نگاهی به گسترش استفاده از ابزارهای تأمین مالی اسلامی/صکوک بهترین جایگزین اوراق قرضه
صکوک یکی از ابزارهای مالی به حساب می‌آید که نشان دهنده مالکیت فرد نسبت به یک دارایی مشخص است، صکوک از ابزارهای مشتق شده از اقتصاد اسلامی محسوب می‌شود و فردی که دارنده آن است در واقع مالک دارایی شناخته خواهد شد.
به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگارانسایت رویکرد طی گزارشی نوشت: چندی است که از زبان اولیای امور پولی و مالی کشور زمزمه گسترش ابزارهای جدید تأمین مالی اسلامی شنیده می‌شود به طوری که در ابتدای اردیبهشت ماه، رئیس سازمان بورس اوراق بهادار از ایجاد زیرساخت‌های عرضه اوراق تأمین مالی اسلامی جدید خبر داده است.
صالح آبادی اذعان داشته که زیرساخت‌های انتشار صکوک اجاره مهیا شده و اوراق صکوک مرابحه نیز بزودی به عنوان عضو جدید وارد چرخه معاملات بازار سرمایه ایران می‌شود.
وی همچنین اضافه کرد که در اوایل سال 2014 میلادی نیز صکوک استصناع مراحل تصویب خود را با موفقیت پشت سر گذاشت و ابراز امید واری کرد که این اوراق نیز در سال جاری میلادی منتشر شود. با توجه به رویکرد بازار مالی کشور و همچنین توجه نهادهایی مانند بانک مرکزی به این اوراق و همین طور جدی ارزیابی کردن عزم دولت یازدهم برای استفاده از این ابزار مالی می‌توان مقایسه‌ای را بین اوراق قرضه مورد استفاده در سراسر دنیا و اوراق اسلامی یا صکوک داشت.
اوراق قرضه در حال حاضر یکی از مهم‌ترین ابزارهای تأمین مالی در دنیا محسوب می‌شود که علاوه بر تأمین مالی، یکی از ابزارهای تغییر پایه پولی توسط بانک مرکزی به شمار می‌آید. به طوری که بانک‌های مرکزی در دنیا تحت عملیات موسوم به بازار باز اقدام به خرید و فروش آن در معاملاتی با دولت می‌کنند.
حال این ابزار مهم و تأثیر گذار به علت ثابت در نظر گرفتن بهره آن، از نظر قانون عملیات بانکداری بدون ربا حرام تلقی شده و امکان خرید و فروش آن در حال حاضر در کشور وجود ندارد.
* جایگزین اسلامی اوراق قرضه
صکوک یکی از ابزارهای مالی به حساب می‌آید که نشان دهنده مالکیت فرد نسبت به یک دارایی مشخص است. صکوک از ابزارهای مشتق شده از اقتصاد اسلامی محسوب می‌شود و فردی که دارنده آن است در واقع مالک دارایی شناخته خواهد شد.
تفاوت اوراق قرضه با اوراق صکوک در اینجا مشخص می‌شود به طوری که در اوراق قرضه فرد دارنده بدهی محسوب شده و از قِبَل این تفاوت ماهوی، اوراق قرضه هیچ‌گاه با تغییر میزان بدهی آن روبه رو نخواهد شد ولی در مورد اوراق صکوک، دارایی متعلق به آن با تغییر ارزش روبه رو خواهد شد.
در مورد ساختار صکوک به عنوان اوراق بهادار اسلامی می‌توان دو تقسیم‌بندی کلی داشت: صکوک غیر انتفاعی که به دو دسته کلی اوراق وقفی و اوراق قرض الحسنه تبدیل می‌شود و دسته دوم صکوک انتفاعی نامیده می‌شود که به دو دسته ابزارهایی با بازدهی معین و ابزارهایی با بازدهی انتظاری تقسیم خواهند شد.
ابزارهایی با بازدهی معین به طور کلی شامل اوراق اجاره، اوراق مرابحه، اوراق استصناع، اوراق سلف، اوراق منفعت و اوراق جعاله بوده و ابزارهای با بازدهی انتظاری شامل اوراق مشارکت، اوراق مضاربه، اوراق مزارعه و اوراق مساقات خواهد بود.
