دور جدید اختلافات قطر و عربستان که بعد از سرنگونی دولت مرسی و اخوان المسلمین در مصر آغاز شده بود ، در روزهای اخیر به اوج خود رسیده و عربستان به همراه امارات عربی متحده و بحرین سفرای خود را از دوحه فراخواندند. اختلافات عربستان و قطر بسیار ریشه ای و گسترده است و به سال ها قبل بر می گردد و اگر چه بعد از اغاز بحران سوریه این اختلافات به طور تاکتیکی فروکش کرد اما از زمانی که پروژه براندازی در سوریه به شکست انجامید بتدریج اختلافات و رقابت های منفیگذشته دوحه و ریاض سرباز کرد و قطر دارد به رویکرد قبل از بحران سوریه بر می گردد. اعلام اخوان المسلمین به عنوان گروه تروریستی به این مفهوم است که دولت ترکیه و حزب حاکم عدالت و توسعه نیز تروریستی است و اتباع سعودی قاعدتا نباید با آن ارتباط داشته باشند. دراین گزارش سرويس بين‌‌الملل باشگاه خبرنگاران به عوامل تنش در روابط ریاض و دوحه می پردازیم:

1- چشمداشت عربستان به خاک و منابع غنی نفت و گاز قطر:
قَطَر کشوری عربی در جنوب غربی قاره آسیا و در شرق شبه‌جزیره عربستان ، در خاورمیانه و در بخش جنوبی خلیج فارس واقع شده‌است . قَطَر خود شبه‌جزیره‌ای کوچک‌تر واقع در شبه جزیره عربستان است که خلیج فارس آن را از غرب و شمال و شرق در بر گرفته‌است . پایتخت آن دوحه است. قطر مرز مشترک زمینی با عربستان سعودی ، و مرز دریایی با کشورهای بحرین و امارات متحده عربی دارد. قطر به صورت امارتی مطلقه و ارثی از اواسط قرن 19 میلادی توسط خاندان آل ثانی فرمانروایی می شود. قبل از کشف نفت ، قطر عمدتاً به خاطر شکار مروارید و تجارت دریایی شناخته می شد. این کشور تا سال 1971 تحت الحمایه انگلستان بود. پس از استقلال به سبب درآمدهای سرشار نفتی و گازی، این کشور تبدیل به یکی از ثروتمندترین کشورهای منطقه گردید. تمام موقعیت های حساس حکومتی در قطر توسط خاندان آل ثانی یا افراد نزدیک آنان اداره می گردد. این کشور از سال 1992 روابط نظامی گسترده با ایالات متحده دارد.

قطر دارای ذخایر گسترده ی نفتی و گازی است. مجله فوربس قطر را ثروتمندترین کشور جهان معرفی کرده است. قطر بالاترین شاخص توسعه انسانی بین کشورهای جهان عرب را داراست. زبان رسمی این کشور عربی است از انگلیسی معمولا به عنوان زبان دوم استفاده می شود. دین رسمی آن اسلام، واحد پول آن ریال و مساحت آن 493،11 کیلومتر مربع است.


جمعیت قطر 2٬042٬444  نفر است. کمتر از یک‌سوم جمعیت قطر را قطری‌های اصیل تشکیل می‌دهند. بدلیل حضور زیاد کارگران مهاجر مرد, تنها حدود یک‌چهارم جمعیت این کشور را زنان تشکیل میدهند.
 
پیشینه اختلاف‌های مرزی و سرزمینی عربستان سعودی با قطر به میانه‌های سده نوزدهم باز می‌گردد. اختلافات مرزی و سرزمینی عربستان سعودی و قطر شامل باریکه‌ای از زمین‌های جنوبی قطر می‌شود. عربستان سعودی مدعی مالکیت ?? مایل از سواحل جنوب شرقی قطر است و دو کشور در مورد مرزهای جنوب غربی و سلوا نیز با یکدیگر اختلافات ارضی دارند. بنابراین، اختلافات مرزی و سرزمینی میان دو کشور از خلیج «سلوا» واقع در جنوب باختری قطر آغاز و تا «خورالعدید» واقع در جنوب خاوری قطر امتداد می‌یابد. نسبت به اراضی جنوب شرقی قطر، ابوظبی نیز ادعاهایی دارد.

