1- ماهیت شناسی تحریم ها

برای رسیدن به تحلیل صحیحی در باره سرنوشت تحریم ها لازم است ابتدا ماهیت تحریم های موجود را بخوبی شناسایی و دسته بندی کنیم . این تحریم ها به چند گروه تقسیم می شوند :

1-1 ازجهت منشاء برقرار کننده تحریم ها

تحریم ها از لحاظ منشاء صادر کننده تحریم به چهار دسته تقسیم می شوند

1-1-1 تحریم های شورای امنیت :

شورای امنیت سازمان ملل در ارتباط با مسائل هسته ای ایران تا کنون هفت قطعنامه صادر کرده است که از این میان ، بصورت ناعادلانه و بدون هیچ مستند قانونی ، چهار قطعنامه 1737 ، 1747 ، 1835 و 1929 ایران را تحت فصل هفتم بند چهل و یکم منشور سازمان ملل قرار داده و درنتیجه تهدید کننده صلح و امنیت جهان دانسته که بر اساس آن تحریم های گسترده ای را علیه ایران وضع کرده است. با این حال درهیچکدام از این چهار قطعنامه خرید نفت از ایران و بانک مرکزی تحریم نشده است.

آمریکا و متحدانش زمانی که دیدند برای گسترش تحریم ها در قطعنامه های شورای امنیت با مخالفت روسیه و چین روبرو شدند به تحریم های فرا قطعنامه ای رو آوردند. این تحریم ها خود بر سه نوع تقسیم می شوند:

2-1-1 تحریم های اتحادیه اروپا :

این تحریم ها پس ازهماهنگی با آمریکا ابعاد گسترده تری پیدا کرد و بصورت غیر قانونی به صادرات نفت ایران و بانک مرکزی نیزگسترش داده شد. در نتیجه ایران حتی برای انتقال درآمد حاصل از صادرات غیر نفتی خود نیز، دچار مشکل شد.

3-1-1 تحریم هایی کنگره آمریکا

نمایندگان مجلس سنا و مجلس نمایندگان آمریکا در دو دهه گذشته تحریم هایی را علیه ایران وضع کردند این تحریم ها که شامل ده سرفصل اصلی می شوند به تدریج گسترش پیدا کرد. تا آنکه در سال 1392 به نقطه اوج خود رسید. بعد از توافق ژنو توسعه آن به سایرزمینه ها ازآذرماه 1392 متوقف شد. تحریم های کنگره خود به دو نوع تقسیم می شوند:

الف:تحریم های داخلی آمریکا که اتباع آمریکا را از مبادله وهمکاری با ایران منع می کند

ب:تحریم های موسوم به ثانویه که کلیه افراد حقوقی و حقیقی را که با آمریکا ارتباط بازرگانی دارند، از برقراری هرنوع همکاری با ایران در زمینه هایی که مشخص شده است ، منع می کند.

4-1-1 تحریم هایی که با دستور مستقیم رئیس جمهور آمریکا برقرار شده اند

این نوع تحریم ها هم از همان سال 1358 بعد از ماجرای گروگان گیری آغاز شد و با فرمان پنج رئیس جمهور آمریکا در 36 سال گذشته گسترش پیدا کرده است . این تحریم ها را در 18 سرفصل می توان دسته بندی کرد که از زمان توافق ژنو سه سرفصل مربوط به تحریم مبادلات فلزات گرانبهاء و تحریم صادرات پتروشیمی ایران و تحریم صدور قطعات یدکی هواپیما و اتوموبیل حذف شد.

بنابراین در این بخش 15 سرفصل تحریمی باقی مانده است که تنها با فرمان رئیس جمهور آمریکا قابل لغو شدن هستند.

2-1 از نگاه موضوع تحریم ها

تحریم ها را همچنین می توان از لحاظ موضوع به سه دسته اقتصادی،عدم اشاعه هسته ایوتسلیحاتیتقسیم کرد.

