عمده‌ترین نقش تالاب در تثبیت تپه‌های شنی منطقه به صورت پوشش گیاهی انبوهی است که در بخش شمالی آن وجود دارد که سبب کاهش سرعت بادها و جلوگیری از حرکت شن‌های روان می‌شود و علاوه بر آن به علت بالا بودن سفره آب زیرزمینی مناطق حاشیه‌ای تالاب و خاصیت مویینگی خاک درصد رطوبت تپه‌های شنی افزایش می‌یابد که این امر خود موجب تثبیت شن‌های روان می‌شود.

گونه‌های مختلفی از پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و ماهی‌ها و همچنین گونه‌‌های گیاهی شناور و غوطه‌ور در تالاب یافت می‌شوند که متأسفانه به دلیل عدم توجه مردم و مسئولان به حفاظت این اکوسیستم بی‌نظیر مورد تهدید قرار گرفته است.

از عوامل تهدیدکننده تالاب می‌توان به کاهش آب ورودی به آن به دلیل بهره‌برداری از آب رودخانه زاینده‌رود برای مصارف صنعتی، شرب و کشاورزی که نتیجه آن ورود ذهاب‌های کشاورزی و فاضلاب که منجر به آلودگی هرچه بیشتر تالاب و افزایش شوری آن می‌شود، نام برد و همچنین چرای بی‌رویه، صید و شکار غیرمجاز، تأمین سوخت ساکنین مجاور تالاب و از بین رفتن پوشش گیاهی منطقه نیز سبب تخریب روزافزون این تالاب شده است.

با وجود تغییر شرایط اقلیمی و کاهش نزولات آسمانی نمی‌توان همه مسائل و مشکلات به وجود آمده برای تالاب گاوخونی را متوجه این موضوع کرد بلکه عدم توجه به موقع مسئولان در ادوار گذشته و حال و اجرای طرح‌های کارشناسی نشده و غیرقابل‌قبول، سبب تخریب هرچه بیشتر این اکوسیستم نادر در ایران شده و باید هرچه زودتر با اتخاذ تصمیمات منطقی و قابل‌قبول از تخریب این اکوسیستم جلوگیری کرد.

* تنها 10 درصد از تالاب گاوخونی زنده باقی مانده است

احمد خاتون‌آبادی عضو هیئت ‌علمی دانشکده مهندسی کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان در این خصوص اظهار کرد: اتفاقاتی که رخ داده تخریب وسیعی را به وجود آورده و در حال حاضر روند تخریب به حذف ژن‌ها انجامیده است.

وی افزود: در آمریکا زمانی که متوجه تغییر و حذف گونه به واسطه سدی که احداث شده بود، شدند تصمیم به تخریب سد گرفته و این کار را عملی کردند اما ما همچنان یکه‌تاز و پیشتاز در تخریب گونه‌‌ها و اکوسیستم‌های نادری چون تالاب گاوخونی هستیم.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه تالاب‌ها محلی برای تکثیر گونه‌های آبزیان هستند، تصریح کرد: همچنین تالاب‌ها سبب پالایش فیزیکی و شیمیایی آب، حفظ و توسعه گونه‌های زیستی، گیاهی و جانوری، تولید و ذخیره‌سازی آب، غنی‌سازی سفره‌های آب زیرزمینی و جلوگیری از نفوذ آب‌های شور می‌شوند.

وی اضافه کرد: تالاب‌ها بیش‌ترین تنوع زیستی را به خود اختصاص داده‌اند به گونه‌ای که 15 تا 20 درصد تنوع زیستی مربوط به تالاب‌ها بوده و بیش از یک سوم جمعیت جهان در حاشیه تالاب‌ها و رودخانه‌ها زندگی می‌کنند.

خاتون‌آبادی عمده دلایل نابودی تالاب‌ها را به شرح زیر بیان کرد: تغییر در کاربری زمین‌های اطراف تالاب‌ها، شکار و صید غیرقانونی، آلودگی سرازیر شده توسط جریان‌های سطحی و زیرزمینی، اجرای طرح‌های عمرانی در حاشیه آبخیز تالاب‌ها و طراحی برنامه‌های گردشگری ناپایدار، سیاست آب رسانی از مناطق پرآب به کم آب، اجرای طرح‌های کشاورزی آب‌بر، نداشتن برنامه‌های آمایش سرزمین، نبود شاخص‌های مدیریتی، مدیریت ناکارآمد، بهره‌برداری نامعقول و سدسازی از عمده دلایل نابودی تالاب‌ها هستند.

