ویژگی‌های مدیران کارآمد در نظام دینی
از ابتداي پيروزي انقلاب اسلامي که بر حسب ضرورت تعداد‌ي از مديران دستگاه‌ها برکنار و افراد ديگري جايگزين آنان شدند، روند تغييرات و جابه‌جايي مديران تا به امروز که 35 سال از آن دوران مي‌گذرد به شکل يک فرایند درآمده است.
به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران،
از ابتداي پيروزي انقلاب اسلامي که بر حسب ضرورت تعداد‌ي از مديران دستگاه‌ها برکنار و افراد ديگري جايگزين آنان شدند، روند تغييرات و جابه‌جايي مديران تا به امروز که 35 سال از آن دوران مي‌گذرد به شکل يک فرایند درآمده است به‌طوري که با روي کار آمدن هر دولت علاوه بر بهکارگيري اعضاي جديد در کابينه بسیاری از جابجایی‌های دیگر در بدنه قوه مجریه نیز دیده می‌شود.
جدای از انگیزه‌ها و روش‌های مدیریتی در این خصوص لازم است سازوکارهای قانونی انتخاب مدیران به درستی تنظیم و در چارچوب آنها عمل شود.
اصلاح شيوه‌هاي مديريتی
هر تشکيلاتي نياز به مدير دارد و مدير در تشکيلات شخصي است که منابع انساني، مالي و فيزيکي را با يکديگر تلفيق مي‌کند و در راستاي برنامه از پيش تعيين‌شده‌اي که بايد داشته باشد به‌کار مي‌گيرد. با اين وصف دستيابي به اهداف تشکيلات ميسر نمي‌شود مگر در سايه وجود مديراني توانمند، حرفه‌اي و متعهد که اين گونه افراد، با توجه به اهميت شغلي از ر‌اس هرم حکومتي تا به پايين بر اساس ضوابط قانونی انتخاب و به‌کار گرفته مي‌شوند، به‌طوري که مديران کلان با اتکاي به آراي عمومي و قانون اساسي انتخاب می‌شوند و رده‌هاي زيردستي نيز توسط گروه اخیر بر اساس سلسله‌مراتب نصب و عزل مي‌شوند.
انتخاب مديران شايسته و به‌كارگيري روش‌هاي كارآمد مديريتي مي‌تواند علاوه بر تقويت انگيزه كارمندان و كارگران و ايجاد دلبستگي عميق سازماني، به بهره‌وري بالا و استفاده بهينه از منابع انسانی و مادی كمك کند؛ همان‌گونه كه گزينش نادرست و مديريت غلط مي‌تواند به از بين رفتن ثبات سازمان، نااميدي كاركنان، كاهش خلاقيت و تضييع منابع منجر شود.
هزينه‌هاي جابه‌جايي مديران
جامعه محل مناسبی براي آزمون و خطاي مسئولان نيست زیرا در این صورت زيردستان نيز به دليل فقدان برنامه و راه‌هاي طي‌شده، بي‌انگيزه مي‌شوند و پس‌رفت مجموعه‌ها آغاز مي‌شود.
مسئله ديگر که پس از بهکارگيري مديران بايد رعايت شود تعيين مسير از پيش تعيين‌شده براي هر مدير است تا از سوق دادن امکانات دستگاهي که مسئوليت آن را بر عهده دارد در راستاي منافع شخصي يا به بيراهه کشاندن آن جلوگيري شود. برای این منظور پیشنهاد می‌شود تا سند چشم‌انداز هر سازمان دولتی توسط هیات دولت تصویب و مدیران بالادستی موظف باشند به عنوان یک سند حقوقی بر مبنای آن عمل کنند.