3-1 از نظر بهانه تحریم ها

این تحریم ها را می توان از منظر بهانه ی برقراری تحریم به چهار دسته تقسیم کرد.

1-3-1- تحریم هایی که به بهانه در خطر قرار گرفتن منافع آمریکا توسط ایران وضع شده اند

2-3-1 تحریم هایی که به بهانه نقض حقوق بشر در ایران برقرار شده اند

3-3-1 تحریم هایی که به بهانه ادعای حمایت ایران از تروریسم تصویب کرده اند

4-3-1 تحریم هایی که بخاطراتهام تلاش ایران برای رسیدن به سلاح های کشتارجمعی درنظرگرفتهاند.

2- تعیین تکلیف تحریم ها در بیانیه لوزان

در بیانیه دو صفحه ای لوزان در دو جا به لغو ودر یک جا به توقف تحریم ها اشاره دارد

اول در صفحه اول پارگراف دوم به صراحت می گوید:

« همانطورکه درآذرماه 1392 توافق کرده بودیم،ما به این منظوردراینجا گردهم آمدیم تا راه حل هایی به منظور دستیابی به حل و فصل جامعی که ماهیت صرفا صلح آمیز برنامه هسته ای ایران را تضمین نمودهو کلیه تحریم ها را به صورت کامل لغو نماید، پیدا کنیم. » (1)

همانطور که در متن فوق ملاحظه می شود به صراحت از لغو تحریم ها بصورت کامل یاد شده است اما مخالفان معتقدند در این پارگراف در واقع لغو تحریم ها، بصورت یک هدف در کنار "حل و فصل جامعی که ماهیت صرفا صلح آمیزهسته ای ایران را تضمین کند " ، آورده شده است و معلوم نیست این راه حل جامع چه زمانی بدست بیاید و چگونه چنین تضمینی برای آنها که همیشه بهانه گیر بودند ، حاصل شود. در پاسخ باید گفت در ادامه بیانیه در صفحه 2 پارگراف چهارم آمده است:

« اتحادیه اروپایی، اعمال تحریم های اقتصادی و مالی مرتبط با هسته ای خود را خاتمه خواهد داد و ایالات متحده نیز اجرای تحریم های مالی و اقتصادی ثانویه مرتبط با هسته ای را، همزمان با اجرای تعهدات عمده هسته ای ایران به نحوی که توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی راستی آزمایی شود، متوقف خواهد کرد. » (2) درگزاره اول به صراحت بیان شده اتحادیه اروپایی اعمال تحریم های اقتصادی ومالی مرتبط با هسته ای خود را خاتمه خواهد داد .

1-2 منتقدین در باره همین گزاره دو اشکال اساسی مطرح می کنند :

1-1-2 « تحریم ها را به اقتصادی و مالی محدود کردند در حالی که ایران می خواست کلیه تحریم ها لغو شود . »

اینکه ایران می خواهد کلیه تحریم ها یکجا و بلافاصله پس از امضاء توافق نهایی لغو شود، بحث کاملا درستی است و رهبرمعظم انقلاب هم بر این نکته مهم تاکید دارند. اما واقعیت این است که متاسفانه طرف مقابل درارزیابی غلطی که از تحریمها دارد همچنان می کوشد تا آنجایی که می تواند ازتحریمها به عنوان یک اهرم فشار و وسیله ای برای امتیازگیری بیشتر، بهره برداری کند.

به همین دلیل دولت درحال حاضر سیاستمهار دوگانهطرف غربی را هم زمان به پیش می برد از یکسو تلاش دارد با تحقق اقتصاد مقاومتی درکشور، اهرم تحریم را برای آنها کم اثر و در نهایت بی اثر کند. از سوی دیگر در مذاکرات خود تا تیرماه در باره لغو کامل تحریمها بر اساس یک جدول زمان بندی شده و دقیق با طرف مقابل به توافق برسد.

