به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، «وصیت» در اصطلاح علم اخلاق با پند و موعظه سفارش کردن بر دیگری، جهت فرمان بردن و عمل نمودن است  و در اصطلاح فقه این است که انسان، تملیک و واگذاری عین مال یا منفعت آن را بعد از وفات خودش به شخص دیگر یا عموم مردم سفارش کند؛ به‌طوری‌که تصرف در اموال وی بعد از مرگش برای دیگران مباح باشد.

* وصیت در قرآن

واژه «وصیت» در قرآن کریم در دو معنا به کار رفته: اخلاقی که به معنی موعظه و نصیحت باشد، و فقهی که سفارش فردی به وصیّ خودش، برای رسیدگی به اموال و کارهای باقی مانده بعد از مرگ او، مطرح شده است.

قرآن کریم، وصیت را حقى بر عهده پرهیزکاران دانسته، مى فرماید: «کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَى الْمُتَّقِینَ». (سوره بقره: آیه 180)

بر شما نوشته شده: «هنگامى که یکى از شما را مرگ فرارسد، اگر چیز خوبى (مالى) از خود به جاى گذارده، براى پدر و مادر و نزدیکان، به طور شایسته وصیت کند. این حقى است بر پرهیزکاران.

رسول خدا صلی الله علیه و آله مى فرماید: سزاوار نیست مسلمان شب بخوابد، مگر این که وصیت نامه اش زیر سر او باشد. (وسائل الشیعه، ج 13، ص 352) نیز مى فرماید: هر کس هنگام مرگ، وصیتش نیکو نباشد در مروت و عقل او نقصان است.

در روایت آمده است: کسى که بدون وصیت از دنیا برود، به مرگ جاهلیت مرده است.

امام باقر علیه السلام مى فرماید: کسى که هنگام مرگ براى خویشاوندانش وصیت نکند، عمل خود را با معصیت ختم کرده است.

* احکام وصیت

1. کسى که نشانه هاى مرگ را در خود مى بیند:

اگر به مردم بدهکار است و موقع دادن آن بدهى رسیده، باید بدهد و اگر خودش نمى تواند بدهد، یا موقع دادن بدهى او نرسیده، باید وصیت کند و بر وصیت شاهد بگیرد.

اگر خمس، زکات و مظالم بدهکار است باید فوراً بدهد و اگر نمى تواند بدهد چنانچه از خودش مال دارد، یا احتمال مى دهد کسى آن‌ها را ادا نماید، باید وصیت کند و همچنین است اگر حج بر او واجب باشد.

اگر نماز و روزه قضا دارد، باید وصیت کند که از مال خودش بر او اجیر بگیرند؛ بلکه اگر مال نداشته باشد، ولى احتمال بدهد کسى بدون آن که چیزى بگیرد آن‌ها را انجام مى دهد، باز هم وصیت کردن واجب است.

2. انسان، از نظر شرع مى تواند تا 13 اموالش وصیت کند. بر این پایه، وصیت در بیش از 13 مال نافذ نیست؛ مگر این که ورثه اجازه دهند. (تحریرالوسیله، ج 2، ص 86، مسئله 23)

3. واجبات مالى مانند اداى دیون افراد، خمس و زکات، مظالم و کفارات، حتى اگر انسان، نسبت به آن‌ها وصیت نکرده باشد، از اصل مال اخراج مى شود؛ اگر چه تمام ترکه را در برگیرد. حج نیز به واجبات مالى ملحق است؛ اما واجبات بدنى مانند نماز و روزه و نیز وصیت به کارهاى مستحبى مانند اطعام به فقرا، زیارت‌ها و برپایى مجلس عزا و سوگوارى، از ثلث اخراج مى شود و در زاید بر ثلث مشروط به اجازه ورثه است؛ اگر اجازه دادند، وصیت صحیح وگرنه باطل خواهد بود. (تحریرالوسیله، ج 2، ص 86، مسئله 23)

4. کسى که نشانه هاى مرگ را در خود مى بیند لازم نیست براى بچه هاى صغیر خود قیم و سرپرست معین کند؛ ولى در صورتى که بدون قیم مالشان از بین مى رود، یا خودشان ضایع مى شوند، باید براى آنان قیم امینى معین نماید.

5. اگر نوشته اى به امضا یا مُهر میت ببینند، چنانچه مقصود او را بفهماند و معلوم باشد که براى وصیت کردن نوشته، باید مطابق آن عمل کنند.

6. اگر کسى وصیت کند که پس از مرگ او، تمام اموال و دارایى اش به همسرش واگذار گردد، وصیتش در ثلث ترکه نافذ است و بقیه، مربوط به همه ورثه است.

7. مهریه زن در صورتى که میت در زمان حیات خود به همسرش نپرداخته باشد، جزو دیون او شمرده مى شود که پس از مرگ او باید از اصل ترکه اش بپردازند.

* سوال: اگر وصی قبل از اینکه وصیت به دست او برسد از دنیا برود، تکلیف چیست؟

در فرض سۆال وصیت باطل شده و حاکم شرع (مجتهد جامع الشرایط) متولّى امر وصیت مى‏‌شود یا کسى را براى متولى شدن آن معین مى‏کند.

 پاسخ مراجع عظام تقلید نسبت به این سۆال، چنین است:

حضرت آیة الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

حاکم شرع متولّى امر وصیت مى‏‌شود یا کسى را براى متولى شدن آن معین مى‏کند.

 حضرت آیة الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

وصیت منتفی می‌شود.

 حضرت آیة الله العظمی نوری همدانی(مد ظله العالی):

در فرض سۆال وصایت باطل می‌شود.

 حضرت آیة الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):

تکلیفی متوجه او نیست.

 سۆال: کسی که خودکشی کند آیا وصیت او نافذ است؟

جواب: کسی که از روی عمد مثلاً زخمی به خود زده یا سمی خورده است که به واسطه آن یقین یا گمان به مردن او پیدا می‌شود اگر وصیت کند که مقداری از مال او را به مصرفی برسانند صحیح نیست. (توضیح المسائل حضرت امام (ره), ص2698)

 سۆال: اگر کسی نشانه‌های مرگ را در خود می‌بیند واجب است وصیت کند؟

جواب: کسی که نشانه‌های مرگ را در خود می‌بیند اگر خمس و زکات و مظالم بدهکار است باید فوراً بدهد و اگر نمی‌تواند بدهد چنانچه از خودش مال دارد یا احتمال می‌دهد کسی آنها را ادا نماید باید وصیت کند و همچنین است اگر حجبر او واجب باشد یا نماز و روزه قضا داشته باشد واجب است وصیت نماید. (توضیح المسائل امام (ره), ص2701 ـ 2702)

 سۆال: اگر انسان از وصیت خود برگردد آیا وصیت به قوت خود باقی است؟

جواب: اگر انسان از وصیت خود برگردد مثلاً بگوید ثلث مالش را به کسی بدهند بعد بگوید به او ندهند وصیت باطل می‌شود و اگر وصیت خود را تغییر دهد مثل آنکه قیّمی برای بچه‌های خود معین کند بعد دیگری را به جای او قیم نماید، وصیت اولش باطل می‌شود و باید به وصیت دوم او عمل نمایند. (توضیح المسائل حضرت امام (ره), ص2706)/تبیان