به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران کودتای 28مرداد1332به پشتیبانی انگلیس و آمریکا در ایران صورت گرفت، قصد آنها براندازی دولت محمد مصدق بود. کودتا برای بار اول در 25 مرداد با شکست مواجه شد، اما کودتای دیگری با توجیه عزل دکتر مصدق و انتصاب (زاهدی) به نخست وزیری صورت گرفت که منجر به سقوط دولت مرحوم مصدق و روی کار آمدن زاهدی به عنوان نخست وزیری شد. این سری عملیات در کودتای دوم در روز 28 مرداد سال  32 به وقوع پیوست.

برادران رشیدیان که موضوع این پژوهش تاریخی می‌باشد؛ ازجمله کسانی بودند که در کودتا نقش مهمی را ایفا کردند. آنها از زمان قاجار در سیاست ایران نقش اساسی داشتند. به قولی به مقتدرترین چهره‌ها تبدیل شدند. فعالیت آنها از سال 1299ه.ق با حضور پدرشان شروع شد که باعث سقوط قاجار و روی کار آمدن پهلوی انجامید. برادران رشیدیان عامل نفوذی در کودتای 28 مرداد به حساب می آمدند. پس از پیروزی این کودتا به قدرت فراوانی رسیدند.

حبیب الله رشیدیان و کودتای 1299

نخستین چهره سرشناس این خانواده حبیب الله رشیدیان است، وی در سالهای پیش از کودتای 1299 در سفارت انگلیس شغل کوچکی داشت. وی درشکه چی این سفارت بود، حبیب الله رشیدیان یک مستخدم ساده بیش تلقی نمی شد.(موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی ،1370،ص 339)

در کشوری چون ایران که رجال سیاسی راه ترقی خود را نوکری سفارت انگلیس می دانستند قطعا درشکه چی این سفارت از موقعیت ممتازی برخوردار بود. پس به طور طبیعی مقامات سیاسی انگلیسی نیز به این مستخدم ایرانی اعتماد داشته و برای عملیات جاسوسی و ارتباط با عوامل بومی خود از او بهره می گرفتند. در نتیجه همین موقعیتها بود که حبیب الله رشیدیان پس از آشنایی با سیدضیاالدین طباطبایی که یک چهره جوان مطبوعاتی و فردی جاه طلب و سوداگر بود خود را به مقام سفارت انگلیس معرفی کرد و این حرکت او پس از کودتای سید ضیاء - رضاخان اهمیت تاریخی یافت.

در سال 1299(ه.ق) ارتباطات (نرمان)، وزیر مختار جدید انگلیس پس از سرپرسی کارکس، با سید ضیاء از طریق رشیدیان تاسیس شد. هر چند سیدضیاء با شرکت در کودتا راه رسیدن رضاخان را به قدرت هموار کرد، ولی بعدها مورد بی مهری رضاخان قرار گرفته و به فلسطین پناهنده شد. حبیب الله هم از این بی‌مهری بی نصیب نماند، برای او هم که اسرار زیادی از چگونگی سقوط سلطنت قاجار و تاسیس سلسله پهلوی را در سینه خود داشت مناسب ترین مکان زندان قصر تشخیص داده شد.(موسسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی ،1370،ص 341)

دکتر انور خامه‌ای از زندانیان سیاسی دوران رضاشاه در خاطرات خود می نویسد:

«... رشیدیان احتیاط به حد وسواس رسانده بود و در زندان هیچ وقت از اتاق خود بیرون نمی آمد، با هیچ یک از زندانیان حتی سلام علیک هم نداشت، حتی نظافتچی را به اتاق خود راه نمی داد و خود اتاقش را تمیز می کرد. همچنین با وجود اینکه در مدت 3 سال مجاور هم می‌زیستیم، حتی یکبار هم میان ما سلام رد و بدل نشد و در مورد او می گفتند که او قبل از سلطنت رضاشاه و زمان سردارسپهی او یکی از عمال مهم او رابطه میان رضاشاه و انگلیسی ها بوده به روایتی مستخدم انگلیسی ها بوده. به هرحال آنچه مسلم است این است که او از اسرار مهمی اطلاع داشت. به خاطر همین به زندان افتاده است. اما پلیس به او احترام می گذاشت. هفته ای یکبار مدیر داخلی زندان با یکی از افسران به اتاق او می آمدند و مدتی می نشستند .همین طور زن و فرزندان او هر هفته به دیدنش می آمدند، پس از شهریور 1320 و سقوط رضاشاه او با احترام تمام از زندان آزاد کردند و هنگامی که سیدضیاالدین با برنامه خاصی به ایران بازگشت و حزب اراده ملی را تشکیل داد حبیب الله رشیدیان مشاور مخصوص او گردید و پسرانش از قبل از سیدضیاء ثروت کلان اندوختند و به مهره مهم اقتصادی و سیاسی کشور مبدل گرویدند ...» (همان ،ص339-341)