یعنی می شود لغو کامل تحریم ها را بصورت یکجا اعلام کرد و اجرای آن را در فاصله زمانی معینی که ازیکسال بیشتر نباشد، مشخص کرد. دراین حالت هم تکلیف تحریم ها بصورت یکجا مشخص میشود و هم درجدول پیوستی بطور دقیق تعین می کنند، کدام طرف ، چه کاری را در چه زمانی باید انجام دهد.

2-1-2 - مخالفان بیانیه لوزان می گویند « تحریم های اقتصادی و مالی صرفا مرتبط با هسته ای لغو می شود در حالی که اکثر تحریم ها به بهانه های غیر هسته ای وضع شده اند. بنابراین فقط بخش ناچیزی از تحریم ها تعلیق می شود و لغو نخواهد شد. ضمن انکه زمان لغو تحریم ها هم معلوم نیست در چه زمانی تحقق پیدا کند . »

در باره اشکال دوم هم باید توجه داشت منظور از تحریم های مرتبط با هسته ای الزاما به معنای آن نیست که فقط تحریم هایی لغو می شوند که بخاطر فعالیت های هسته ای وضع شده اند. زیرا بسیاری ازتحریم های ناجوانمردانه ای که در سه سال اخیر علیه ملت ایران برقرار شده اند ، بهانه های چند وجهی داشته اند. یعنی هم به موضوع هسته ای و هم به بهانه نقض حقوق حقوق بشر و هم اتهام های حمایت از تروریسم مربوط هستند. ضمن آنکه این تحریم ها بصورت محدود تری از سالهای قبل وجود داشتند ، پس از صدور قطعنامه های تحریمی در شورای امنیت کم کم تکمیل و گسترده شده اند.

بنابراین منظور از تحریم های مرتبط با هسته ای ازسیاق جملات قبل و بعد بر می آید که تحریم هایی باشد که باید دراثرتحقق اقدام های پیش بینی شده هسته ای ایران ،لغو شوند. یعنی لغو این تحریم ها مربوط به اقدام های محدود سازی ایران در زمینه فعالیت های هسته ای ایران است.

اگراین برداشت را بپذیریم می توان انتظار داشت کلیه تحریم ها مرحله به مرحله برطبق جدول زمانی توافق شده لغو شوند. یعنی اقدام دربرابر اقدام درهرمرحله که ایران اقدام های توافق شده را آغازکرد، هم زمان بخشی از تحریم ها لغومی شوند. این مراحل درباره تحریم های اقتصادی ومالی بسیارسریع تر پیش می رود و در باره سایر تحریم ها قاعدتا در چهار چوب توافقی خواهد بود که تا تیرماه دوره زمانی آن مشخص می شود.

همچنانکه در توافق ژنو اکسید کردن اورانیوم ایران در هشت مرحله بطول انجامید آزاد کردن بخشی ازدارایی های ایران هم درهشت مرحله انجام شد. براین اساس می توان گفت اساسا موضوع تحریم ها را نباید به بهانه وضع تحریم مربوط ومحدود کرد، بلکه دقیقا به اقدام های طرف ایرانی در مسائل هسته ای و طرف مقابل در لغو تحریم ها ارتباط دارد.

2-2 در باره گزاره بعدی که می گوید:

« ایالات متحده نیز اجرای تحریم های مالی و اقتصادی ثانویه مرتبط با هسته ای را ، همزمان با اجرای تعهدات عمده هسته ای ایران به نحوی که توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی راستی آزمایی شود، متوقف خواهد کرد. » چهار اشکال مهم توسط منتقدان مطرح می شود :

1-2-2 منتقدین بیانیه لوزان می گویند: « درمتن انگلیسی آنچه که در باره اقدام های آمریکا برای تحریم آمده توقفcease است . درحالی که در باره اتحادیه اروپا از واژهterminate خاتمه دادن استفاده شده است. این به معنای آن است که آمریکا می خواهد ساختار اصلی تحریم ها را نگه دارد و تنها اجرای آن را متوقف سازد واین تعریف عملی تعلیق است ونه لغو کامل تحریم ها، درحالی که ایران درعمل مجبور می شود ساختار برنامه هسته ای خود را غیر دهد. »