صکوک جمع کلمۀ عربی صک می‌باشد که آن هم معرب واژۀ چک در زبان فارسی است. سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی، صکوک را اینگونه تعریف کرده است: «گواهی‌هایی با ارزش اسمی یکسان است که پس از اتمام عملیات پذیره‌نویسی، بیانگر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر است و دارندة آن مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها، منافع حاصل از دارایی و یا ذینفع یک پروژه یا یک فعالیت سرمایه‌گذاری خاص می‌شود.»
سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی یا AAOIFI 14، نوع صکوک را معرفی کرده که از بین آنچهار نوع آن یعنی صکوک مضاربه، اجاره، استصناع و مشارکت در دنیا پرطرفدار‌تر هستند. در ایران نیز متداول‌ترین نوع صکوک استفاده شده اوراق مشارکت می‌باشد.
* صکوک در گستره جهانی
IIFM طی آخرین گزارش خود از بازار صکوک در جهان در سال 2013، آماری را از میزان عرضه این ابزار توسط کشورهای مختلف منتشر کرده است.
بر طبق این آمار سهم کشورهای خاورمیانه و GCC در انتشار این اوراق معادل 78درصد، سهم کشورهای آسیای شرقی و مالزی 18درصد، سهم کشورهای آفریقایی و در واقع فقط کشور سودان 17/0 درصد، سهم کشورهای آمریکایی و اروپایی معادل 4درصد گزارش شده است.
همین طور بر اساس ارزش انتشار صکوک، مالزی بیشترین ارزش انتشار را در سال 2012 برای خود به ثبت رسانده و 62درصد ارزش انتشار این اوراق را در جهان از خود به ثبت رسانده است. کشور امارات نیز بعد از مالزی با 12درصد سهم در ارزش انتشار صکوک در رتبه بعدی قرار دارد و در رتبه سوم نیز کشور عربستان مشاهده می‌شود که 6درصد ارزش انتشار صکوک در سال 2012 را برای خود به ثبت رسانده است.
این گزارش از مورد اقبال قرار گرفتن این ابزار در کشورهای اروپایی و حتی آمریکا حکایت دارد به طوری که 77/0درصد این اوراق توسط آمریکا عرضه شده است. همچنین در پایان سال 2011 اوراق صکوک به میزان 276میلیون دلار در سراسر دنیا عرضه شد.
* تأمین مالی صکوک چگونه انجام می‌شود؟
در ایران در سال 1373 اولین انتشار صکوک مشارکت (اوراق مشارکت) برای طرح نواب به صورت رسمی و جهت تأمین مالی اتفاق افتاد. در سال‌های اخیر اما به جای اوراق مشارکت، شاهد مورد توجه قرار گرفتن صکوک اجاره هستیم.
به طوری که اولین اوراق اجاره در ایران جهت تأمین مالی خرید یک فروند هواپیما توسط یکی از شرکت‌های هواپیمایی کشور در سال1389 به میزان 29میلیارد تومان منتشر شد. از آن به بعد حدود 7بار دیگر این اوراق در کشور منتشر شد که حجم کل آن تا کنون به 604میلیارد تومان می‌رسد. اوراق صکوک اجاره همچنین در سراسر دنیا نیز دارای طرفداران بی‌شماری است.
* تفاوت اوراق مشارکت و اوراق قرضه
اوراق مشارکت (یکی از ابزارهای صکوک) یکی از نزدیک‌ترین ابزارهای جایگزین اوراق قرضه در نظام بانکداری کشور می‌باشد.
این اوراق دارای تفاوت‌های عمده با اوراق قرضه بوده به طوری که در اوراق قرضه ارتباط دو طرف معامله به شیوه قرض دهنده و قرض گیرنده است اما در اوراق مشارکت ارتباط دو طرف شراکت بوده و معمولاً در قالب عقد مشارکت مدنی به انتشار این اوراق می‌پردازند.