در سپتامبر 1992 نیروهای نظامی عربستان سعودی به قطر تجاوز کردند و بخش‌هایی از خاک این کشور را به تصرف درآوردند. به دنبال آن ، قطر اجرای قرارداد مرزی 1965 با عربستان سعودی را به حال تعلیق در آورد و به عنوان اعتراض از شرکت در نشست‌های شورای همکاری خلیج فارس خودداری کرد. پس از 3 ماه کشمکش، سرانجام با میانجی‌گری مصر، دو کشور موافقتنامه‌ای برای حل و فصل اختلافات مرزی‌شان منعقد کردند. عربستان سعودی از اوایل قرن بیستم تلاش زیادی را برای ضمیمه کردن به خاک خود آغاز کرده است. عربستان قطر و برخی دیگر از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس را بخشی از خاکخود می داند. ریاض مدعی است که قطر بخشی از منطقه « الاحساء » است و تحت فشارهای انگلیس حد و مرز قطر را به عنوان یک کشور مستقل به رسمیت شناخت وگرنه هنوز به آن چشمداشت دارد. بالاخره دو کشور بعد از سال ها تنش های مرزی سال 1965 توافقنامه ای را امضا کردند که بر اساس آن مرزهای دو طرف ترسیم ، مشخص و لزوم احترام به آن ارائه شد.

 
2- اختلافات عقیدتی  
عربستان سعودی در واقع از نقش اخوان المسلمین در جهان اسلام هراسان است. مشکل درباره اخوان المسلمین و عربستان و حساسیت ریاض درباره آن در واقع به حساسیت درباره برعهده گرفتن رهبری جهان اسلام باز می گردد عربستان از اخوان المسلمین و به طور کلی اسلام سیاسی به این علت که مبادا رهبری جهان اسلام را برعهده گیرد هراسان است. عربستان معتقد است اخوان المسلمین - با دیدگاه طرفداری از سیاست های جمع گرایی - خطری برای حکومت های موروثی و امنیت خلیج فارس محسوب می شود. اما هیچ‌یک از سایر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس اخوان المسلمین را گروه تروریستی اعلام نکرده اند.  فعالیت های شدید عربستان علیه جنبش اخوان المسلمین که هم اکنون در کشور خاستگاه خود یعنی مصر تحت پیگرد است، شورای همکاری خلیج فارس را دچار تفرقه کرده و مشکلاتی را در برخی کشورهای عضو که اخوان در آنها فعالیت سیاسی عادی دارد ایجاد کرده است. عربستان که در مورد جایگاه اسلام در جهان متزلزل عرب با قطر اختلافات شدید دارد هفته گذشته سفیر خود را از دوحه فراخواند و اخوان المسلمین، متحد قطر، را به عنوان یک گروه تروریستی معرفی کرد. اعلام اخوان المسلمین به عنوان گروه تروریستی احتمالا مشکلاتی را در روابط عربستان با سایر کشورهای خلیج فارس ایجاد خواهد کرد و تنش هایی در روابط آن با قطر به همراه خواهد آورد. این کار واقعا وضع را پیچیده خواهد کرد زیرا بدین معناست که هر کس ممکن است به طور مستقیم یا غیر مستقیم مشمول این قانون شود یا به آسانی بازداشت شود. بدبینی عربستان به اخوان المسلمین دست کم از دهه 1990 آغاز شد که برخی مقامات سعودی اخوان را به تحریک جنبش مخالف صحوه و سردادن شعار دموکراسی در این کشور پادشاهی متهم کردند. سعودی ها از حمایت های قطر از اخوان المسلمین خشمگین هستند و به نظر می رسد قطر از عمل به عنوان کاتالیزور در تغییرات سریع ایجاد شده در امور سیاسی جهان عرب - از هنگام قیام های سال 2011 - رضایت دارد.  موافقت اخوان المسلمین با برگزاری انتخابات سنت دیرینه خلیج فارس مبنی بر حکومت پادشاهی و سلسله ای را به چالش می کشد و تفسیری تازه از نقش اسلام در سیاست مطرح می کند.