در پاسخ به این بخش از نقد وارد بر بیانیه لوزان باید تاکید کرد اولا در نهایت نتیجه خاتمه دادن و توقف کردن تحریم ها برای ایران یکی است . یعنی رژیم تحریم های ناعادلانه علیه ایران شکسته می شود و آماده فروپاشی خواهد بود. درست است که اگر بطور کامل لغو شود برای جنبه روانی فعالیت های اقتصادی و سرمایه گذاران بلند مدت ، بسیار بهتر خواهد بود. اما توقف حتی بصورت تعلیق هم باشد شیرازه تحریم ها را از هم می گسلد.

ثانیا درهرمذاکراتی الزاما هرآنچه که اراده می کنند محقق نمی شود بلکه در یک بده وبستان دو طرف به سمت همدیگر حرکت می کنند، تا توافق حاصل شود. زیرا اگر قرار بود فقط اراده یک طرف محقق شود اساسا توافق بدست نمی آمد . در این مورد خاص هم به نظر می رسد هر دو طرف سعی دارند تا تیرماه به راهکاری مورد توافق دو طرف در زمینه لغو تحریم ها دست پیدا کنند .

ثالثا ازآنجا که ایران هم ساختار هسته ای خود را نابود نمی کند بلکه بصورت محدود نگه می دارد برای راه اندازی مجدد فعالیت خود درصورت تخلف طرف مقابل،به گفته کارشناسان سازمان انرژی هسته ای بین 3 تا حداکثر شش ماه قابل بازگشت و بازسازی خواهد بود. (3) بویژه آنکه ایران و طرف مقابل حق خود را برای بازگشت به وضعیت قبل در صورت تخلف جدی از سوی طرف مقابل ، محفوظ نگه داشته اند.

2-2-2 مخالفان بیانیه لوزان می گویند : « تحریم های نفتی که اصلی ترین تحریم های مورد نظر ایران است ذکر نشده است درحالی که در توافق ژنو تحریم انرژی ذکر شده بود . »

در باره این اشکال هم باید به این نکته مهم توجه کرد که نفت و موضوع انرژی یکی از سرفصل های مهم اقتصاد است. اگردراینجا بصورت جداگانه ذکر نشده است بدلیل آنکه نیازی به ذکر آن نبوده است. درحالی که در توافق ژنو همکاریها ی انرژی (نفت و گاز) به عنوان زمینه ای برای همکاری های آینده ذکر شده است و نه الزاما به مفهوم لغو تحریم های مربوط به آن. آقای دکتر عراقچی در این مورد اینچنین توضیح می دهد:

« ... این یک سوء تفاهمی که نسبت به توافق نامه ژنو پیش آمده است بعضی از دوستان هم اشاره و تکرار کردند. اگر متن توافق ژنو را کامل ملاحظه بفرمایید در آنجایی که به لغو تحریم‌ها مربوط می شود درتوافق نهایی می‌گوید تمامی تحریم های مرتبط با هسته ای رفع و لغو خواهد شد . دسترسی های ایران به بازارهای تجاری، مالی ، انرژی و فناوری هم ایجاد خواهد شد. یعنی این قسمت علاوه بر رفع تحریم هاست و در حقیقت امتیاز اضافه تری است که کشورهای 1+5 در مذاکرات ژنو برای جمهوری اسلامی ایران قائل شدند. یعنی ما یک بحث لغو تحریم ها را داریم. بعد از آن یک بحث ایجاد دسترسی ایران به بازارهای انرژی ، مالی، فناوری و تجاری؛ این دو از هم جدا هستند و این در توافق نهایی هم اتفاق خواهد افتاد. یعنی لغو تمامی تحریم‌ها؛ تمامی تحریم های اقتصادی و مالی ، را در ابتدا خواهیم داشت. در عین حال دسترسی ایران به بازارهایی که ذکر شد از جمله بازارهای انرژی و تجاری مالی و تکنولوژی نیز ایجاد خواهد شد . همه اینموارد در متن توافق نهایی و آن چیزی که ما هم اکنون در حال نگارش هستیم، قید شده است و با جزئیات قید خواهد شد . » (4)