تعیین نرخ بهره ثابت مهم‌ترین زمینه تفاوت اوراق قرضه و اوراق مشارکت است. نرخ بهره در اوراق قرضه به صورت ثابت در نظر گرفته می‌شود و در زمان سررسید مقرر باید اصل و سود از پیش تعیین شده به خریدار اوراق پرداخت شود در حالی که در اوراق مشارکت سود به صورت علی الحساب تعیین می‌شود و فرد در سود تأمین مالی پروژه اقتصادی شریک محسوب خواهد شد.
همچنین در اوراق قرضه بانی اوراق می‌تواند قرض‌ها را در هر فعالیتی مورد استفاده قرار دهد اما در اوراق مشارکت زمینه انتشار فقط طرح‌های تولیدی، عمرانی و خدماتی خواهد بود.
اما اوراق مشارکت نیز دارای آسیب‌هایی است که تا کنون باعث شده به عنوان یک ابزار تأمین مالی قدرتمند شناخته نشود. در وهله اول اشاره به خاصیت ابزاری آن خالی از لطف نیست که در سال‌های گذشته از این ابزار به عنوان، ابزار پولی انقباضی استفاده شده ولی به علت بازخرید آن توسط بانک‌ها، سیاست انقباضی آن خنثی شده است.
این مثال ساده اشاره به یکی از ضعف‌های اوراق مشارکت دارد که حق بازخرید آن را قبل از سررسید نیز به رسمیت شناخته است.
در واقع از دلایل اصلی که بخش خصوصی تا کنون رغبتی برای انتشار اوراق مشارکت از خود نشان نداده بحث حق بازخرید قبل از سررسید در کنار اجبار برای تعیین نرخ سود علی الحساب قبل از تاریخ سررسید است.
* صکوک اجاره پر طرفدار‌تر از صکوک مشارکت
در میان محصولات مالی اسلامی، صکوک اجاره یک محصول متمایز به شمار می‌رود که محبوبیت زیادی بین سرمایه‌گذاران مسلمان به دست آورده است. از سمت ناشران نیز این ابزار بسیار کارآمد برای تأمین مالی ارزیابی می‌شود. ایدة انتشار صکوک اجاره برای نخستین بار توسط «منذر قحف» در سال1997 مطرح شد.
در واقع پایه اصلی انتشار اوراق صکوک بر اساس تبدیل کردن دارایی به اوراق بهادار می‌باشد. به طور کلی صکوک اجاره می‌تواند به عنوان ابزاری مکمل و حتی جایگزین صکوک مشارکت قرار گیرد.
شیوه تأمین مالی با استفاده از اوراق صکوک اجاره، به صورت خلاصه اینگونه است: ابتدا شرکتی که احتیاج به نقدینگی دارد (بانی)، یکسری از دارایی‌های خود که برای اجاره مناسب هستند را انتخاب می‌کند.
سپس یک شرکت با مقصد خاص (شرکت ناشر) تأسیس می‌کند. این شرکت با مقصد خاص از لحاظ قانونی دارای یک شخصیت کاملاً مستقل است.
بانی دارایی‌های منتخب را به صورت یک سبد دارایی به شرکت با مقصد خاص می‌فروشد، با این توافق که شرکت با مقصد خاص پس از خرید دارایی‌ها مجدداً آن‌ها را در قالب قرارداد اجاره در اختیار بانی قرار دهد. مدت اجاره و همچنین مبلغ اجاره بها با توافق طرفین تعیین می‌شود.
در مرحله بعد شرکت ناشر از طریق انتشار اوراق صکوک، دارایی‌های خود را به اوراق بهادار (صکوک) تبدیل می‌کند.
اوراق صکوک دارای ارزش مساوی هستند و هر یک بیانگر مالکیت مشاع قسمتی از دارایی‌های مورد اجاره می‌باشند.
به عبارت دیگر سرمایه‌گذارانی که اقدام به خرید اوراق صکوک می‌نمایند به نسبت میزان ارزش اوراق خود در مالکیت آن دارایی‌ها به صورت مشاع شریک می‌شوند.
