1. رؤیت هلال ماه
یکی از آداب ماه مبارک رمضان دیدن هلال این ماه شریف است. در کتاب «سنن النبی» به نقل از «تهذيب» شیخ طوسی (ره) ذكر شده است: آنچه از سنت رسول خدا (ص) ثابت شده، اين است كه آن حضرت خود، متصدى رؤيت هلال ماه مبارك رمضان مي شد.[1]

2. افطار و سحری خوردن
خوردن افطار و سحری از سنت های ماه مبارک رمضان محسوب شده، تا جایی که در شریعت اسلام از «صوم وصال»؛ یعنی روزه ای که بدون خوردن افطار و سحری به روزه روز بعد متصل شود، نهی شده است.

شيخ مفيد در كتاب مقنعه می فرمايد: از آل محمد (ع) روايت شده است كه «سحرى» خوردن مستحب است و لو با يك شربت از آب. سپس می فرمايد: روايت شده كه بهترين غذاى سحر «خرما» و «قاووت» است؛ زيرا رسول خدا در «سحرها» از آن ميل مي كرد.[2]

در کتاب سنن النبى (ص) روایاتی در سیره پیامبر اکرم (ص) در باب افطار و سحری ذکر شده است که آن حضرت (ص) وقتى مى‏ خواست افطار كند، با حلوا، شيرينى، رطب، خرما، شير، نان خيس شده و... افطار مى‏كرد و اگر هيچ كدام نبود با آب خنك افطار مى‏ نمود.[3]

نکته مهم در تناول افطار و سحری، حلال بودن آن است. در تفسیر روح البیان از بعضی از بزرگان نقل شده است که: "افطار بر لقمه حلال در نزد من از قیام شب و روز محبوب تر است و حرام است بر خورشید توحید که بر قلب بنده ای بتابد که در اندرونش لقمه حرام جای گرفته است. پس بر روزه دار لازم است که از غذای حرام اجتناب نماید؛ زیرا آن سمّ مهلک دین و سنت است".[4]

3. کثرت نماز، دعا، استغفار و صدقه
کثرت نماز، دعا، استغفار، قرآن و صدقه از دیگر آداب این ماه مبارک است. در سنن النبی آمده است:
سيد بن طاوس در كتاب «اقبال» از جزء دوم تاريخ نيشابورى روايتى نقل مى‏ كند كه: چون ماه مبارك رمضان فرا مى‏رسيد، رنگ رخسار رسول خدا (ص) تغيير مى‏ كرد، و نماز خواندنش زياد مى ‏شد، و در دعا و درخواست از حق تعالى بسيار زارى و تضرع مى‏ كرد، و از خدا ترسان بود.[5]

در كتاب «فقيه» روايت شده است: رسول خدا وقتى كه ماه رمضان فرا مى‏ رسيد، تمامى اسيران را، آزاد مى ‏كرد و به هر سائلى چيزى مى ‏داد.[6]

در کتاب کشف الاسرار آمده است: مصطفى (ع) گفت: «من صام رمضان و قامه ايمانا و احتسابا غفر له ما تقدّم من ذنبه» گفت: هر كه ماه رمضان روزه دارد و اندر شب وى قيام آرد، چنان که روزه فريضه داند و قيام سنّت، خداى عز و جل گناه گذشته وى بيامرزد‏.[7]

در خطبه شعبانیه آمده است: ... در وقت نماز دست به دعا برداريد كه بهترين ساعتها است، خدا در آن نظر لطف به بندگان خود دارد به مناجات آنها پاسخ دهد و فرياد آنها را لبيك گويد و درخواست آنها را بدهد و دعاى آنها را مستجاب كند. اي مردم نفس شما در گرو كردار شما است، آن را به استغفار رها كنيد. دوش شما از گناهان شما بار سنگينى دارد به طول سجود آن را سبك كنيد و بدانيد كه خداى تعالى به عزت خود قسم خورده كه نمازخوانان و ساجدان را عذاب نكند و آنها را روز قيامت به هراس دوزخ نيندازد ... هر كه يك آيه قرآن در آن بخواند چون كسى باشد كه در ماه هاى ديگر يك ختم قرآن بخواند... .[8]

4. روزه اعضا و جوارح بیرونی و درونی
در بین آداب روزه، مهم ترین آن روزه اعضا و جوارح بیرونی و درونی است. در تفسیر جامع به نقل از كافى، فقيه و تهذيب، از محمد بن مسلم روايت شده است که حضرت امام جعفر صادق (ع) به من فرمود: زمانى كه روزه هستى، پس بايد گوش، چشم، زبان، دست و پا و پوست بدن تو روزه دار باشد... .[9]

امام صادق (ع) فرمود: روزه گرفتن، تنها به خويشتن دارى از نوشيدن و خوردن نيست. مريم مادر عيسى گفت: «من نذر كرده ‏ام كه براى خداى رحمان روزه باشم» يعنى، جز به ستايش خداى رحمان، دهان خود را باز نكنم. اگر روزه گرفتيد، زبان خود را حفظ كنيد. چشم خود را فرو بخوابانيد. نزاع مكنيد. حسد مورزيد. رسول خدا شنيد كه يكى از بانوانش با دهان روزه خادم خود را دشنام مى ‏دهد. 

