قوام در حالی که حمایت اکثریت اعضای مجلس پانزدهم را در اختیار داشت، کابینه پنجم خود را تشکیل داد.
در شرایطی که زمان اجرایی شدن امتیاز نفت شمال، نزدیک می‌شد و قوام برای عملیاتی کردن این قرار داد از سوی سفارت شوروی تحت فشار قرار گرفته بود، مجلس پانزدهم طی مصوبه‌ای تاریخی، اعطای هر گونه امتیاز به دول بیگانه را ممنوع اعلام کرد، و توافق صورت گرفته میان قوام و سادچیکف را باطل خواند، قوام از مجلسي ضربه خورد که مهره‌های آن را خود چیده بود، بدین ترتیب قوام پس از 22 ماه نخست وزیری در تاریخ 18 آذر 1366 از سمت خود استعفا داد.
انتهای پیام/