بانی به موجب قرارداد اجاره باید مبلغ اجاره بها را طبق شرایطی که در قرارداد ذکر شده در اختیار شرکت ناشر قرار دهد. شرکت ناشر نیز باید اجاره بها را بین دارندگان صکوک تقسیم کند.
هنگامی که مدت زمان اجاره به پایان می‌رسد، جریان نقدی حاصل از اجاره‌ب‌ها نیز متوقف می‌شود و مالکیت دارایی‌های مورد اجاره نیز در اختیار دارندگان صکوک است.
صالح آبادی اذعان داشته که زیرساخت‌های انتشار صکوک اجاره مهیا شده و اوراق صکوک مرابحه نیز بزودی به عنوان عضو جدید وارد چرخه معاملات بازار سرمایه ایران می‌شود.
وی همچنین اضافه کرد که در اوایل سال 2014 میلادی نیز صکوک استصناع مراحل تصویب خود را با موفقیت پشت سر گذاشت و ابراز امید واری کرد که این اوراق نیز در سال جاری میلادی منتشر شود. با توجه به رویکرد بازار مالی کشور و همچنین توجه نهادهایی مانند بانک مرکزی به این اوراق و همین طور جدی ارزیابی کردن عزم دولت یازدهم برای استفاده از این ابزار مالی می‌توان مقایسه‌ای را بین اوراق قرضه مورد استفاده در سراسر دنیا و اوراق اسلامی یا صکوک داشت.
اوراق قرضه در حال حاضر یکی از مهم‌ترین ابزارهای تأمین مالی در دنیا محسوب می‌شود که علاوه بر تأمین مالی، یکی از ابزارهای تغییر پایه پولی توسط بانک مرکزی به شمار می‌آید. به طوری که بانک‌های مرکزی در دنیا تحت عملیات موسوم به بازار باز اقدام به خرید و فروش آن در معاملاتی با دولت می‌کنند.
حال این ابزار مهم و تأثیر گذار به علت ثابت در نظر گرفتن بهره آن، از نظر قانون عملیات بانکداری بدون ربا حرام تلقی شده و امکان خرید و فروش آن در حال حاضر در کشور وجود ندارد.
* جایگزین اسلامی اوراق قرضه
صکوک یکی از ابزارهای مالی به حساب می‌آید که نشان دهنده مالکیت فرد نسبت به یک دارایی مشخص است. صکوک از ابزارهای مشتق شده از اقتصاد اسلامی محسوب می‌شود و فردی که دارنده آن است در واقع مالک دارایی شناخته خواهد شد.
تفاوت اوراق قرضه با اوراق صکوک در اینجا مشخص می‌شود به طوری که در اوراق قرضه فرد دارنده بدهی محسوب شده و از قِبَل این تفاوت ماهوی، اوراق قرضه هیچ‌گاه با تغییر میزان بدهی آن روبه رو نخواهد شد ولی در مورد اوراق صکوک، دارایی متعلق به آن با تغییر ارزش روبه رو خواهد شد.
در مورد ساختار صکوک به عنوان اوراق بهادار اسلامی می‌توان دو تقسیم‌بندی کلی داشت: صکوک غیر انتفاعی که به دو دسته کلی اوراق وقفی و اوراق قرض الحسنه تبدیل می‌شود و دسته دوم صکوک انتفاعی نامیده می‌شود که به دو دسته ابزارهایی با بازدهی معین و ابزارهایی با بازدهی انتظاری تقسیم خواهند شد.
ابزارهایی با بازدهی معین به طور کلی شامل اوراق اجاره، اوراق مرابحه، اوراق استصناع، اوراق سلف، اوراق منفعت و اوراق جعاله بوده و ابزارهای با بازدهی انتظاری شامل اوراق مشارکت، اوراق مضاربه، اوراق مزارعه و اوراق مساقات خواهد بود.
صکوک جمع کلمۀ عربی صک می‌باشد که آن هم معرب واژۀ چک در زبان فارسی است. سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی، صکوک را اینگونه تعریف کرده است: «گواهی‌هایی با ارزش اسمی یکسان است که پس از اتمام عملیات پذیره‌نویسی، بیانگر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر است و دارندة آن مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها، منافع حاصل از دارایی و یا ذینفع یک پروژه یا یک فعالیت سرمایه‌گذاری خاص می‌شود.»
سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی یا AAOIFI 14، نوع صکوک را معرفی کرده که از بین آنچهار نوع آن یعنی صکوک مضاربه، اجاره، استصناع و مشارکت در دنیا پرطرفدار‌تر هستند. در ایران نیز متداول‌ترین نوع صکوک استفاده شده اوراق مشارکت می‌باشد.
* صکوک در گستره جهانی
IIFM طی آخرین گزارش خود از بازار صکوک در جهان در سال 2013، آماری را از میزان عرضه این ابزار توسط کشورهای مختلف منتشر کرده است.
بر طبق این آمار سهم کشورهای خاورمیانه و GCC در انتشار این اوراق معادل 78درصد، سهم کشورهای آسیای شرقی و مالزی 18درصد، سهم کشورهای آفریقایی و در واقع فقط کشور سودان 17/0 درصد، سهم کشورهای آمریکایی و اروپایی معادل 4درصد گزارش شده است.
همین طور بر اساس ارزش انتشار صکوک، مالزی بیشترین ارزش انتشار را در سال 2012 برای خود به ثبت رسانده و 62درصد ارزش انتشار این اوراق را در جهان از خود به ثبت رسانده است. کشور امارات نیز بعد از مالزی با 12درصد سهم در ارزش انتشار صکوک در رتبه بعدی قرار دارد و در رتبه سوم نیز کشور عربستان مشاهده می‌شود که 6درصد ارزش انتشار صکوک در سال 2012 را برای خود به ثبت رسانده است.
این گزارش از مورد اقبال قرار گرفتن این ابزار در کشورهای اروپایی و حتی آمریکا حکایت دارد به طوری که 77/0درصد این اوراق توسط آمریکا عرضه شده است. همچنین در پایان سال 2011 اوراق صکوک به میزان 276میلیون دلار در سراسر دنیا عرضه شد.
* تأمین مالی صکوک چگونه انجام می‌شود؟
در ایران در سال 1373 اولین انتشار صکوک مشارکت (اوراق مشارکت) برای طرح نواب به صورت رسمی و جهت تأمین مالی اتفاق افتاد. در سال‌های اخیر اما به جای اوراق مشارکت، شاهد مورد توجه قرار گرفتن صکوک اجاره هستیم.
به طوری که اولین اوراق اجاره در ایران جهت تأمین مالی خرید یک فروند هواپیما توسط یکی از شرکت‌های هواپیمایی کشور در سال1389 به میزان 29میلیارد تومان منتشر شد. از آن به بعد حدود 7بار دیگر این اوراق در کشور منتشر شد که حجم کل آن تا کنون به 604میلیارد تومان می‌رسد. اوراق صکوک اجاره همچنین در سراسر دنیا نیز دارای طرفداران بی‌شماری است.
* تفاوت اوراق مشارکت و اوراق قرضه
اوراق مشارکت (یکی از ابزارهای صکوک) یکی از نزدیک‌ترین ابزارهای جایگزین اوراق قرضه در نظام بانکداری کشور می‌باشد.
این اوراق دارای تفاوت‌های عمده با اوراق قرضه بوده به طوری که در اوراق قرضه ارتباط دو طرف معامله به شیوه قرض دهنده و قرض گیرنده است اما در اوراق مشارکت ارتباط دو طرف شراکت بوده و معمولاً در قالب عقد مشارکت مدنی به انتشار این اوراق می‌پردازند.
تعیین نرخ بهره ثابت مهم‌ترین زمینه تفاوت اوراق قرضه و اوراق مشارکت است. نرخ بهره در اوراق قرضه به صورت ثابت در نظر گرفته می‌شود و در زمان سررسید مقرر باید اصل و سود از پیش تعیین شده به خریدار اوراق پرداخت شود در حالی که در اوراق مشارکت سود به صورت علی الحساب تعیین می‌شود و فرد در سود تأمین مالی پروژه اقتصادی شریک محسوب خواهد شد.