فرمود تا برايش خوراكى حاضر كنند و بعد به آن خانم گفت: ميل كنيد. خانم گفت: من روزه دارم. رسول خدا به او گفت: «چه گونه روزه‏اى كه خادم خود را دشنام مى ‏دهى؟ روزه گرفتن فقط با دهان بستن از خوراك و آب نيست». امام فرمود: هر گاه روزه گرفتى و دهان خود را از نوشيدنى و خوردنى بستى، بايد گوش و چشم تو نيز از حرام و ناشايسته بسته شود: بحث و جدل مكن. خادمت را با نيش زبان آزار مده. آرامش و وقارى كه ويژه روزه‏ دارى است، از دست مده. مبادا روز روزه ‏ات مانند روزهاى ديگر باشد.[10]

5. اهتمام ویژه به دهه آخر ماه مبارک رمضان
دهه آخر ماه مبارک رمضان، از ویژگی های خاصی برخوردار است. دو شب مهم قدر در آن قرار گرفته است، همچنین طبق سنت پیامبر (ص)، دهه اعتکاف محسوب می شود.
در كتاب كافى از امام صادق (ع) روايت شده است: چون دهه آخر ماه مبارك رمضان مى‏ رسيد، رسول خدا (ص) كمرش را محكم مى‏ بست‏، و از نزديكى كردن با زنانش احتراز مى ‏كرد، شب زنده دارى مى ‏نمود و خود را براى عبادت فارغ البال مى ‏ساخت.[11]

در كتاب «دعائم» از على (ع) روايت شده  است: رسول خدا دهه آخر ماه مبارك رمضان رختخواب خود را جمع مى‏ كرد، و كمرش را براى عبادت محكم مى ‏بست. و چون شب بيست و سوم فرا مى‏ رسيد، أهل بيت خود را بيدار نگه مى‏ داشت. و به صورت هر كدام كه خواب بر او غلبه مي كرد آب مى ‏زد كه خوابش نگيرد.

همين طور حضرت زهرا (س)، هيچ يک از أهل خانه خود را نمى‏ گذاشت كه در آن شب بخوابند، و براى اين كه خوابشان نبرد، غذاى كمترى به آنان مى ‏داد و از روز، خود را براى شب ‏زنده ‏دارى آماده مى‏ كرد و مى ‏فرمود: محروم است كسى است كه از خير اين شب بى‏ بهره بماند.[12]

پی نوشت:
[1] طباطبائی، محمد حسین، سنن النبی (ص)، فقهی، محمدهادی، ص 302،ح 343، كتاب فروشى اسلاميه ،تهران، چاپ هفتم، 1378ش.
[2] همان، ص 295، ح 333.
[3] همان، ص 294- 301.
[4]آلوسی، تفسیر روح البیان، ج 1،ص 296. قال ابو سليمان الداراني قدس سره لأن أصوم النهار و أفطر الليل على لقمة حلال أحب الى من قيام الليل و النهار و حرام على شمس التوحيد ان تحل قلب عبد في جوفه لقمة حرام و لا سيما في وقت الصيام فليجتنب الصائم أكل الحرام فانه سم مهلك للدين و السنة.
[5] طباطبایی، محمدحسین، سنن النبی، ص 300، ح 336.
[6] همان، ص 296، ح 335.
[7] میبدی، كشف الأسرار و عدة الأبرار، ج ‏1، ص 488 و 489.
[8] شيخ صدوق، امالى، كمره‏اى، ص 94 و 95.
[9] بروجردی،سید محمد ابراهیم، تفسیر جامع، ج 1، ص 300، انتشارات صدر، تهران، چاپ ششم، 1366ش.
[10] بهبودی، محمد باقر، گزيده كافى، ج ‏3، ص 134و 136، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ اول، 1363ش.
[11] طباطبائی، محمد حسین، همان، ص 301 و 302،ح 342.
[12] همان، ص 296، ح 336.