مسجد جن از مساجد کهن و شناحته شده مکه است. این مسجد در پایین کوه حجون، به سمت حرم، حدود پنجاه متر پس از پل حجون و در حاشیه قبرستان حجون واقع است. خیابان کوچکی در کنار و غرب مسجد با نام «شارع الجن» وجود دارد که هنوز تابلوی قدیمی آن بر دیوار نصب است. شرق آن نیز خیابان مسجدالحرام است و مسجد جن تقریبا در محل تلاقی این دو خیابان واقع شده است.

از نام های دیگر این مسجد «مسجد الحرس» است. این نام به نقل از ارزقی است و از آن بابت است که صاحب الحرس که در مکه گشت شبانه داشته، به این نقطه می آمده و در آنجا با عرفا – چهره های شناخته شده و برگزیده قبایل – و حراس دیگر از «شعب عامر» و «ثنیه المدنین» دیدار می کرده است.

نام گذاری آن به مسجد جن بنا به نقل برخی از روایات، به سوره جن مربوط می شود. خداوند در این سوره فرموده است که جن ها آیات الهی را شنیدند و به آنها ایمان آوردند. گویا این آیات در محلی که به نام مسجد جن شهرت دارد، نازل است. برخی نامیده شدن آن را به مسجد العبیه به دلیل بیعت جن با آن حضرت دانسته اند.

برخی روایات بر این نکته اشاره دارد که رسول خدا(ص) محل مسجد را برای عبدالله بن مسعود مشخص و معین کرد. ار تاریخ بنای اولیه این مسجد اطلاعی در دست نیست، اما می دانیم مسجد در قرن دوم سرپا بوده و به همین نام شناخته می شده و مورخان، در طول قرون مختلف از آن یاد کرده اند. محل فعلی مسجد، در محل قبلی آن است و در بازسازی جدید مساحت آن به 600 متر مربع رسیده است. بنای مسجد محکم است و مناره ای در رکن شمال شرقی دارد. گفتنی است که مسجدی یاد شده از سال 1420ه.ق بار دیگر تخریب و در حال بازسازی است.

مسجد الاجابه

این مسجد پایین تر از میدان معابده، در ابتدای «شارع ابطح»، در طریق مسجد الحرام و در ابتدای «شارع الاجابه» است. ادامه مسیر فعلی از سر «شارع الاجابه»، به «ثنیه اذاخر» می رسد که محل ورود رسول خدا(ص) به مکه به هنگام فتح مکه است. این «ثنیه»، مشرف بر باغ خرمان بوده که اکنون شهرداری مکه را در آنجا ساخته اند.

فاکهی در قرون دوم از این مسجد یاد کرده و می گوید آن مسجد در «اغز شعبی» واقع شده که درتاریخ به نام «شعب آل قفنذ» شناخته می شود. این شعب در درون کوه «العیر» است.

این مسجد در شمار چند مسجد کهن شناخته می شود که نام های گوناگون مانند: مسجد آل قفنذ، مسجدالاجابه و مسجدالاستراحه داشته است.

فاکهی می نویسد: در این شعب، خانه آل خلف بن عبدالله بن سائب بوده که به آنها « آل عبدربه بن السائب» می گویند و در مقابل قصر محمد بن سلیمان واقع است. نام دیگر آن « شعب اللثام» است و این شعب در دست چپ کسی است که بالای باغ خرمان بایستد و در این زمان خانه ی خلفیین از بنی مخزوم است.

حضارمه(مردمام منسوب به حضرت موت) هم در این شعب سکونت دارند. شعب مزبور به « شعب الخلفیین» نامور است. در آنجا مسجدی است که گفته می شود رسول خدا(ص) در آن نماز گزارد.

از زهیر بن قنفذ نقل شذه است که رسول خدا(ص) روز را در غار حرا به سر می برد و شب از حرا پایین آمده، به مسجد می رفت که پشت خانه ی ابوعبیده بود و به «شعب الخلفیین» شهرت داشت. در این وقت حضرت خدیجه هم از مکه می آمد و آنها در نزدیکی این شعب با یکدیگر مشغول عبادت بودند.

مسجد شجره

جدای از مسجد شجره معروف – که محل میقات است – مسجد دیگری با همین نام در شهر مکه وجود دارد که در شمار کهن ترین مساجد این شهر است.

فاکهی می نویسد: گفته اند که رسول خدا(ص) در مسجد شجره نماز خوانده است. این مسجد پایین تر از محله یاجج است. وی مطلب دیگری می نویسد: هر زمان عبدالله بن عمر به مکه می رفت، ابتدا به مسجدی فرود می آمد که درختی نزدیک آن بود. وقتی آن را خلوت می یافت، نماز می خواند و اگر خلوت نبود به جای دیگری می رفت. گفتنی است که عبدالله بن عمر مقید بود هر کجا رسول خدا(ص) توقف کرده یا نماز خوانده، نماز بخواند.

