زمانی که سخن از تجربه ای موفق در حذف صفر از پول ملی به میان می آید، نگاه مسوولان و کارشناسان ایرانی معطوف به همسایه غربی می شود. هرچند بیش از 50 کشور جهان اقدام به حذف صفر از پول خود کرده اند اما طی سالیان اخیر بارها این متخصصان بانک مرکزی ترکیه بوده اند که جهت انتقال تجربیات خود در اصلاح واحد پولی به ایران سفر کرده اند و اکنون نیز کارشناسان داخلی بر سر اینکه آیا ایران در حذف صفر مانند ترکیه موفق خواهد شد یا خیر بحث می کنند. به این خاطر در این یادداشت، تجربه ترکیه در حذف صفر از پول ملی مورد بررسی قرار گرفته است.

ایجاد تغییر در تصویر شکل گرفته از یک کشور شاید دهه ها به طول بیانجامد اما ترکیه در کمتر از یک دهه موفق به انجام این امر شد. ده سال پیش اقتصاد ترکیه در هم ریخته و بیمار بود، بانک ها در شرف ورشکستگی بودند، تورم بالا هم جزیی همیشگی از اقتصاد به حساب می آمد و درخواست کمک ترکیه از صندوق بین المللی پول به یک عادت تبدیل شده بود. اما اکنون رشد اقتصادی ترکیه تقریبا از تمام کشورهای اروپایی بیشتر است. مشکلاتی که دیگر کشورهای حوزه مدیترانه مانند یونان، اسپانیا، پرتغال و حتی ایتالیا  با آن دست به گریبانند در ترکیه به چشم نمی خورد. تورم یک رقمی است و نیازی هم به صندوق بین المللی پول احساس نمی شود. اگرچه بحران مالی جهانی در سال 2009 به اقتصاد ترکیه ضربه ای سهمگین وارد کرد اما این کشور به سرعت وضعیت خود را بهبود بخشید و مجددا در مسیر رشد قرار گرفت.

ترکیه طی دهه های 1980 و 1990 تلاش های ناموفقی را برای ثبات بخشیدن به اقتصاد انجام داده بود اما بحران مالی سال 2001 در این کشور که به خروج شدید سرمایه و کسری بودجه هنگفت انجامید سرآغاز اصلاحاتی بود که بالاخره بیماری مزمن اقتصاد ترکیه را درمان بخشید. کمال درویش، وزیر امور مالی و اقتصاد وقت با کمک صندوق بین المللی پول دست به تغییر ساختار اقتصادی ترکیه زد، تغییراتی که شامل شناور کردن نرخ ارز، اصلاحات نهادی با هدف افزایش نقش بازار در اقتصاد، بازسازی ساختار بانک های دولتی، کاهش بار بخش عمومی در اقتصاد، افزایش استقلال بانک مرکزی و هدف گذاری برای کاهش نرخ تورم بود. این اصلاحات از سال 2002 آغاز و در سال 2006 میلادی به پایان رسید. در واقع حذف شش صفر از پول ملی ترکیه که در سال 2005 به اجرا رسید نیز یکی از مراحل پایانی اصلاحات ذکر شده محسوب می شود. تغییر واحد پول بیانگر ورود اقتصاد ترکیه به دورانی جدید بود و یا به اعتقاد نخست وزیر وقت ترکیه، رجب طیب اردوغان، "این یک تغییر ظاهری نیست، بلکه لیر جدید بیانگر ترکیه ای قوی و اقتصادی قدرتمند است."

ارزش هر دلار در مقابل پول ملی ترکیه

شاخص های اقتصادی ترکیه

بررسی تطبیقی برنامه های اصلاح اقتصادی در ترکیه

حذف شش صفر از پول ترکیه چه روندی را طی کرد؟

- اولین پیش نویس لایحه حذف صفر از لیر ترکیه در سال 1998 ارایه شد که البته در آن حذف پنج صفر مد نظر بود.

- پیش نویس دوم که این بار حذف شش را در دستور کار قرار می داد در سال 2000 ارایه شد.

- قانون حذف شش صفر در سال 2003 به تصویب رسید.

- قانون حذف صفر در ژانویه سال 2004 منتشر شد.

- حذف شش صفر از لیر ترکیه و تبدیل آن به لیر جدید همزمان با آغاز سال 2005 میلادی به اجرا درآمد.

- در طول سال 2005 لیر و لیر جدید به طور همزمان در اقتصاد ترکیه جریان داشتند.

- با آغاز سال 2006 استفاده از لیر در اقتصاد کنار گذاشته شد و بعد از برای مدت ده سال بانک مرکزی مسوولیت دریافت و تعویض آن را بر عهده گرفت.

  - در سال 2009 واژه "جدید" از نام واحد پولی ترکیه حذف و عنوان آن دوباره به "لیر" تبدیل شد که البته فرآیند آن تا سال 2010 به طول انجامید.

پرسش در مورد حذف صفر ترکیه

نشريه اکونوميست پرسش هايي در مورد شرايط ترکيه پس از حذف سه صفر مطرح کرده و براساس اجماع کارشناسي به آنها پاسخ داده است که متن آن را مي خوانيد.

- چرا ترکیه اقدام به حذف صفر از پول ملی خود کرد؟

دوره ای از تورم لجام گسیخته که از دهه 1970 آغاز شده بود باعث شد تا ارزش بسیاری از کالا و خدمات در ترکیه به میلیارد و هزار میلیارد لیر برسد. به همین خاطر نه تنها تقاضای اسکناس در این کشور به شدت افزایش یافته بود بلکه وجود اسکناس های بسیار درشت مانند اسکناس 20 میلیون لیری به اعتبار واحد پول این کشور آسیب رسانده بود. همچنین صفرهای پرتعداد باعث ایجاد مشکلاتی در امور حسابداری و داده های اقتصادی شده بود. به همین خاطر مسوولان ترکی به این نتیجه رسیدند که حذف صفر از پول این کشور چه از لحاظ روانی و چه از لحاظ فنی، اقدامی ضروری است.