در نهايت سيستم نظارت و بازرسي دقيق و ماهر نيز مي‌تواند ثبات مديريتي قابل توجهي را به دنبال داشته باشد.تجربه بشري نيز نشان داده است كه رفتار مديران و شخصيت فردي آنان، از عوامل تعيين‌كننده در كارآمدي مجموعه‌هاي انساني است. چه بسيار مجموعه‌هاي پرنشاط، فعال و پرسودي كه با انتصاب مديران ناتوان و نالايق به ياس، ركود و زيان‌دهي رسيده‌اند و چه بسيار مواردي كه شاهد بازدهي شگفت‌آور يك مجموعه، تنها به دليل تغيير مدير آن بوده‌ايم؛ يعني در حالي كه منابع مالي و نيروهاي انساني تغييري نكرده‌اند، نوع مديريت مي‌تواند تاثير مستقيم و زيادي بر خروجي‌ها بگذارد. بنابراين براي دستيابي به اقتصاد سالم و پويا و به منظور حمايت از توليدات و توليدگران داخلي چاره‌اي جز بازنگري در ساز‌و‌كار انتخاب يا انتصاب مديران و شيوه‌هاي مديريتي نداريم.
انتخاب مديران، آزمون امانتداری
در متون ديني از مناصب و سمت‌هاي اجتماعي به عنوان «امانت» ياد كرده‌اند چنا‌كه امام علي (ع) در نامه معروفش به كارگزار آذربايجان هشدار داد كه: «مبادا بپنداري حكومتي كه به تو سپرده شده است، طعمه و شكاري است كه به چنگ آورده‌اي؟ خير، امانتي است كه برگردنت نهاده شده و تو تحت نظارت مقام بالاترت هستي و نمي‌تواني به استبداد و دلخواه در ميان مردم رفتار كني».
ازسوی ديگر به ما دستور داده‌اند امانت‌ها را به آنان كه اهل و شايسته‌اند، بسپاريم (سوره نساء آيه 58)؛ به همين دليل است كه ناديده گرفتن نخبگان و توانمندان و به حاشيه‌راندن آنان به همان اندازه ظلم و گناه است كه به‌كار گرفتن کارگزاران ناتوان و بي‌كفايت.
در عهدنامه مالك‌اشتر نیز چنين آمده است:«در مورد کارگزارانت دقت کن! پس آنان را با آزمون و اختبار به‌کارگير و از روي علاقه و به قصد کمک و بدون مشورت انتخاب نکن که اين نوعي ستم و خيانت (به مردم) است. کسي را برگزين که اهل تجربه و حيا و از دودمان صالح و داراي سابقه درخشان در مسلماني باشد.»
همچنین پيامبر خدا(ص) فرمود: «هركس از ميان گروهي يكي را به كار بگمارد؛ در حالي كه در ميان آن گروه بهتر از او (كه بيشتر) مورد پسند خداست وجود دارد، به تحقيق نسبت به خدا، پيامبر و مومنان خيانت كرده است.»
وزیر و هر صاحب منصب ديگري، در نظام اسلامي امانتي کمرشکن و مسئوليتي دشوار بر عهده دارد؛ به همين دليل بايد داراي صفات برجسته و آزموده شده‌اي باشد که امام نخست ما شيعيان در نامه معروف خود به مالک‌اشتر برخی از آنها را مورد تاکید قرار داده است.
صفات کارگزاران نظام در حقوق اسلامی
در منابع اسلامی به عنوان منبع اصلی نظام حقوقی ایران مشخصات مهمی درباره مسئولان جامعه و مدیران سیاسی مطرح شده است. در كلام امير‌المومنين(ع) اين وي‍ژگي‌ها عبارتند از: تمحل بالا در سختی‌ها، برخورد منصفانه با فرودستان و همقطاران، پرهيز از استبداد و ديكتاتوري، توجه به وضع معیشتی کارکنان، توانايی انسجام‌دهی و حفظ گروه، توانایی شناخت صحیح از خویشتن، مشورت در امور،انتقاد پذیری، رعایت اعتدال در امور، اعمال مدیریت تشویق و تنبیه، حفظ اسرار کارکنان و آینده‌نگری.