فاکهی در جای دیگر آورده است: از جمله مساجدی که نماز خواندن در آنها مستحب است و آثار رسول خدا(ص) در آن وجود دارد، مسجدی است که آن را «مسجد شجره» می نامند. این مسجد در قسمت بالای مکه، در پشت دار «مناره االبیضاء»، در کنار کوه و برابر حجون، مقابل مسجد الحرس (مسجد الجن) است. در آنجا درختی بوده که رسول خدا(ص) آن را صدا کرده و درخت از جای خود حرکت کرده و نزد آن حضرت آمده است. وی سپس پنج روایت درباره این معجزه پیامبر(ص) در محل مسجد مزبور نقل کرده است.

در یکی از این روایات آمده است که پیامبر، رکانه بن عبد یزید بن هاشم را به اسلام دعوت کرد، او گفت: ایمان نخواهم آورد تا درخت را صدا کنی و آن نزد تو آید! حضرت رو به درخت کرده، فرمودند: به اذن خداوند نزد من آی، و درخت نزد حضرت آمد!

ازرقی هم از مسجد شجره یاد کرده و نوشته است که آن مسجد در برابر مسجدالجن است. آنگاه اشاراتی به معجزه حضرت رسول(ص) در آنجا کرده است.

زهیر کتبی درباره وضعیت فعلی مسجد شجره می نویسد: این مسجد در همسایگی مسجد جن (در مسیر شخص عازم حرم) و نزدیکی میدان سلمانیه( و اکنون پل سلمانیه) قرار دارد. نام فعلی مسجد، مسجد جندراوی(منسوب به ابراهیم جندراوی) است.

این مسجد ده متر پایین تر از مسجدالجن و در امتداد شارع الجن، طریق مسجدالحرام، درست پیش از پل سلیمانیه است. طول و عرض تقریبی آن دوازده در بیست متر می باشد و در حال حاضر روی تابلوی مسجد رقم 43 به چشم می خورد.

گفتنی است رو به روی مسجد شجره (پیش از پل سلیمانیه دست را ست کسی اتس که به طرف مسجد جن می آید) مسجد کوچک دیگری است که به نظر ساکنان مسجدالرایه اصلی است. در انی صورتف مسجد اول بازار «جودریه» نباید مسجدالرایه باشد.

مسجد ردم الاعلی یا مسجدالرایه

فاکهی در کتاب اخبار مکه اش، از مسجدی با این نام یاد کرده است. ردم به معنای سد است. اعلی هم قسمت عالی و بالای مکه(المعلاء)، یعنی همین طریق مسجدالحرام(مسیر منا) است.

به هر روی مسجد ردم، مسجدی است که در آغاز بازار جودریه قرار دارد؛ جایی که به اشتباه بازار ابوسفیان خوانده می شود.

فاکهی می نویسد: این مسجد در قسمت بالای مکه، در کنار الردم الاعلی و در نزدیکی چاه «جبیر بن معطم بن عدی بن نوفل» قرار داشته است. نام این چاه را « بثر العلیا» هم گفته اند، او می افزاید: گفته شده که رسول خدا(ص) در اینجا نماز خوانده است.

مسجد حمزه(ع)

این مسجد منسوب به حمزه است و در منطقه مسفله، نزدیکی تلاقی خیابان ابراهیم و خیابان حمزه بن عبدالمطلب قرار دارد.

مسجد یاد شده، مسجد کوچکی بوده و در بازسازی آن، در سال 1375ه.ق، مساحت آن به 160 متر مربع رسید. حمزه، عموی رسول خدا(ص) و از سرداران بنام سپاه اسلام است. او در مکه به رسول خدا(ص) ایمان آورد و سبب تقویت اسلام در مکه شد.

بعد از هجرت، در جنگ بدر شجاعانه جنگید و در نبرد احد به شهادت رسید. رسول خدا(ص) او را «سید الشهداء» نامیده اند.

مسجد بلال

مسجدی منسوب به بلال بر فراز کوه ابوقبیس بوده که مساحتی حدود یکصد متر مربع داشته است. این مسجد، در طرح های جدید توسعه و بنای کاخ هایی که برای مهمانان دولت سعودی بر فراز کوه ابوقبیس ساخته شده، تخریب گردید و اکنون اثری از آن بر جای نمانده و البته تصویر آن موجود است.