وی افزود: عوامل خشکی تالاب گاوخونی کاهش بارندگی در اصفهان، احداث سد زاینده‌رود، جلوگیری از رسیدن آب به مناطق پایین‌دست، چرای بی‌رویه، صید و شکار بی‌رویه، از بین رفتن پوشش گیاهی منطقه و ورود فاضلاب‌ها به تالاب که سبب آلودگی بیشتر آن می‌شود، هستند.

عضو هیئت‌علمی دانشکده مهندسی کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان با بیان اینکه در حال حاضر تنها 10 درصد از این تالاب ارزشمند زنده باقی مانده است، گفت: عوامل اصلی تهدیدکننده اکوسیستم‌ تالاب گاوخونی بهره‌برداری بیش از حد از آب زاینده‌رود، عدم نگرش حوضه‌ای، ایجاد سد بر روی رودخانه ایزد خواست که از سال 77 پیوند آن با تالاب را قطع کرده است و سبب ایجاد جابه‌جایی زیاد در جمعیت شد، هستند.

وی مشکل اصلی تالاب گاوخونی را عدم انجام اقدامات علمی دانست و اظهار کرد: ایران باید در قوانین زیست‌محیطی خود بازنگری اساسی داشته باشد و عوامل منجر به استفاده غیرمعقول از تالاب‌ها را رفع کرده، مفهوم استفاده معقول را به درستی در سیاست‌های زیست‌محیطی خود درج کند و سیستم ارزیابی‌های زیست‌محیطی را ارتقاء دهد.

خاتون‌آبادی تصریح کرد: همچنین باید هماهنگی کامل میان سازمان‌های متولی امر حفاظت از محیط‌زیست در حوضه زاینده‌رود صورت گیرد که همان حکمرانی یکپارچه است.

*تالاب گاوخونی زمانی قهوه‌خانه میان‌راهی پرندگان بود

رضا خلیلی، رئیس هیئت‌مدیره و دبیر انجمن جمعیت دوستداران میراث فرهنگی ورزنه از اهمیت‌های تالاب گاوخونی را مسائل علمی آن دانست و اظهار کرد: تالاب‌ها و رودخانه‌ها مهد تمدن بوده که وجود آثار هزاره سوم قبل از میلاد مسیح در حوضه تالاب گاوخونی نیز نشان از ریشه‌ عمیق تاریخی آن دارد.

وی افزود: در منطقه تالاب گاوخونی 9 نوع کویر مشاهده‌شده که مطالعات علمی نیز آن را ثابت کرده و مأمن امر بسیاری از پرندگان آبزی بود که برای تخم‌گذاری گاوخونی را انتخاب می‌کردند اما دیگر خبری از آنها نیست.

رئیس هیئت‌مدیره و دبیر انجمن جمعیت دوستداران میراث فرهنگی ورزنه با بیان اینکه تالاب‌ها به عنوان یک پالایش گر طبیعت هستند، تصریح کرد: در حال حاضر در تالاب گاوخونی پلی گون‌های نمک به سرعت در حال پیشروی به سمت کوه سیاه بوده که نشان از نابودی گاوخونی دارد.

وی اذعان داشت: تالاب گاوخونی در واقع قهوه‌خانه میان راهی پرندگان آبزی بوده که متأسفانه آن را از دست داده‌ایم و تنوع زیستی بسیار در این تالاب از بین رفته است.

خلیلی افزود: این تالاب لانه‌ فلامینگوها و محل تخم‌گذاری آنها در سال‌های قبل بوده که در حال حاضر دیگر خبری از آنها نیست و با شکارهای بی‌رویه‌ای که انجام می‌شود گونه‌ای زیستی باقیمانده نیز در حال نابودی است.

