شخصیت فاطمه (س) در کلام امام خمینی؛
خدا خودش فاطمه (س) را نامگذاری کرد
صحیفه فاطمیه که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهـرای مرضـیه اسـت، از مـا است.
به گزارشحوزه قرآن و عترت گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان؛بخش عمده ای از فرمایشات دینی حضرت امام خمینی (ره) با شخصیت و سیره جده بزرگوارشان فاطمه زهرا (س) مرتبط بوده است. تحلیل‌های امام از مشی و منش و ذات فاطمه زهرا جزو زیباترین اقوالی بحساب می‌آید که در این باره وجود دارند. آنچه در ادامه می‌خوانید بخشی از این تحلیل‌ها هستند.
1. نامهای فاطمه (س)
فاطمه زهرا (س) نامهای بسیاری داشت؛ نامگذاری فاطمه زهرا (س) از طـرف خداونـد متعـال انجام گرفته است.
امام صادق (ع) می فرماید: برای فاطمه، نُه نام نزد خداوند بزرگ اسـت : فاطمـه، صـدیقه، مبارکـه، طـاهره، زکیـه، راضیه، مرضیه، محدثه و زهراء...
هر یک از نامهای حضرت، جلوه ای از ویژگیها و صفات عالی انسانی اوسـت. امـام خمینـی در سخنان خود از برخی از نامها و القاب فاطمه، از جمله: فاطمه، زهرا، مرضیه، طـاهره و کـوثر نـام برده و گاهی نیز به صورت ترکیبی از دو نام نظیر صدیقه طاهره، فاطمه زهرا، یا زهرای مرضیه یـاد کرده است. در یک مورد نیـز بـدون آنکـه از نـامی خـاص یـاد کنـد، بـا توجـه بـه روایتـی معتبـر، بزرگترین فضیلت فاطمه را رفت و آمد و نزول مقام جبرئیل (روح اعظم) به طـور مکـرر بـر وی دانسته است.
گفته اند پس از رحلت پیامبر (ص) روزها بر فاطمه (س) به سـختی مـی گذشـت، لـذا جبرئیل به امر خداوند بر آن حضرت نازل می شد و برای آن از رویدادهای آینده سخن مـی گفـت. از این رو، فاطمه را «محدثه» نامیده اند.
عن ابی عبداالله (ع) قال: انما سمیت فاطمة، محدثه، لان الملائکة کانت تهبط من السماء فتنادیها کما تنـادی مـریم بنـت عمران. فتقول: یا فاطمةُ ان االله اصطفاک و طهرک و اصطفاک علی نساءالعالمین. یا فاطمة اقنتی لربک و اسجدی و ارکعی مع الراکعین فتحدثهم و یحدثونها، فقالت لهم ذات لیلة: ألیست المفضلّة علـی نـساء العالمین مریم بنت عمران؟ فقالوا: ان مریم کانت سیدة نساء عالمیها و ان االله عزوجل جعلـک سـیدة نساء عالمک و عالمها و سیدة نساءالاولین والآخرین.
امام صادق (ع) فرمودند: فاطمه (س) را «محدثه» گویند، چـون فرشـتگان از آسـمان بـه پـایین می آمدند و همانگونه که با حضرت مریم دختر عمران سخن می گفتند، با حـضرت زهـرا (س) نیـز سخن می گفتند، فرشتگان به حضرت زهرا (س) گویند: ای فاطمه! خداوند تو را برگزید و پـاکیزه گردانــد و تــو را بــر زنــان جهانیــان برتــری داد. ای فاطمــه! مطیــع پروردگــار بــاش و بــه همــراه رکوع کنندگان (نمازگزاران)، سجده و رکوع کن. حضرت فاطمه (س) با فرشتگان سخن می گفت و فرشتگان نیز با او سخن می گفتند. شبی حضرت فاطمه (س)، از فرشتگان پرسـید: آیـا برتـرین زن عالم، حضرت مریم دختر عمران نیست؟ فرشتگان عرضه داشتند: حضرت مریم، سرور زنـان زمـان خود بود، اما خداوند تو را برترین زن جهان قرار داده است. هـم در زمـان خـودت و هـم در زمـان حضرت مریم و سرور همه زنان از آغاز تا پایان.
از اینکه امام خمینی، در نامه هایی که خطاب به عروس خـود همـسر حـاج احمـد آقـا (خـانم فاطمه طباطبایی) نوشته و او را «فاطی» خوانده اند، به طور ضمنی استفاده می شود کـه در محـاورات عرفی می توان، کسانی را که به نام «فاطمه» آراسته اند، «فاطی» صدا زد. وی در پاسخ به درخواسـت عروس خود چنین آورده است:
فاطی که ز من نامه عرفانی خواست از مورچه ای تخت سلیمانی خواست
گویی نشنیده ما عــرفناک از آنک جبریل از او نفخه رحمانی خواست
2. شرافت و فضیلت ویژه فاطمه (س)
فاطمه زهرا (س) از فضایل بسیاری برخوردار بودند؛ توانـایی علمـی، عـصمت و پـاکیزگی از گناه و خطا، برتری در صحنه رشد و تربیت فرزندان، شرافت در همسرداری، رعایت ادب و اخلاق در برخورد با پدر، همسر و دیگـر اعـضای خـانواده، وفـاداری و فروتنـی، پاکـدامنی و آراسـتگی، خانه داری و بردباری در برابر دشـواریهـا، همیـاری و همـدلی بـا پیـامبر (ص) و امیرمؤمنـان (ع) در میدان جهاد و سیاست، فضیلت در عرصه عبادت و نیایش، زهد و ایثار و پشتیبان همـسر در سـاحت ولایت و حکومت و نیز عدالت محوری و دفاع از حقوق انسانها و مبارزه با ظلم.