 
3- مواضع سیاسی متفاوت
حقیقت این است که اختلافات شدیدی میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس درباره تحولات بین المللی وجود دارد. عربستان که دیگر از یکه تازی ها و در بسیاری موارد سیاست های مستقل رقیب منطقه ای و عربی خود یعنی قطر به تنگ آمده است دیگر تاب تحمل مخفی نگه داشتن این اختلافات را نداشت و شمشیر را برای قطری ها از رو بست. درباره تصمیم امارات عربی متحده،عربستان سعودی و بحرین برای فراخواندن سفرای خود از قطر گفت: همچنان ابعاد مبهمی درباره این تصمیم حساس وجود دارد. اعضای اتحادیه اروپا سالهاست که درباره موضوعات مختلف اختلاف نظر دارند ولی تا کنون چنین تصمیمی نگرفته اند. این تصمیم بیانگر آن است که مشکلات واقعی در شورای همکاری وجود دارد و امروز انفجار این اختلاف علیه قطر تمام شد و ممکن است ماه های آینده به زیان کشور دیگری باشد. همچنین اختلافات مرزی میان اعضای شورای همکاری وجود دارد. تلاش برای تقویت روابط اقتصادی میان کشورهای عضو به نتیجه نرسیده است. پیشنهاد ایجاد گمرک یکپارچه سی سال پیش مطرح شد ولی تا کنون عملی نشده است و سرنوشت بازار و ارز مشترک در هاله ای از ابهام  قرار دارد.اکنون مشکل کشورهای عربی حوزه خلیج فارس این است که یکی از این کشورها بر آنها تسلط دارد. کشور عمان توانست با درایت سلطان قابوس از تسلط و هیمنه عربستان سعودی خارج شود. قطر نیز تلاش کرد از چارچوب تسلط عربستان خارج شود، اما بیش از حجم خود تلاش کرد. در نهایت، محرک اصلی این کشورها در واقع واشنگتن است که بر تصمیم گیری این کشورها تسلط دارد.» پادشاه عربستان پیشنهاد فدرالی شدن شورای همکاری را مطرح کرد ولی شماری از اعضا مخالفت کردند. اعضای این شورا در مسئله سپر جزیره فقط با یکدیگر همکاری می کنند و هنوز نتوانستند این نیرو را تقویت کنند تا بی نیاز از قراردادهای امنیتی و نظامی با انگلیس،آمریکا و فرانسه شوند. مشکلی دیگر در عرصه سیاست خارجی اعضای این شوراست. برخی از اعضای این شورا نظیر عربستان از سلفی ها حمایت می کنند و حمایت قطر نیز از جماعت اخوان المسلمین روشن است. اختلافات اعضای این شورا درباره موضوعات سوریه،مصر،لیبی و رژیم صهیونیستی روشن است. برخی از اعضای شورا از سلفی و تکفیری ها در سوریه حمایت و عده ای از اخوانی ها حمایت می کنند. اعضای این شورا در تعامل با رژیم صهیونیستی یکپارچه نیستند.
 
***  نتیجه فشار عربستان بر قطر چیست.؟
با توجه به اینکه عربستان و متحدانش ابزار اقتصادی چندانی برای اعمال فشار بر قطر که ثروتمندترین کشور جهان است ندارند، تلاش عربستان برای واداشتن قطر به توقف حمایت از اخوان المسلمین ممکن است راه به جایی نبرد. حجم معاملات تجاری قطر با سنگاپور در سال 2012 بیشتر از حجم معاملات این کشور با سه کشور عربی حوزه خلیج فارس یعنی عربستان، امارات متحده عربی و بحرین بود که هفته پیش در اعتراض به ارتباط قطر با اخوان المسلمین، سفرای خود را از دوحه فراخواندند. قطر با در دست داشتن بازار گاز طبیعی در آمریکا و آسیا ، و همچنین سرمایه گذاری های بزرگ خارجی از جمله داشتن سهام در شرکت هایی چون شرکت خودروسازی فولکس واگن ای جی آلمان ، و بانک بارکلیز، از جایگاه خوبی برای مقاومت در برابر فشارهای دیپلماتیک برخوردار است. البته این کشور در برابر تصمیم عربستان برای بستن مرزهای زمینی خود با قطر - اگر چنین تصمیمی بگیرد- آسیب پذیر خواهد بود. فشار اقتصادی مستقیم تاثیر اندکی دارد. با توجه به اینکه کشورهای جهان به گاز نیاز دارند و همه همسایگان قطر هم با آن دشمن نیستند، این کشور قادر به ایستادگی در برابر چنین فشارهایی خواهد بود.» 

این مناقشه موجب افزایش شکاف و اختلافات در « شورای همکاری خلیج فارس » شده است؛ شورایی که شش عضو آن حدود یک سوم ذخایر نفت جهان را در اختیار دارند و پایگاههای مهم نظامی آمریکا از جمله فرماندهی مرکزی آمریکا در قطر، در آنها واقع است. کشورهای عضو این شورا معمولاً برای اینکه به عنوان یک جبهه واحد قلمداد شوند، اهمیت زیادی قائلند. بنابراین علنی شدن اختلاف آنان بر سر حمایت از اخوان المسلمین، حاکی از افزایش اختلاف میان اعضا در موارد مختلف از جمله در خصوص نحوه واکنش به ظهور جنبش های اصلاح طلب عرب ، و نحوه تنظیم روابط با ایران است. 

