فراز و فرود‌های مرد قدرتمند ترکیه: وقتی اردوغان "خانه دومش"-- ایران -- را هم تحمل نمی‌کند

حالا از آن روزها 14 ماه می‌گذرد. مذاکرات هسته‌ای ایران و گروه 5 + 1 در لوزان سوئیس در جریان است. اردوغان حالا رئیس‌جمهور ترکیه است؛ اما نه آن رئیس‌جمهوری که فقط عنوانی تشریفاتی را یدک می‌کشید. او حالا به راستی همه‌کاره ترکیه است و هفته آینده هم قرار است به کشورمان سفر کند. اما شاید اگر این سفر انجام شود، دیگر از عبارت "خانه دوم" برای توصیف ایران استفاده نکند. شاید هم اگر ایران را دوباره "خانه دوم" خودش بنامد، کسی این ادعا را باور نکند.

ماجرا از آنجا آغاز شد که عربستان سعودی تصمیم گرفت برای تسلط هرچه بیشتر بر یمن، به همسایه کوچکش حمله کند. حدود 5 روز از بمباران شهرهای مختلف یمن به وسیله هواپیماهای عربستان سعودی می‌گذرد. (البته شاید عربستان هم یمن را "خانه دوم" خودش می‌داند.) به هر حال، عربستان در این تجاوز هم‌پیمانانی دارد که ترکیه یکی از سرشناسترین آنهاست.

پنجشنبه هفته گذشته که سران کشورهای عربی برای توجیه حضورشان در "ائتلاف به اصطلاح عربستان" از یکدیگر سبقت می‌گرفتند، "اردوغان" هم وارد گود شد و از خجالت "خانه دوم" خودش درآمد. به نوشته وب‌سایت "العربیه،" اردوغان ایران را به تلاش برای تسلط بر منطقه متهم کرد. اردوغان در کنفرانسی خبری در این خصوص گفت: "ایران تلاش می‌کند بر منطقه مسلط شود. آیا چنین چیزی باید ادامه پیدا کند؟ این رفتار ایران ما، عربستان سعودی و کشورهای خلیج را آزار می‌دهد. این رفتار واقعاً قابل تحمل نیست و ایران باید موضوع را درک کند."

اظهارات اردوغان واکنش صریح و محکم مقامات کشورمان را به همراه داشت؛ تا جایی که محمدجواد ظریف -- وزیر خارجه کشورمان -- ترجیح داد در لوزان سوئیس به جای صحبت درباره توافق هسته‌ای احتمالی، به تحلیل اظهارات اردوغان و نقد استدلال‌های او بپردازد. وزارت خارجه کشورمان هم دیروز کاردار ترکیه را فراخواند تا درباره این اظهارات توضیح دهد. حتی سفر اردوغان به تهران در پرده‌ای از ابهام قرار گرفته است. اما خود اردوغان در فرودگاه استانبول و پیش از عزیمت به اسلوونی باز هم بر همان مواضع روز پنجشنبه تأکید کرد. او با کم‌اهمیت جلوه دادن انتقاد‌ها درباره اظهاراتش گفت: "برنامه دیدار ما از ایران تغییر نکرده اما همچنان بر تحولات یمن نظارت داریم. تحولات یمن برای ما بسیار مهم است. ... اعضای مجلس ایران همتای من نیستند. آنها سرنوشت دیدار ما را تعیین نمی‌کنند. ما می‌رویم یا نمی‌رویم. این ما هستیم که تصمیم می‌گیریم."

*** از  نخست‌وزیر تا رئیس‌جمهور تا امپراتور

اردوغان زبانی آتشین دارد و آنجا که باید از همسایگانش -- سوریه و ایران انتقاد کند -- واژه‌ها را بدون توجه به ماندگاری اثر آنها در عرصه دیپلماسی کنار هم می‌نشاند. اما او در شرایطی ایران را به تلاش برای تسلط بر منطقه متهم می‌کند که تحلیلگران او را فردی با آرزوی تبدیل شدن به "امپراتور منطقه" توصیف می‌کنند. "استیون کوک" 2 ماه پیش مقاله ای با عنوان "امپراتور اردوغان: چرا ترکیه ی در حال حرکت به طرف اقتدارگرایی برای منطقه خطرناک است" در نشریه "پولیتیکو" منتشر کرد. او با اشاره به تصویر منتشر‌شده از اردوغان در کنار آسانسور قصر جدید و باشکوهش -- که وی را با 16 مرد در حال گرامی‌داشت آداب و سنن عصر عثمانی نشان می‌دهد -- می‌نویسد: "گریه و ناله نمایندگان حزب عدالت و توسعه در زمان سخنرانی تودیع اردوغان آن هم پس از 12 سال تصدی نخست‌وزیری ترکیه، انسان را به یاد کره‌شمالی و تعریف و تمجید از کمال آتاتورک می‌اندازد. ... از بسیاری جهات، سبک حکمرانی اردوغان چندان هم با سبک حکمرانی دیکتاتور‌های مخلوع عرب تفاوتی ندارد: سبکی که پژوهشگران علوم اجتماعی آن را "پدرسالاری" می‌نامند. سبکی که "ماکس وبر" نسخه افراطی آن را "سلطانیسم" می‌نامد. ... سبک رو به رشد حکومت بر مبنای "سلطانیسم" در خارج از ترکیه هم پیامد‌های شگرفی به همراه داشته است. چون در ترکیه کسی به اردوغان مشورت نمی‌دهد، سیاست خارجی ترکیه فقط به کارکردی برای توجیه آنچه در حوزه سیاست برای اردوغان خوب است تبدیل شده است. مثلاً نگرش انعطاف‌ناپذیر او را درباره لزوم برکناری "اسد" در نظر بگیرید. این نگرش بیشتر از عصبانیت او از دوست قدیمیش نشأت می‌گیرد. ... در نتیجه، اصرار آنکارا بر اینکه نبرد با گروه داعش باید با تعهدی برای پایان دادن به حکومت اسد همراه باشد، موقعیت ترکیه را بیش از پیش در خاورمیانه تضعیف کرده است. ... اردوغان تلاش می‌کند اعضای شبکه حامیانش از حزب عدالت و توسعه یا اخراج شوند یا به حاشیه رانده شوند -- مانند اتفاقی که برای مهمترین شریکش "عبدالله گل" افتاد. این بدان معناست که هیچکس مستقل از اردوغان نمی‌تواند در حزب عدالت و توسعه برای خودش پایگاه قدرت ایجاد کند."

حالا اردوغان می‌کوشد با تبدیل شدن به رئیس‌جمهوری غیر‌تشریفاتی، خود را هرچه بیشتر به سلاطین و امپراتوران عثمانی نزدیک کند. به نوشته وب‌سایت "ال مانیتور،" اردوغان 4 ماه پیش در آنکارا و در یک سخنرانی جنجالی اعلام کرد قصد دارد آموزش زبان ترکی عثمانی را در مدارس اجباری کند. او با اشاره به مخالفان این طرح گفت: "آنها چه بخواهند و چه نخواهند، عثمانی در این کشور تدریس و آموخته خواهد شد. این دین صاحبی دارد، و صاحبش از آن حفاظت می‌کند مادامی که این جهان می‌چرخد. وظیفه ما بر آوردن الزامات این میراث است."

با این وصف باید پرسید آیا سفر اردوغان به تهران برای 2 طرف سودمند خواهد بود؟ آیا سفری که با اظهاراتی تند و گزنده آغاز می‌شود، پایان خوشی خواهد داشت؟