امام خمینی فضایل بسیاری را برای حضرت زهرا (ع) برشمرده اند، از جمله کمـال و جامعیـت انسانی، همطرازی با پیامبر و نیز گفت و گوی فرشتگان با وی. وی در این باره می فرماید:
تمام ابعادی که برای زن متصور است و برای یک انسان متصور است، در فاطمه زهـرا (س) جلوه کرده و بوده است. یک زن معمولی نبوده است. یک زن روحانی، یک زن ملکوتی، یک انـسان به تمام معنا انسان، تمام نسخه انسانیت، تمام حقیقـت زن، تمـام حقیقـت انـسان، او زن معمـولی نیست. او موجود ملکوتی است که در عالم به صورت انسان ظاهر شده است. بلکـه موجـود الهـی جبروتی در صورت یک زن ظاهر شد است ... زنی که تمام خاصه های انبیاء در اوست، اگر مرد بود، نبی بود؛ زنی که اگر مرد بود، به جای رسول االله بود.
وی در فرازی دیگر از سخنان خود با توجه به روایتی از امـام صـادق (ع) بزرگتـرین فـضیلت فاطمه را اینگونه بیان می دارد:
من راجع به حضرت صدیقه (س) خودم را قاصر می دانم که ذکری بکنم، فقط اکتفا می کنم بـه یک روایت که در کافی شریف است و با سند معتبر نقل شده اسـت.
و آن روایـت ایـن اسـت کـه حضرت صادق (ع) می فرماید: فاطمه (س) بعد از پدرش 75 روز زنده بودند در ایـن دنیـا، و حزن و شدت بر ایشان غلبه داشت و جبرئیل امین می آمد خدمت ایشان و به ایشان تعزیت عـرض می کرد و مسائلی از آینده نقل می کرد. ظاهر روایت این است که در ایـن 75 روز مـراوده ای بـوده است. یعنی، رفت و آمد جبرئیل زیاد بوده است و گمان ندارم که غیر از طبقه اول از انبیـاء عظـام درباره کسی اینطور وارد شده است که در ظرف 75 روز جبرئیل امین رفت و آمد داشـته اسـت و مسائلی را در آتیه ای که واقع می شده است، مسائلی را ذکر کـرده اسـت و آنچـه کـه بـه ذریـه او می رسیده است در آتیه ذکر کرده است و حضرت امیر آنها را نوشته است ... مسأله آمدن جبرئیـل برای کسی یک مسأله ساده نیست. خیال نشود که جبرئیل برای هـر کـسی مـی آیـد و امکـان دارد بیاید. این یک تناسب لازم است بین روح آن کسی را که جبرئیل می خواهد بیاید و مقام جبرئیل که روح اعظم است... تا تناسب مابین روح این کسی که جبرئیل می آید پیش او و بین جبرئیل که روح اعظم است، نباشد، امکان ندارد این معنا و این تناسب بین جبرئیل که روح اعظـم اسـت و انبیـای درجه اول بوده است مثل رسول خدا و موسی و عیسی و ابراهیم و امثـال اینهـا، بـین همـه کـس نبوده است... فقط این است که برای حضرت زهرا (س) است که آن که من دیده ام کـه جبرئیـل بـه طور مکرر در این 75 روز وارد می شده و مسائل آتیه ای که بر ذریه او می گذشته است، آن مـسائل را می گفته است و حضرت امیر هم ثبت می کرده است... در هر صورت، من این شرافت و فـضیلت را از همه فضایلی که برای حضرت زهرا ذکر کرده اند ـ با اینکه آنهـا هـم فـضایل بزرگـی اسـت ـ ایـن فضیلت را من بالاتر از همه می دانم که برای غیر انبیاء (علیهم السلام) آن هم نه همـه انبیـاء ، بـرای طبقه بالای انبیا (علیهم السلام) و (بعض) از اولیائی که در مرتبه آنها هست، برای کس دیگر حاصل نشده... و این از فضایلی است که از مختصات حضرت صدیقه (سلام االله علیها) است.