اين صفات و همه صفات لازم ديگر را مي‌توان در تعهد، تخصص و کارآمدي خلاصه كرد. کارگزار نظام جمهوری اسلامي بايد در فراز و نشيب انقلاب و از همه مهم‌تر در دوران دفاع مقدس، امتحان خوبي پس داده و در پايبندي به اسلام و انقلاب و نظام نقطه مبهمي در کارنامه خود نداشته باشد. علاوه بر اين وی باید از حوزه کاري خود نه آشنا، بلکه از آشناترين‌ها باشد و نيازي به صرف وقت و امکانات براي درک واقعيت‌ها نداشته باشد.
کارآمدي نیز کمتر از تعهد و تخصص نيست و امام خميني(ره) در مباحث مربوط به حکومت اسلامي و ولايت فقيه نام آن را «کفايت» نهاده‌اند؛ يعني انسان متعهد و متخصصي که قدرت اجرايي کردن طرح‌هاي خود يا الزامات قانوني را نداشته باشد، فاقد کفايت لازم براي تصدي مناصب نظام اسلامي است.
مديريت در همه بخش‌های جامعه و حکومت سرنوشت‌ساز است اما در بخش اقتصاد اهمیت ویژه‌ای دارد؛ به تعبيری که در تفسير نمونه آمده است؛ گر چه ما هرگز موافق مكتب‌هاى تك‌بُعدى كه همه چيز را در اقتصاد خلاصه مى‌كنند و انسان و ابعاد وجود او را نشناخته‌اند نيستيم، با اين حال هرگز نمى‌توان اهميت ويژه مسائل اقتصادى در سرنوشت اجتماع را از نظر دور داشت.
آيات مربوط به بخشی از زندگی حضرت يوسف(ع) نيز اشاره به همين حقيقت مى‌كند، چراكه ایشان از ميان تمام سمت‌‌ها انگشت روى خزانه‌دارى گذاشت، زيرا مى‌دانست هر گاه به آن سر و سامان دهد قسمت عمده نابساماني‌هاى كشور باستانى مصر، سامان خواهد يافت و از طريق عدالت اقتصادى مى‌تواند سازمان‌هاى ديگر را كنترل كند. يك مدير قوى كسى است كه حوزه ماموريت خود را به خوبى بشناسد، از انگيزه‌ها باخبر باشد، در برنامه‌ريزى مسلط و از ابتكار سهم كافى و در تنظيم كارها مهارت لازم داشته باشد، هدف‌ها را روشن كند و بتواند نيروها را براى رسيدن به هدف بسيج کند و در عين حال دلسوز و خيرخواه و امين و درستكار باشد. آنها كه در سپردن مسئوليت‌ها و كارها تنها به امانت و پاكى قناعت مى‌كنند، به همان اندازه در اشتباهند كه براى پذيرش مسئوليت داشتن تخصص را كافى بدانند.
متعهد متخصص
منطق اسلام اين است كه هر كار بايد به دست افرادى نيرومند و توانا و امين باشد، تا نظام جامعه به سامان رسد و اگر در علل زوال حكومت‌ها در طول تاريخ بينديشيم، مى‌بينيم عامل اصلى سپردن كار به دست يكى از دو گروه بی‌عرضه يا خائن بوده است. «تقديم الاراذل و تاخير الافاضل»، يعني جلو انداختن افراد دون‌مايه و به عقب راندن افراد شايسته، از جمله نشانه‌های زوال و انحطاط دولت‌هاست که امام علی، عليه‌السلام، بر آن تصريح کرده‌اند.