3- تحریم های ثانویه نیز یکی دیگر از موضوع هایی است که منتقدین می گویند تحریم های اولیه که مربوط به اتباع آمریکا است حذف نمی شود . و فقط تحریم های ثانویه تعلیق خواهد شد.

در پاسخ به این بخش از انتقادها نیز باید به این واقعیت توجه داشت که برای ایران اهمیت تحریم های ثانویه بسیار بیشتر از تحریم های اولیه است زیرا ایران مناسبات چندانی با اتباع آمریکایی در زمینه تجارت ندارد. در حالی که در صورت لغو تحریم های ثانویه مانند سالهای قبل از سال 1391 مناسبات ایران با کشورهایی نظیر ژاپن ، کره جنوی، هند ، استرالیا ، کانادا ، مالری ، اندونزی و کلیه کشورهای اتحادیه اروپایی بصورت عادی ادامه خواهد داشت.

درباره لغو قطعی تحریم ها ی ثانویه و یا به حالت تعلیق درآمدن آنها نیز همانگونه که توضیح داده شد تا پایان مذاکرات در تیرماه جزئیات دقیق آن روشن می شود .

4- منتقدین می گویند « برای لغو تحریم ها، راست آزمایی به آژانس حواله داده شده است و این خطای بزرگی است »

در پاسخ به این بخش از انتقادها باید توجه منتقدین را به چند واقعیت مهم جلب کرد:

الف:تنها نهادِ بین المللی با صلاحیتی که بتواند در باره اینکه ایران مجموعه اقدام های فنی در باره برنامه هسته ای خود را انجام داده است، اظهار نظر کند،فقط آژانس بین المللی انرژی هسته ای است. بنابراین اصولا نهاد با صلاحیت دیگری در این زمینه تخصصی وجود ندارد . سپردن این مسئولیت مهم به هر نهاد دیگری در عمل امکان پذیر نیست.

ب:آژانس بین المللی انرژی هسته ای اقدام های راستی آزمایی را در قالب نظارت ، کنترل و بازرسی برای همه کشورها ی عضو آژانس البته در سطوح مختلف و در جنبه های حقوقی و فنی انجام می دهد بنابراین این اقدام نقض حاکمیت ملی ایران محسوب نمی شود.

پ:اگر آژانس تحت نفوذ قدرتهای سلطه جو است هر نهاد دیگری مانند سازمان ملل هم تحت این نفوذ قرار دارد . مهم آن است که ما بتوانیم با انعقاد قرار دادی شفاف و دقیق بدون تفسیر های چند پهلو مانع از سوء استفاده دشمنان ایران بشویم . در واقع با استفاده از سازوکارهای درونی این سیستم ناعادلانه حقوق خود را بدست می آوریم . همچنانکه با استناد به بند چهارم پیمان ان پی تی ایران و همه کشورها دارای حق استفاده صلح آمیز ار انرژی هسته ای هستند.

ت:سوابق آژانس در گذشته نشان می دهد در مواردی که مربوط به راستی آزمایی بوده است بصورت دقیق و شفاف عمل کرده است . همچنانکه دردر باره توافق ژنو در هشت گزارشی که آمانو منتشر کرد بدون استثناء همه مواردی را که ایران انجام داده بود، تائید کرد (5)

ج:آنچه که تاکنون مورد اختلاف ایران با آژانس بوده است نه در مسائل فنی و نه در مسائل حقوقی بلکه در مواردی بوده که به فشارهای سیاسی کشورهای سلطه جو مربوط میشده است. اختلاف نظرایران با آژانس درباره موضوعی است که به ابعاداحتمالی نظامی یاهمانPMD مربوط می شود.