بلال بن رباح، از نخستین گروندگان به اسلام بود. او شکنجه های سخت از سوی مشرکان دید؛ اما مقاومت کرد و با فریاد «احد، احد» خود؛ آنها را آزار داد. وی پس از فتح مکه، بر بام کعبه ایستاد و بانگ اذان برداشت. برخی هم گفته اند که روی کوه ابوقبیس اذان گفته و محل اذان وی، مسجد شده است. چنین به نظر می رسد که بعدها کسی به یاد و نام بلال این مسجد را بر فراز ابوقبیس ساخته است.

خانه امّ هانی یا محل معراج رسول خدا(ص)

امّ هانی، خواهر امیرمؤمنان(ع) و از زنان معروف قریش است. خانه ی وی در نزدیکی کوه صفا و در بخش حزوره، نزدیکی «باب الوداع» بوده است. ازرقی نوشته است:« بنی هاشم صاحب خانه امّ هانی بودند که در نزدیکی مناره واقع شده و در توسعه ی مسجد، در زمان مهدی عباسی در سال 167ه.ق داخل مسجد قرار گرفت. دری از درهای مسجدالحرام نیز در برابر این خانه بود، به نام « باب امّ هانی» بنت ابوطالب نامیده می شده است.»

«کردی»، تحقیق مستقلی درباره ی خانه امّ هانی کرده و محل آن را در زمان خودش، دقیقا زیر مناره ی «باب الوداع»، برابر اجیاد دانسته و نوشته است:«فاصله میان رکن یمانی تا مناره ی «باب الوداع» 120 متر می باشد.»

پیامبر(ص) پس از فتح مکه، به اولین خانه ای که وارد شد، خانه امّ هانی بود. بعد ها عبدالله بن مسعود هم که به مکه می آمد، به خانه ی امّ هانی می رفت. این نشان می دهد که خانه ی او، خانه ای بزرگ و اعیانی و محل استقبال بزرگان بوده است. شاید هم عبدالله برای تبریک به آنجا رفته باشد.

با این حال، در اواخر قرن نهم از مسجدی با نام مسجد «امّ هانی» در نزدیکی حرم یاد شده که ممکن است در اصل جایی نزدیک به خانه ی اصلی امّ هانی بوده باشد.

مسجد ابوبکر

یکی دیگر از مساجد قدیمی مکه، «مسجد ابوبکر» است. گفته اند که رسول خدا(ص) همراه ابوبکر در شبی که به سمت غار ثور هجرت کرد، از آنجا حرکت خود را آغاز نمودند.

این مسجد در منطقه مسفله، در نزدیکی مسجد حمزه قرار دارد. مسجد مزبور از قرن سوم به این سو، در مصادر تاریخی یاد شده است. مسجد فعلی در محل قبلی مسجد بنا شده و فاصله ی آن تا مسجدالحرام چند صد متر و مساحت آن در حدود 160 متر مربع است.

مسجد مختفی

تا چند ده سال پیش، مسجدی در پشت خانه پیامبر(ص) در شعب ابوطالب بود که آن را مسجد مختفی می نامیدند. به نقل از فاکهی، خانه ی ابولهب در کنار خانه خدیجه و پیامبر(ص) بوده و ابولهب همراه همسرش به آن حضرت آزار می رساندند.

فاکهی می نویسد: در خانه خدیجه سنگی در حیاط خانه بوده که بنا به نقل سلیم بن مسلم یا فردی دیگر از مردم، رسول خدا(ص) در وقتی که مخالفان از خانه عدی بن حمراء و خانه ابولهب سنگ بر خانه ی آن حضرت می ریختند، در پشت آن سنگ مخفی می شد. اندازه این سنگ یک ذراع و یک وجب بوده است.

این محل به عنوان مسجد مختفی شهرت داشته و تا قبل از خراب شدنش در زمان روی کار آمدن ملک عبدالعزیز سعودی، بنای کوچکی داشته است.

مسجد خیف

مسجد خیف از نخستین مساجد دوران اسلامی است که در مکه و در منطقه منی واقع شده است، این مسجد محل عبادت ۷۰ پیامبر، مدفن حضرت آدم (ع) و شاهد خطبه مهم رسول خدا در حجه الوداع است.

خیف به محلى گویند که در آنجا از شدت کوهستانى بودن منطقه کاسته شده اما هنوز به صورت دشت در نیامده است.
منطقه‏اى در دامنه کوه صفا قرار گرفته و مسجد نیز در همین ناحیه ساخته شده است.

مسجد خیف شاهد خطبه مهم رسول خدا (ص) در حجة الوداع بوده که در روایات متن آن خطبه نقل شده است. به علاوه در روایات پیشوایان معصوم(ع) آمده است کسى که در منا است، تا مى‏تواند نمازهایش را در مسجد خیف بخواند؛ چرا که در آن هفتاد پیامبر(ص) نماز خوانده‏اند. در نقلى هم آمده است که مسجد خیف مدفن حضرت آدم(ع) است.