وی با اشاره به اینکه وجود چنین اکوسیستم‌هایی که رودخانه و خشکی را در کنار هم داشته باشد، بسیار نادر است، بیان کرد: اما با وجود پیگیری‌های بسیاری که انجام‌شده، تاکنون تالاب گاوخونی به منطقه حفاظت‌شده تبدیل نشده است در صورتی که این خواسته برای حفظ اکوسیستم تالاب گاوخونی بسیار ناچیز است.

* مشکل عمده تالاب‌ها احداث سد در بالادست آنهاست

حسین انصاری نایب‌رئیس هیئت انجمن آبیاری و زهکشی ایران چالش‌های مربوط به مباحث منابع آبی که در حال حاضر در ایران وجود دارد را جدی‌تر از چالش‌های مرتبط با تغییر اقلیم دانست و اظهار کرد: چالش‌ها به طور عمده حاصل ضعف مدیریتی در بدنه دولت هستند.

وی ادامه داد: ضعف مدیریتی در تدوین اسناد بالادستی، ضعف در تعیین راهبردها و راهکارها، ضعف در ساختار و نحوه اجرای پروژه‌های عمرانی سبب شدت گرفتن مشکلات منابع آبی کشور شده است.

نایب‌رئیس هیئت انجمن آبیاری و زهکشی ایران تصریح کرد: با وجود سال‌ها انجام طرح‌های عمرانی در کشور، که انتظار می‌رفت مشکلات را کمتر کند، اما در حال حاضر به دلیل ضعف در ساختار اجرایی طرح‌های عمرانی و عدم وجود هیچ عقوبت برای پروژه‌هایی که به اشتباه انجام می‌شود، شاهد شدت گرفتن مشکلات هستیم.

وی از راه‌کارهای حل مشکلات موجود را اصلاح اسناد بالادستی با نگاه توسعه پایدار و کاهش اثرات زیان‌بار پروژه‌های اجراشده دانست و اضافه کرد: اگر ایرادی در اسناد بالادستی وجود داشته باشد و این مشکل به تدوین راهکارها منتقل شود به طور قطع ما را به قهقرا می‌برد، همان طور که تاکنون برده است.

انصاری بیان کرد: درست است که بخشی از خشکی تالاب گاوخونی به دلیل تغییر اقلیم است، اما این موضوع بسیار جزئی بوده که در بلندمدت تغییر چندانی نداشته و اثر زیادی بر خشکی تالاب گاوخونی ندارد.

وی افزود: مشکل عمده تالاب‌های موجود در دنیا این است که در بالادست آنها سد احداث‌شده و مشکل دیگر آنها نیز ورود فاضلاب به آنها بوده که نتیجه اجرای پروژه‌های اشتباه است.

نایب‌رئیس هیئت انجمن آبیاری و زهکشی ایران تهیه و تدوین دستورالعمل پایش و مانیتورینگ شاخص‌های زیست‌محیطی برای تالاب گاوخونی را راهکار نجات گاوخونی دانست و گفت: اگر قرار به انجام اقدامی در تالاب گاوخونی است باید داده برداری انجام شود که نیاز به نصب تجهیزات و حس گرهایی است که این اطلاعات را برداشت کند.

* تنها راه‌کار حل مشکل تالاب گاوخونی مدیریت یکپارچه است

مسعود میر محمدصادقی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان اظهار کرد: واقعیت این است که با توجه به تمامی اشتباهات و اقداماتی که در این زمینه انجام شده است، اما باید این واقعیت را قبول کرد که در حال حاضر در این وضعیت هستیم و باید در همین نقطه به رفع مشکلات خود بپردازیم.

وی افزود: تغییر اقلیم واقعیتی است که در دنیا اتفاق افتاده که عمده آن به واسطه گازهای گلخانه‌ای بوده و نتیجه آن نیز سیلاب‌های مهیب و خشک‌سالی‌های درازمدتی است که رخ داده و کشور ما هم متأثر از همین عوامل است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان اضافه کرد: اگر متوسط بارندگی‌ها را در بازه بلندمدت بنگریم شاید تفاوتی نکرده باشد اما تأثیر آن متفاوت بوده و کار با میانگین‌ها، به طور قطع ما را دچار مشکل می‌کند.