خوب است يادآدوري شود كه حضرت آيت‌الله جوادی آملی (دامت برکاته) در ديدار با برخی از مسئولان دولتی فرموده‌اند:«براساس روايتي از امام علي(ع) ملتي که خاک و آب به اندازه کافي دارد، اگر بخواهد مواد غذايي وارد کند خدا او را از رحمت دور کرده است. آدم عاقلي که سرمايه‌اي مثل خاک و آب دارد اگر از کشور ديگر مواد غذايي وارد کند، معلوم مي‌شود بي‌عرضه است. ما به اندازه کافي آب و خاک داريم، اما مديريت مي‌خواهد. جهنم فقط براي آدم شرابخوار نيست براي آدم بي‌عرضه هم هست».
جدای از انگیزه‌ها و روش‌های مدیریتی در این خصوص لازم است سازوکارهای قانونی انتخاب مدیران به درستی تنظیم و در چارچوب آنها عمل شود.
اصلاح شيوه‌هاي مديريتی
هر تشکيلاتي نياز به مدير دارد و مدير در تشکيلات شخصي است که منابع انساني، مالي و فيزيکي را با يکديگر تلفيق مي‌کند و در راستاي برنامه از پيش تعيين‌شده‌اي که بايد داشته باشد به‌کار مي‌گيرد. با اين وصف دستيابي به اهداف تشکيلات ميسر نمي‌شود مگر در سايه وجود مديراني توانمند، حرفه‌اي و متعهد که اين گونه افراد، با توجه به اهميت شغلي از ر‌اس هرم حکومتي تا به پايين بر اساس ضوابط قانونی انتخاب و به‌کار گرفته مي‌شوند، به‌طوري که مديران کلان با اتکاي به آراي عمومي و قانون اساسي انتخاب می‌شوند و رده‌هاي زيردستي نيز توسط گروه اخیر بر اساس سلسله‌مراتب نصب و عزل مي‌شوند.
انتخاب مديران شايسته و به‌كارگيري روش‌هاي كارآمد مديريتي مي‌تواند علاوه بر تقويت انگيزه كارمندان و كارگران و ايجاد دلبستگي عميق سازماني، به بهره‌وري بالا و استفاده بهينه از منابع انسانی و مادی كمك کند؛ همان‌گونه كه گزينش نادرست و مديريت غلط مي‌تواند به از بين رفتن ثبات سازمان، نااميدي كاركنان، كاهش خلاقيت و تضييع منابع منجر شود.
هزينه‌هاي جابه‌جايي مديران
جامعه محل مناسبی براي آزمون و خطاي مسئولان نيست زیرا در این صورت زيردستان نيز به دليل فقدان برنامه و راه‌هاي طي‌شده، بي‌انگيزه مي‌شوند و پس‌رفت مجموعه‌ها آغاز مي‌شود.
مسئله ديگر که پس از بهکارگيري مديران بايد رعايت شود تعيين مسير از پيش تعيين‌شده براي هر مدير است تا از سوق دادن امکانات دستگاهي که مسئوليت آن را بر عهده دارد در راستاي منافع شخصي يا به بيراهه کشاندن آن جلوگيري شود. برای این منظور پیشنهاد می‌شود تا سند چشم‌انداز هر سازمان دولتی توسط هیات دولت تصویب و مدیران بالادستی موظف باشند به عنوان یک سند حقوقی بر مبنای آن عمل کنند.
در نهايت سيستم نظارت و بازرسي دقيق و ماهر نيز مي‌تواند ثبات مديريتي قابل توجهي را به دنبال داشته باشد.تجربه بشري نيز نشان داده است كه رفتار مديران و شخصيت فردي آنان، از عوامل تعيين‌كننده در كارآمدي مجموعه‌هاي انساني است. چه بسيار مجموعه‌هاي پرنشاط، فعال و پرسودي كه با انتصاب مديران ناتوان و نالايق به ياس، ركود و زيان‌دهي رسيده‌اند و چه بسيار مواردي كه شاهد بازدهي شگفت‌آور يك مجموعه، تنها به دليل تغيير مدير آن بوده‌ايم؛ يعني در حالي كه منابع مالي و نيروهاي انساني تغييري نكرده‌اند، نوع مديريت مي‌تواند تاثير مستقيم و زيادي بر خروجي‌ها بگذارد. بنابراين براي دستيابي به اقتصاد سالم و پويا و به منظور حمايت از توليدات و توليدگران داخلي چاره‌اي جز بازنگري در ساز‌و‌كار انتخاب يا انتصاب مديران و شيوه‌هاي مديريتي نداريم.