عربستان و امارات متحده عربی، اخوان المسلمین را تهدیدی برای نظام های پادشاهی خود می دانند، چرا که این گروه تلاش می کند از طریق برگزاری انتخابات، اسلام سیاسی را به قدرت برساند. در سال 2012 که اخوان المسلمین با ریاست جمهوری محمد مرسی به قدرت رسید، قطر از این گروه حمایت کرد و هشت میلیارد دلار در اختیار آن قرار داد. عربستان و امارات از سرنگونی مرسی توسط ارتش مصر که یک سال بعد رخ داد استقبال کردند. عربستان، امارات و کویت قول دادند حدود 15 میلیارد دلار برای حمایت از دولت جدید مصر که تحت حمایت ارتش بود در اختیار این کشور قرار دهند. این در حالی است که شبکه تلویزیونی الجزیره قطر هنوز به طور منظم برنامه هایی انتقاد آمیز درباره اقدام ارتش مصر در به دست گرفتن قدرت و آن دسته از کشورهای عربی حوزه خلیج فارس که از این اقدام حمایت کردند، پخش می کند. عربستان، امارات و بحرین با فراخواندن دیپلمات های خود از دوحه، قطر را به شکست در اقدام علیه کسانی متهم کرد که امنیت کشورهای عضو « شورای همکاری خلیج فارس » را تهدید می کنند. این کشورها همچنین از قطر  به علت حمایت از یک رسانه متخاصم انتقاد کردند. شاخص سهام  در بازارهای بورس قطر از آن زمان تاکنون بیش از دو درصد کاهش یافته است.
 
بنابراین تصمیم عربستان مبنی بر فراخوان سفیرش از دوحه بیشتر به جای این که ضربه ای به قطر باشد باعث انزوای بیشتر عربستان در حیات خلوت خود و در منطقه می شود. امروز شرایط به جایی رسیده است که بسیاری از کشورهای عربی از جمله عراق ، لبنان ، الجزایر ، سوریه ، قطر ، عمان و حتی کویت دیگر به طور چشم و گوش بسته به سیاست های  تحمیلی و غیر قابل تحمل عربستان و آل سعود هیچ اعتنایی نمی کنند و بسیار راحت آن را به سخره می گیرند و همین امر باعث شده است تا سران آل سعود به فکر یارگیری های جدیدی در منطقه از جمله پاکستان اقدام کنند.

تاکنون بین برخی از کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس تنش های زیادی ایجاد شده که با میانجی برخی از دیگر کشورهای عضو رتق و فتق شده است . در این خصوص نیز امیر کویت اقدام به میانجی میان ریاض و دوحه کرده است ولی اکثر ناظران بر این باورند که این بار شرایط با گذشته فرق می کند و بهبود روابط قطر و عربستان مدت زمانی طول می کشد. پیشتر اگر اختلافی رخ می داد سران دو کشور به مناسبت های مختلف پیشقدم می شدند و آن را حل می کردند ولی این بار وزیر امور خارجه قطر موضعی متفاوت با گذشته اتخاذ کرد و در پاسخ به تصمیم عربستان به فراخواندن سفیرش از دوحه گفت دولت قطر بر سر استقلال سیاست خارجی خود با کسی مذاکره نمی کند. خالد بن محمد العطیه وزیر خارجه قطر گفت: کشورش بر سر استقلال سیاست خارجی خود مذاکره نخواهد کرد . وی بار دیگر تاکید کرد: موضعی که عربستان سعودی، امارات و بحرین اخیرا با فراخوانی سفرای خود از دوحه، در قبال کشورش اتخاذ کرده اند، ارتباطی به امنیت منطقه خلیج فارس ندارد. قطر وابسته به هیچ بلوکی نیست بلکه می خواهد شخصیت مستقل خودش را داشته باشد. وزیر خارجه قطر افزود: سیاست کشورش بر مبنای رویکرد باز در قبال همگان و عدم طرد یا به حاشیه راندن کسی است.
 
گردآوری و نویسنده: سید محمد مسعودی علوی

 
انتهای پیام/