- چرا نام "لیر جدید" برای واحد پولی جدید انتخاب شد؟

از آنجا که نام لیر برای سال ها در طول حیات جمهوری ترکیه به عنوان واحد پولی این کشور در سطح جهان شناخته می شد، مقامات ترکی ترجیح دادند که نام دیگری برای واحد پول کشورشان برنگزینند و تنها به اضافه کردن پسوند جدید به لیر بسنده کنند. البته این پسوند هم جنبه موقت داشت و بعد از چندین سال حذف شد.

- چرا شش صفر حذف شد و نه برای مثال سه صفر؟

حذف میزانی کمتری صفر برای حل مشکلات فنی ناشی از تعداد صفرهای زیاد کافی نبود.

- پول های جدید به چه صورتی عرضه شد؟

اسکناس ها به صورت 1، 5، 10، 20، 50 و 100 لیر جدید

سکه ها به صورت 1، 5، 10، 25 و 50 کوروس و سکه یک لیر جدید.

- چرا سال 2005 برای حذف صفر انتخاب شد؟

از آنجا که برنامه ثبات اقتصادی که از سال 2002 به اجرا درآمده بود نتایج مثبتی برای اقتصاد ترکیه به همراه داشت به نظر می رسید که آغاز سال 2005 زمان مناسبی برای حذف صفر باشد.

- آیا حذف صفر به تورم دامن زد؟

خیر! هرچند بسیاری از مردم نگران بودند که با حذف صفر از پول ملی، فرآیند گرد کردن قیمت ها رو به بالا به افزایش بهای کالاها بیانجامد اما از آنجا که دولت ترکیه پیش از اقدام به حذف صفر موفق به کنترل تورم شده بود، واحد پولی جدید مشکلی در زمینه تورم ایجاد نکرد. حتی در تجربه تبدیل واحد پول کشورهای اتحادیه اروپا به یورو نیز که فرآیند آن بسیار پیچیده تر از حذف چندین صفر بود، میزان تورم ناشی از گرد کردن قیمت ها تنها 2/0 درصد تخمین زده شده است.

- آیا حذف صفر تاثیری منفی بر ارزش بین المللی پول ملی و نرخ بهره گذاشت؟

خیر، حتی می توان گفت که که حذف صفر در کاهش انتظارات تورمی موثر بود.

- حساب های بانکی به چه صورتی تغییر کرد؟

از اولین روز سال 2005 میلادی کلیه حساب های بانکی در ترکیه به لیر جدید تبدیل شدند.

- بنگاه ها کالاهای خود را بر اساس کدام واحد عرضه می کردند؟

کلیه بنگاه ها و مغازه ها موظف شدند که طی سال 2005 میلادی قیمت اجناس خود را هم بر اساس لیر و هم بر اساس لیر جدید درج کنند.

- چرا ترکیه در حذف صفر موفق بود؟

در واقع حذف صفر به تنهایی کمکی به اقتصاد ترکیه نکرد بلکه گنجانده شدن این اقدام در مجموعه ای از اصلاحات اقتصادی بود که باعث به ثبات رسیدن اقتصاد ترکیه و قرار گرفتن آن در مسیر رشد شد.

- مردم ترکیه تا چه حد با طرح حذف صفر همکاری کردند؟

مقامات ترکی همواره از میزان همکاری مردم این کشور در موفقیت اجرای حذف شش صفر از پول ملی به نیکی یاد می کنند. البته اطلاع رسانی و اقدامات تبلیغی دولت نیز در این زمینه بی تاثیر نبود اما به نظر می رسد که مردم ترکیه خود نیز از بی ارزش بودن پول ملی خود در مقابل پول دیگر کشورها به تنگ آمده بودند و خواستار پولی قدرتمندتر بودند.

- چه درسی می توان از ترکیه گرفت؟

شکی نیست که استفاده از تجربه ترکیه و دیگر کشورهایی که در اقدام به حذف صفر موفق یا ناموفق بوده اند برای اقتصاد ایران مفید و لازم خواهد بود اما می توان گفت که مهمترین نکته ای که باید از نگاه به تجربه ترکیه در اصلاحات اقتصادی آموخت اینست که اصلاحات بدون تحمل سختی امکانپذیر نیست. طی دوران گذار ترکیه به آنچه امروز شاهد هستیم بسیاری از واحدهای اقتصادی با مشکلات جدی مواجه شدند. به ویژه کسب و کارهای سنتی، بنگاه های کوچک و متوسط و بخش کشاورزی به در دوران اصلاحات اقتصادی به شدت رنج کشیدند. بهبود فضای رقابتی اقتصاد باعث کاهش حاشیه سود بنگاه ها، کاهش دستمزدها، افزایش رقابت و برجسته شدن نقش مقیاس بنگاه ها در بازده آن ها شد. البته باید گفت که مشکلات ذکر شده در مقایسه با مشکلات ادامه شرایط نابسامان اقتصادی ناچیز بود.

منابع: - Redenomination of Turkish Lira by Dropping Six Zeros / Central Bank of The Republic of Turkey

- Financial crisis, monetary policy reform and the monetary transmission mechanism in Turkey/ James Butkiewicz and Zeliha Ozdogan

- New Turkish Lira: YTL/ London Representative Central Bank of Turkey

- Why Did It Work This Time/ Dr. Ibrahim Turhan

- The Economist نشریه

- Financial Times

- News Turkish Lira/ Akil Ozcay