انتخاب مديران، آزمون امانتداری
در متون ديني از مناصب و سمت‌هاي اجتماعي به عنوان «امانت» ياد كرده‌اند چنا‌كه امام علي (ع) در نامه معروفش به كارگزار آذربايجان هشدار داد كه: «مبادا بپنداري حكومتي كه به تو سپرده شده است، طعمه و شكاري است كه به چنگ آورده‌اي؟ خير، امانتي است كه برگردنت نهاده شده و تو تحت نظارت مقام بالاترت هستي و نمي‌تواني به استبداد و دلخواه در ميان مردم رفتار كني».
ازسوی ديگر به ما دستور داده‌اند امانت‌ها را به آنان كه اهل و شايسته‌اند، بسپاريم (سوره نساء آيه 58)؛ به همين دليل است كه ناديده گرفتن نخبگان و توانمندان و به حاشيه‌راندن آنان به همان اندازه ظلم و گناه است كه به‌كار گرفتن کارگزاران ناتوان و بي‌كفايت.
در عهدنامه مالك‌اشتر نیز چنين آمده است:«در مورد کارگزارانت دقت کن! پس آنان را با آزمون و اختبار به‌کارگير و از روي علاقه و به قصد کمک و بدون مشورت انتخاب نکن که اين نوعي ستم و خيانت (به مردم) است. کسي را برگزين که اهل تجربه و حيا و از دودمان صالح و داراي سابقه درخشان در مسلماني باشد.»
همچنین پيامبر خدا(ص) فرمود: «هركس از ميان گروهي يكي را به كار بگمارد؛ در حالي كه در ميان آن گروه بهتر از او (كه بيشتر) مورد پسند خداست وجود دارد، به تحقيق نسبت به خدا، پيامبر و مومنان خيانت كرده است.»
وزیر و هر صاحب منصب ديگري، در نظام اسلامي امانتي کمرشکن و مسئوليتي دشوار بر عهده دارد؛ به همين دليل بايد داراي صفات برجسته و آزموده شده‌اي باشد که امام نخست ما شيعيان در نامه معروف خود به مالک‌اشتر برخی از آنها را مورد تاکید قرار داده است.
صفات کارگزاران نظام در حقوق اسلامی
در منابع اسلامی به عنوان منبع اصلی نظام حقوقی ایران مشخصات مهمی درباره مسئولان جامعه و مدیران سیاسی مطرح شده است. در كلام امير‌المومنين(ع) اين وي‍ژگي‌ها عبارتند از: تمحل بالا در سختی‌ها، برخورد منصفانه با فرودستان و همقطاران، پرهيز از استبداد و ديكتاتوري، توجه به وضع معیشتی کارکنان، توانايی انسجام‌دهی و حفظ گروه، توانایی شناخت صحیح از خویشتن، مشورت در امور،انتقاد پذیری، رعایت اعتدال در امور، اعمال مدیریت تشویق و تنبیه، حفظ اسرار کارکنان و آینده‌نگری.
اين صفات و همه صفات لازم ديگر را مي‌توان در تعهد، تخصص و کارآمدي خلاصه كرد. کارگزار نظام جمهوری اسلامي بايد در فراز و نشيب انقلاب و از همه مهم‌تر در دوران دفاع مقدس، امتحان خوبي پس داده و در پايبندي به اسلام و انقلاب و نظام نقطه مبهمي در کارنامه خود نداشته باشد. علاوه بر اين وی باید از حوزه کاري خود نه آشنا، بلکه از آشناترين‌ها باشد و نيازي به صرف وقت و امکانات براي درک واقعيت‌ها نداشته باشد.