سرویس‌های غرب و کودتا 28 مرداد

با سقوط دیکتاتوری رضاشاه مرحله جدیدی در زندگی حبیب الله و پسران او (سیف الله متولد 1294، اسدالله 1295 و قدرت الله 1296 ه.ق ) آغاز شد. آنان فعالانه در شبکه توطئه گر امپریالیسم انگلیس در ایران به کار گرفته شده بودند.

ترکیبی اصلی این شبکه برادران رشیدیان که از اوائل 1940 (اوائل جنگ جهانی دوم ) عوامل عمده بریتانیا در ایران محسوب می شدند. طبق اسناد موجود برادران رشیدیان در نوامبر 1951 /آبان 1330 توسط در اختیار  «سیا» قرار گرفتند تا نقش مهمی در عملیات انگلیس _امریکایی کودتا بازی کنند.( موسسه مطالعات پژوهشهای سیاسی،1376،ص 341)

انگلستان در ایران و نیز کرمیت روزولت فرمانده کودتا در یادداشت های MI-6 و ودهاوس، رهبر تیم اطلاعات و جاسوسی، خود بارها تا از این سه تن به نام «برادران» یاد کرده است. ر شیدیان از عوامل سابقه دار شرکت سابق انگلیس و ایران اینیلجت سرویس بوده ودر بسیاری از توطئه ضد ملی مشارکت یا مداخله داشتند. (نجاتی غلامرضا ،1376،ص19)

نقش برادران رشیدیان در کودتا 28 مرداد 1332 مسئله ناشناخته و غیر قابل انکاری نیست و در آن زمان نیز شهرت کافی داشتند به ویژه اینکه خود آنان در سال‌های پس از کودتا نه تنها این مسلئه را رد نکردند بلکه با داستان سرائی و گزاف گویی می کوشیدند تا از آن در جهت سودهای مالی بی حد و حسابی بهره بگیرند.(همان ،ص 344)

این سه برادر بطور واضح برای انگلیس کار می‌کردند. از میان برادران؛ پسر کوچکتر یعنی اسدالله، بیشتر به کاخ می رفت و با اشراف معاشرت داشت.(مکی،حسین ،1378،ص462) پس از دستگیری ارتشبد فردوست شبکه روچیلد – ریپوتر تلاش گسترده ای را برای منحرف ساختن ذهن مسئولین اطلاعاتی ایران از دستیابی به «کنه» حوادث و اسرار تاریخ معاصر ایران آغاز کرد؛ از جمله تلاش‌ها انتشار سلسله مقالاتی توسط فردی با نام مستعار «ا.ع.تافته» در مجله نو (چاپ پاریس) بود. فرد فوق شخص شاپور جی یا توسط وی تغذیه می شد. ضمن ارائه اطلاعاتی بسیار مهم که تنها فردوست و شاپورجی می دانستند. اقدامات انحرافی آنها در جهت خراب کردن ذهن وزارت اطلاعاتی صورت گرفته بود افشای نقش شبکه رشیدیان در کودتای 28 مرداد بود تا با این ترفند و بزرگ نمایی مهره هایی سوخته و مرده نقش عجیب شبکه شاپورجی را پنهان کنند، و بالاخره اسناد فوق گویای گوشه هایی از نقش توطئه گرانه سرویس اطلاعاتی غرب در حوادث سالهای 1332-1320 ایران است که این اسناد توسط بریان لپینگ افشا شد.(موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی،1370،ص342)

بریان لپینگ، مفسر انگلیسی در برنامه 27 مه 1985 تلویزیون «گرانادا» به نقل از یک مقام ناشناس که تنها صدای او پخش می شد درباره نقش رشیدیان در گردآوری ازادل و اوباش مطیع کردن نمایندگان مجلس و سایر عناصر MI-6  چنین گفت:

«... عمدتا این کارها توسط سه برادر رشیدی بود که برای انگلیس کار می کردند. یکی از این سه برادر اسدالله دوست و نزدیک شاه و سیف الله تاجر سینما بود و همچنین رشیدیان به زاینر در جلب حمایت نمایندگان مجلس در دوران جنگ یاری کردند. حالا آنها به زاینر و وودهاوس همپالگی یاری کردند. سه برادر مرتبا به لندن می رفتند و بچه‌هایشان را به مدارس انگلیسی می فرستاند... خریداری در مجلس ایران عجیب تر و غیرعادی تر از خریداری در پارلمان انگلیس در قرن18 نبود و رشیدیان پول خودشان را در این ماجرا به کار انداخته بودند...»