همچنین در اوراق قرضه بانی اوراق می‌تواند قرض‌ها را در هر فعالیتی مورد استفاده قرار دهد اما در اوراق مشارکت زمینه انتشار فقط طرح‌های تولیدی، عمرانی و خدماتی خواهد بود.
اما اوراق مشارکت نیز دارای آسیب‌هایی است که تا کنون باعث شده به عنوان یک ابزار تأمین مالی قدرتمند شناخته نشود. در وهله اول اشاره به خاصیت ابزاری آن خالی از لطف نیست که در سال‌های گذشته از این ابزار به عنوان، ابزار پولی انقباضی استفاده شده ولی به علت بازخرید آن توسط بانک‌ها، سیاست انقباضی آن خنثی شده است.
این مثال ساده اشاره به یکی از ضعف‌های اوراق مشارکت دارد که حق بازخرید آن را قبل از سررسید نیز به رسمیت شناخته است.
در واقع از دلایل اصلی که بخش خصوصی تا کنون رغبتی برای انتشار اوراق مشارکت از خود نشان نداده بحث حق بازخرید قبل از سررسید در کنار اجبار برای تعیین نرخ سود علی الحساب قبل از تاریخ سررسید است.
* صکوک اجاره پر طرفدار‌تر از صکوک مشارکت
در میان محصولات مالی اسلامی، صکوک اجاره یک محصول متمایز به شمار می‌رود که محبوبیت زیادی بین سرمایه‌گذاران مسلمان به دست آورده است. از سمت ناشران نیز این ابزار بسیار کارآمد برای تأمین مالی ارزیابی می‌شود. ایدة انتشار صکوک اجاره برای نخستین بار توسط «منذر قحف» در سال1997 مطرح شد.
در واقع پایه اصلی انتشار اوراق صکوک بر اساس تبدیل کردن دارایی به اوراق بهادار می‌باشد. به طور کلی صکوک اجاره می‌تواند به عنوان ابزاری مکمل و حتی جایگزین صکوک مشارکت قرار گیرد.
شیوه تأمین مالی با استفاده از اوراق صکوک اجاره، به صورت خلاصه اینگونه است: ابتدا شرکتی که احتیاج به نقدینگی دارد (بانی)، یکسری از دارایی‌های خود که برای اجاره مناسب هستند را انتخاب می‌کند.
سپس یک شرکت با مقصد خاص (شرکت ناشر) تأسیس می‌کند. این شرکت با مقصد خاص از لحاظ قانونی دارای یک شخصیت کاملاً مستقل است.
بانی دارایی‌های منتخب را به صورت یک سبد دارایی به شرکت با مقصد خاص می‌فروشد، با این توافق که شرکت با مقصد خاص پس از خرید دارایی‌ها مجدداً آن‌ها را در قالب قرارداد اجاره در اختیار بانی قرار دهد. مدت اجاره و همچنین مبلغ اجاره بها با توافق طرفین تعیین می‌شود.
در مرحله بعد شرکت ناشر از طریق انتشار اوراق صکوک، دارایی‌های خود را به اوراق بهادار (صکوک) تبدیل می‌کند.
اوراق صکوک دارای ارزش مساوی هستند و هر یک بیانگر مالکیت مشاع قسمتی از دارایی‌های مورد اجاره می‌باشند.
به عبارت دیگر سرمایه‌گذارانی که اقدام به خرید اوراق صکوک می‌نمایند به نسبت میزان ارزش اوراق خود در مالکیت آن دارایی‌ها به صورت مشاع شریک می‌شوند.
بانی به موجب قرارداد اجاره باید مبلغ اجاره بها را طبق شرایطی که در قرارداد ذکر شده در اختیار شرکت ناشر قرار دهد. شرکت ناشر نیز باید اجاره بها را بین دارندگان صکوک تقسیم کند.
هنگامی که مدت زمان اجاره به پایان می‌رسد، جریان نقدی حاصل از اجاره‌ب‌ها نیز متوقف می‌شود و مالکیت دارایی‌های مورد اجاره نیز در اختیار دارندگان صکوک است.