کارآمدي نیز کمتر از تعهد و تخصص نيست و امام خميني(ره) در مباحث مربوط به حکومت اسلامي و ولايت فقيه نام آن را «کفايت» نهاده‌اند؛ يعني انسان متعهد و متخصصي که قدرت اجرايي کردن طرح‌هاي خود يا الزامات قانوني را نداشته باشد، فاقد کفايت لازم براي تصدي مناصب نظام اسلامي است.
مديريت در همه بخش‌های جامعه و حکومت سرنوشت‌ساز است اما در بخش اقتصاد اهمیت ویژه‌ای دارد؛ به تعبيری که در تفسير نمونه آمده است؛ گر چه ما هرگز موافق مكتب‌هاى تك‌بُعدى كه همه چيز را در اقتصاد خلاصه مى‌كنند و انسان و ابعاد وجود او را نشناخته‌اند نيستيم، با اين حال هرگز نمى‌توان اهميت ويژه مسائل اقتصادى در سرنوشت اجتماع را از نظر دور داشت.
آيات مربوط به بخشی از زندگی حضرت يوسف(ع) نيز اشاره به همين حقيقت مى‌كند، چراكه ایشان از ميان تمام سمت‌‌ها انگشت روى خزانه‌دارى گذاشت، زيرا مى‌دانست هر گاه به آن سر و سامان دهد قسمت عمده نابساماني‌هاى كشور باستانى مصر، سامان خواهد يافت و از طريق عدالت اقتصادى مى‌تواند سازمان‌هاى ديگر را كنترل كند. يك مدير قوى كسى است كه حوزه ماموريت خود را به خوبى بشناسد، از انگيزه‌ها باخبر باشد، در برنامه‌ريزى مسلط و از ابتكار سهم كافى و در تنظيم كارها مهارت لازم داشته باشد، هدف‌ها را روشن كند و بتواند نيروها را براى رسيدن به هدف بسيج کند و در عين حال دلسوز و خيرخواه و امين و درستكار باشد. آنها كه در سپردن مسئوليت‌ها و كارها تنها به امانت و پاكى قناعت مى‌كنند، به همان اندازه در اشتباهند كه براى پذيرش مسئوليت داشتن تخصص را كافى بدانند.
متعهد متخصص
منطق اسلام اين است كه هر كار بايد به دست افرادى نيرومند و توانا و امين باشد، تا نظام جامعه به سامان رسد و اگر در علل زوال حكومت‌ها در طول تاريخ بينديشيم، مى‌بينيم عامل اصلى سپردن كار به دست يكى از دو گروه بی‌عرضه يا خائن بوده است. «تقديم الاراذل و تاخير الافاضل»، يعني جلو انداختن افراد دون‌مايه و به عقب راندن افراد شايسته، از جمله نشانه‌های زوال و انحطاط دولت‌هاست که امام علی، عليه‌السلام، بر آن تصريح کرده‌اند.
خوب است يادآدوري شود كه حضرت آيت‌الله جوادی آملی (دامت برکاته) در ديدار با برخی از مسئولان دولتی فرموده‌اند:«براساس روايتي از امام علي(ع) ملتي که خاک و آب به اندازه کافي دارد، اگر بخواهد مواد غذايي وارد کند خدا او را از رحمت دور کرده است. آدم عاقلي که سرمايه‌اي مثل خاک و آب دارد اگر از کشور ديگر مواد غذايي وارد کند، معلوم مي‌شود بي‌عرضه است. ما به اندازه کافي آب و خاک داريم، اما مديريت مي‌خواهد. جهنم فقط براي آدم شرابخوار نيست براي آدم بي‌عرضه هم هست».