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر در شرایطی هستیم که مدیریت یکپارچه حوضه زاینده‌رود را از دست داده‌ایم، گفت: در حال حاضر مدیریت‌ بر حوضه آبریز زاینده‌رود استانی شده که ضربات بزرگی را به آن وارد  کرده که وزارت نیرو نیز با جدیت به دنبال احیای مدیریت یکپارچه بوده که به طور قطع یکی از راهکارهای موثر برای حل مشکل زاینده‌رود و تالاب گاوخونی است.

میر محمدصادقی افزود: استان اصفهان در حال حاضر به یک قطب صنعتی کشور تبدیل‌شده که مهاجرین بسیاری را پذیرفته و جمعیت به شدت رشد داشته که این سبب شده میزان مصرف آب شرب در اصفهان از 50 مترمکعب به 450 مترمکعب برسد.

وی اظهار کرد: با توجه به وضع موجود و تأثیراتی که ممکن است استان‌های مجاور که در زمینه آب با ما در چالش‌ هستند، داشته باشند؛ هیچ راهی جر تصمیم سازی همگانی و یکپارچه نیست و اگر این کار را انجام ندهیم، به طور قطع حوضه زاینده‌رود بیش از پیش دچار مشکل می‌شود.

* تالاب‌ها، مظلوم‌ترین و شکننده‌ترین اکوسیستم‌ها هستند

کیومرث کلانتری، مدیرکل سازمان حفاظت از محیط‌زیست استان اصفهان با بیان اینکه تالاب‌ها مظلوم‌ترین و شکننده‌ترین اکوسیستم‌ها هستند، تصریح کرد: مهم‌ترین ارزش‌ها و کارکردهای تالاب‌ها شامل کنترل سیلاب‌ها و جلوگیری از فرسایش خاک، تأمین غذا و ملزومات زندگی مردم، تعدیل آب ‌و هوا، تنظیم‌کننده جریان‌های آب سطحی و زیرزمینی، پذیرش و تسطیح پساب‌های زیرزمینی، ذخیره کننده آب‌های زیرزمینی و محلی برای تفرج و گردش است.

وی همچنین تالاب‌ها را میراث منحصر به‌‌فرد فرهنگی از لحاظ تمدن‌ها هستند دانست و افزود: تالاب‌ها بیش‌ترین تنوع زیستی را در خود جای می‌دهند که تأمین‌کننده نیازهای حیات وحش و زمینه‌ساز فعالیت‌های اقتصادی در منطقه هستند.

مدیرکل سازمان حفاظت از محیط‌زیست اصفهان خاطرنشان کرد: مهم‌ترین علل تخریب تالاب‌ها در آسیا مدیریت نادرست منابع آب، توسعه بی‌رویه کشاورزی، احداث سد در بالادست، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع تالابی هستند.

وی از اهمیت‌های تالاب گاوخونی را جلوگیری از پیشروی کویر و مهار ریز گردها دانست و اضافه کرد: تعدیل و تثبیت شرایط آب و هوایی، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، طبیعت گردی و تفرج، استفاده علمی پژوهشی و حفظ ذخایر گیاهی و زیست‌گاه را از دیگر اهمیت‌های آن است که در سال 1368 بیش از 3 هزار پرنده در تالاب گاوخونی وجود داشته اما امروز دریغ از 50 پرنده که در این زیست‌گاه وجود داشته باشد.

کلانتری اظهار کرد: پیشنهاد‌هایی که برای احیای تالاب گاوخونی داریم مدیریت یکپارچه در حوضه آبریز، تأمین حق آبه رودخانه زاینده‌رود و تالاب گاوخونی که نیاز به 160 میلیون مترمکعب آب است، ارتقاء درجه حفاظتی آن به منطقه حفاظت‌شده، معرفی خصوصیت‌های آن در زمینه طبیعت گردی و به ویژه پرنده نگری و  بهره‌مندی از توان جوامع محلی برای جلوگیری از تخریب تالاب هستند.

بر این اساس تنها راه نجات تالاب گاوخونی اجرای مدیریت یکپارچه بر این حوضه است که نیازمند همکاری و همدلی تمام مسئولین و استان‌های مجاور بوده تا با دلسوزی خود بتوانند دوباره جانی تازه به زاینده‌رود و به تبع آن به گاوخونی ببخشند.