جیمز بیل محقق آمریکایی که ظاهرا با اسدالله رشیدیان دوستی شخصی داشته جایگاه برادران رشیدیان را در حوادث سالهای 1330تا1332 چنین بیان داشت:

«... آنان نیز مانند پدرشان قبل از خودشان ارتباط محکمی با انگلیس ها داشتند و در سالهای دهه 1940 با انگلیس ها در ایران کار کرده بودند. برادر بزرگتر سیف الله موسیقیدان و فیلسوف بود و مغز این گروه 3 نفره به شمار می رفت. عاشق تاریخ سیاسی بود و اسدالله سازمان دهنده و مبارز سیاسی بود و مورد اعتماد شاه قرارداشت. در حالی که قدرت الله تاجرو مقاطعه کار بود و این سیف الله و اسدالله بودند که کرمیت روزلت را ضمن اختفایش 1953 راهنمایی کردند. در واقع حلقه اصلی ارتباط بین انگلیس و آمریکا در این ماجرا بودند.» (موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی ،تهران 1370 ،ص 342)

سرپرست تیم جاسوسی MI-6 پیرامون نقش برادران رشیدی می گوید: «... ما دو نوع منبع کاملا متمایز در اختیار داشتیم، یکی سازمان شهری که به وسیله برادران اداره می شد و دیگری چندین از سران ایالات جنوب که با ما همکاری داشتند که سازمان شهری متشکل بود از تعدادی افسران ارشد پلیس... همراه با دسته های اراذل و اوباش همه این نیروها که به وسیله «برادران» هدایت می شد و قراربود کنترل تهران را به دست بگیرند و پس مصدق و وزرای او را دستگیرکنند – البته برخورداری ازحمایت شاه ترجیح داشت، ولی اگرلازم می شد،می بایست ازآن صرف نظر کرد...» (نجاتی، غلامرضا ،1376،ص20)

فرمانده عملیات کودتا می گوید:«حرفه برادران مزبور یکی وکیل داوی ودیگری روزنامه نویس بود.» و همچنین او فاش کرد که مذاکراتی در مورد اجرا کودتا با عوامل جاسوسی انگلیس داشته است. آنها ضمن تاکید درباره صلاحیت و کاردانی خود در ایران، مایل به معرفی دو برادر ایرانی که با آنها همکاری داشتند نبود و می افزاید:«... نگران شدم که مبادا این دو برادر که با آنها هم کاری می کنند همان برادران "بوسکو" باشند.از "کوچران" پرسیدم : آیا آنها همان دوبرادر نیستند؟ پاسخ او منفی بود .از آن موقع مطمئن شدم "بوسکو" مال ما هستند پس "کوچران" نام واقعی آنها راگفت ومن آنها را"کافرون" نامیدم.»(همان ،ص21)

نکته حائز اهمیت در فعالیت های توطئه گرانه برادران رشیدیان در دوران مصدق که ارتشبد فردوست نیز به آن اشاره کرد و بی تفاوتی دکتر مصدق در این ماجرا و عدم اقدام قاطع او علیه رشیدیان، زاهدی و سایر عوامل سرشناس توطئه هست که به سقوط انجامید. بریان لپینگ می نویسد:

«یکی از شکایاتی که طرفداران مصدق در مورد مصدق عنوان می کردند این بود که با عدم وابستگی رشیدیان وامثال آنها از هرنوع اقدام موثری برضدآنها کوتاهی می ورزید.» (موسسه مطالعات پژوهشهای سیاسی ،1370،ص343)

اسناد موجود نشان می دهد که دکترمصدق از فعالیت پسران حبیب الله رشیدیان آگاهی کامل داشت و مدارک کافی دال بر روابط آنها با سفارت انگلیس و هم دستی با اشرف پهلوی در توطئه علیه دولت وی اختیار داشت. البته مصدق بجای برخورد قاطع درمهر 1331 دستور بازداشت حبیب الله رشیدیان را به اداره آگاهی داد و وزیردادگستری در گزارش آنان را به" داشتن روابط باسفارت انگلیس و دادن اطلاعات به مامورین انگلیس " متهم می کندوپرونده مانند یک دعوی ساده به دادسرای تهران ارجاع داده می شود وبلاخره در اسفند 1331 دستور آزادی رشیدیان صادر شد.(همان،ص 344)