براساس این اتهام های بی پایه که از سوی ده مرکز اطلاعاتی و جاسوسی دنیا در اختیار آژانس قرار داده شده است، ایران درفاصله سالهای 2000 تا 2003 به انجام اقدامهایی درباره ابعاد نظامی هسته ای متهم شده است.

بحث درباره این اتهام ها از سال 2007 تا کنون همچنان موضوع مورد اختلاف ایران و آژانس بوده است و نمی تواند مبنایی برای لغو تحریم ها باشد. زیرا مشخص نیست چه زمانی به نتیجه برسد.

جمع بندی بحث:

1- بیانیه لوزان صرفا یک نقشه راه کلی برای دستیابی به توافقی جامع است. به گفته آقای عراقچی توافق نهایی بالای 20 صفحه فقط اصل توافق و تفاهم خواهد بود و بالای 50 صفحه نیز ضمایم خواهد داشت. (6) در این توافق نهایی جزئیات لغو نهایی تحریم ها روشن می شود.

2- موضوع لغو تحریم ها هدف جنبی مذاکرات است آنچه که در مذاکرات هدف نهایی و اصلی برای ایران بوده دستیابی به چرخه کامل سوخت هسته ای که غنی سازی اورانیوم هم جزئ لاینفک آن باشد. همچنین گرفتن بهانه از دست دشمنان ایران که نتوانند تحریم یا ر اقدام دیگری را علیه ایران سازمان دهی کنند.

3- ایران درصورت لغو تحریم ها بازهم به سیاست اجرای اصول اقتصاد مقاومتی خود ادامه می دهد تا درصورتی که دشمنان ملت ایران بازهم بخواهند به بهانه های جدید مانند نقض حقوق بشر یا ساخت سلاح های کشتار جمعی و بحث حمایت از تروریسم، تحریم های جدیدی علیه ایران برقرار کنند ، نتوانند از این اهرم علیه ملت ایران استفاده کنند.

4- ایران بدنبال تعامل سازنده با جهان است تا بتواند ضمن حفظ تاسیسات هسته ای خود از طریق برقراری همکاری های جدید با سایر کشورها در فضای بدون تحریم زمینه را برای ارتقاء علمی هرچه بیشتر دانشمندان هسته ای خود فراهم سازد در چنین شرایطی است که ایران می تواند وارد عرصه های جدیدی از استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای شود.

5- ایرانی که توانسته است دانش و فناوری هسته ای را بومی سازی کند در موقعیتی نیست که کشورهای غربی بتوانند مانند سال 1382 با آن برخورد کنند. کشورهای غربی امروز خوب می دانند و خود معترف هستند که با تحریم و تهدید علیه ایران کاری از پیش نمی برند به همین دلیل می توان انتظار داشت با انعقاد توافقی شفاف و غیر قابل تحریف وانحراف ، تحریم ها ظرف یکسال آینده بتدریج و بطور کامل لغو شود.

پانویس ها

1)http://mfa.ir/index.aspx?fkeyid=&siteid=1&pageid=128&newsview=334322

2) همان

3) مصاحبه نگارنده با آقای کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران البته در باره راکتور اراک موضوع بیشتر طول می کشد که در این مورد خاص در مقالات بعد توضیحاتی ارائه می شود.

4) مصاحبه سید عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه با گفتگوی ویژه خبری شبکه 2 سیما

http://mfa.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=2018&newsview=339325&pro=nobak

5) برای دستیابی به گزارش های دبیرکل آژانس به نشانی ذیل مراجعه کنید :

https://www.iaea.org/newscenter/focus/iran/iaea-and-iran-iaea-reports

6) مصاحبه عراقچی در گفتگوی ویژه خبری با شبکه 2

http://mfa.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=2018&newsview=339325&pro=nobak