برادران رشیدیان با آزادی به توطئه خود ادامه می دهدو خانه اسدالله رشیدیان چنان "امن" تشخیص داده شد که فضل الله درآنجاپنهان بود. برهرحال پس از کودتای 28مرداد32 سیف الله،اسدالله و قدرت الله رشیدیان به پاس "فعالیت وخدمات مهمی" که در جریان کودتا انجام می دهند. از سوی "کمیسیون اعطا امتیازات" به ریاست سرلشکرحسن احدی شایسته دریافت "نشان درجه یک رستاخیز" تشخیص داده شدند.بدین ترتیب آنهاوارد مرحله جدیدی می شوند.(موسسه مطالعات پژوهشهای سیاسی ،1370،ص344)

به لحاظ نقش تعیین کننده برادران رشیدیان در کودتا28 مردادو برای شناسایی بیشتربه بخش از کتاب معروف"پایان امپراطوری" می پردازیم؛

«... ترتیب اجرای این اقدام به دسیسه انگلیس به دقت انجام شده بود.برخی ازعملیات ازقبیل تعطیع نمایندگان مجلس، پرداخت پول به سرکردگان گروه ها کشاندن آشوب گران به خیابان ها ومقابله باتظاهرات خودجوش طرفداران مصدق ، باموفقیت انجام گرفته بود .این عملیات گسترده توسط سه برادر سیف الله ، قدرت الله واسدالله صورت می گرفت.

یکی از این سه برادر از نزدیکان شاه بود ،دیگری بازرگان و صاحب سینما بود. رشیدیان در جریان جنگ جهانی دوم در جلب حمایت نمایندگان مجلس به سود انگلیسی ها " راینز " و اکنون نیز به " زینرهاودس" و همکارانش کمک چمدان پول انگلیسMI-6کردند. رشیدیان سرمایه خود را در این راه به کار انداخته بودند. به گفته یکی از مسئولان که او مامور تحویل آنها به "زینر" بود بیش از یک میلیون بود.این پول دستمزد ساده‌ای بود در مقابل کار برادران رشیدیان که انجام می دادند ."
همچنین ودهاوس در مورد هزینه عملیات کودتا و دستمزدی که به برادران داده شد فاش ساخته و گفته است : " ... البته این چنین عملیاتی خرج زیادی داشت و شاید نیم میلیون پوند برای این کار لازم می شد .علاوه بر آن هم باید ماهی ده هزار پوند به برادران می پرداختیم که تمام این دلایل به حمایت ممتد آمریکا نیاز مبرمی داشتیم."(نجاتی ،غلامرضا ،1376،ص 20)
همان طور که قبلا توضیح داده شد کرمیت روزلت نیز ضمن همکاری خود در عملیات کودتا از دو برادر ایرانی با نام مستعار "برادران بوسکویه" یاد میکرد و گفته بود این دو برادر بسیار لایق و فعال بودند و از نظر سازماندهی در گذشته شایستگی خود را ثابت کرده بودند و با اطمینان داشتیم به کمک این برادران می توانیم در جلب حمایت " بازار" حساب کنیم .(نجاتی ،غلامرضا ،1376،ص 21)

بررسی سوابق این برادران نشان می دهد که سالهای قبل از نهضت ملی شدن نفت در خدمت دشمن بودند و نان خیانت و جاسوسی و وطن فروشی خود را میخوردند و آنها به دلیل نقش کلیدی و مهمی که در کودتا بازی کرده بودند به صورت یکی از نقاط اتصال روابط ساسی و اقتصادی شاه و آمریکا در آمده بودند . و تبدیل به دلالان ثروتمند شده بودند که معاملات شان جنبه بین المللی پیدا کرده بود. رشیدیان در معامله فروش هواپیماهای " اف 14" که از طرف کمپانی "گرومن " به ایران تحویل داده شده است دست داشتند. برادران " لاویی " دلالان کمپاتی " گرومن" اقرار کردند که مبلغ 2480000 دلار به موسسه خدمات بین المللی که برادران، شرکاء عمده آن بودند پرداختند"

در سالهای بعد از کودتا روابط و دوستی برادران رشیدیان با کرمیت روزولت بیش از پیش افزایش یافت.(همان ،ص 21)

*میثم کرمیان،سمیه نیک نیا، سیده نجمه دهقانی

"پرونده‌ای برای کودتای 28 مرداد/10"