امـام خمینـی در تجلیـل و بزرگداشـت مقـام فاطمـه، وی را هـمطـراز بـا پیـامبر(ص) دانـسته می فرماید: زنی که افتخار خاندان وحی [است] و چون خورشیدی بر تارک اسلام عزیز می درخشد، زنی که فضائل او همطراز فضایل بی نهایت پیغمبر اکـرم و خانـدان عـصمت و طهـارت بـود. زنـی کـه هرکسی با هر بینش درباره او گفتاری دارد و از عهـده سـتایش او برنیامـده کـه احـادیثی کـه از خاندان وی رسیده به اندازه فهم مستمعان بوده و دریا را در کوزه نتوان گنجاند، و دیگران هرچـه گفته اند به مقدار فهم خود بوده، نه به اندازه مرتبت او.
3. ساده زیستی فاطمه (س)
زندگی فاطمه (س) به ویژه هنگامی که با امیرمؤمنان علی (ع) ازدواج کرد، زندگی ای ساده و بی آلایش بود. پیامبر اکـرم (ص) بـه هنگـام آغـاز زنـدگی مـشترک فاطمـه (س) و علـی (ع) رو بـه امیرمؤمنان (ع) کرد و فرمود: آیا چیزی از امکانات مالی و اقتصادی برای ازدواج در اختیار داری؟ آن حـضرت پاسـخ داد: پدر و مادرم فدایت باد، به خدا سوگند شرایط اقتصادی من بر شما پوشیده نیست. همه ثروت مـن در حال حاضر یک شمشیر ستم سوز است و یک زره برای جهاد و یک شتر آبکشی بـرای کـسب و کار. پیامبر اکرم (ص) خطاب به او فرمود: علی جان! اما در شمشیر نظرم این است که شما به او نیاز داری تا به وسیله آن در راه خـدا به جهاد برخیزی و دشمنان تجاوزکار خدا را بر سر جایشان بنشانی، در مورد شـترت نیـز نظـرم این است که هم وسیله کار و درآمد توست. به وسیله آن، هـم نخلـستان را آب مـی دهـی و بـرای خانواده ات هزینه زندگی فراهم می آوری و همزاد و توشـه سـفرت را جابـه جـا مـی نمـایی؛ آنگـاه افزودند: اما من دختر فرزانه ام را به ازدواج تو درخواهم آورد و در برابر این پیمان بـرای زنـدگی مشترک و به نشان صفا و صداقت اینک زره خود را بفروش و پول آن را بیاور تا ترتیب این کار را بدهم.
امیرمؤمنان به دستور پیامبر (ص) زره خود را حدود پانصد درهم فروخت و پول آن را تقـدیم آن حضرت نمود و مقرر گردید که این پول، «مهریه» بهترین بانوی دو جهان یعنی فاطمه زهرا (س) گردد.
امیرمؤمنان (ع) از آن پس بـویـژه در دوران حکومـت خـود ـ بـا وجـود اینکـه تمکن مـالی بسیاری داشتند، همواره، بی آلایش و ساده و به دور از تشریفات و تجملات، در سـطح پـایینتـرین طبقات مردم زندگی می کردند. و فاطمه نیز بسان همسر خویش ساده زیستی را بر زنـدگی پـرزرق و برق دنیا ترجیح می دادند.
امام خمینی درباره ساده زیـستی و کـوخ نـشینی فاطمـه (س) و برکـات وجـودی آن حـضرت می فرماید:
ما یک کوخ چهار پنج نفری در صدر اسلام داشتیم، و آن کوخ فاطمه زهرا (س) اسـت. از ایـن کوخ ها هم محقرتر بوده، لکن برکات این چی است؟ برکات این کوخ چند نفری، آن قدر است که عالم را پر کرده است از نورانیت و بسیار راه دارد تا انسان به آن برکات برسد.
در هر صورت، در زندگیش وقتی که انسان می بیند که یک پوستی بوده است ـ اینطور نقل می کنند که شبها این پوست را می انداختند و خودشان با حضرت فاطمه (س) رویش می خوابیدنـد و روزها همـین پوسـت را علوفـه رویـش مـی ریختنـد بـرای شترشـان و در خـوراک هـم کـسی نمی توانست آنطور زندگی بکند...
از انس نقل شده که فاطمه (س) نزد رسول خدا (ص) آمده، گفت: ای رسول خدا (ص) مـن و پسرعمویم جز یک پوست گوسفند چیز دیگری نداریم که هم روی آن می خوابیم و هـم شـترمان را بر روی آن علوفه می دهیم، حضرت فرمود: دخترم صبر کن؛ همانا موسی بن عمران، ده سـال بـا همسرش زندگی کرد و جز یک عبای قطوانی ـ یعنی عبای سفید که نخهای بسیاری در حاشـیه اش آویزان بود ـ نداشتند.
4. خطبه های فاطمه(س)
از حضرت فاطمه زهرا (س) در طـول حیـات سیاسـی ـ اجتمـاعی خـود، خطبـه هـا، سـخنان و نیایشهای زیادی به یادگار مانده که در جوامع حدیثی نقل شده است . از جمله خطبه فدکیه پـس از غصب فدک، خطبه حضرت در جمع زنان مهاجر و انصار و نیز خطبـه وی بـرای آنـان کـه حـق همسرش علی (ع) را غصب کردند.
امام خمینی، درباره خطبه آن حضرت و نقش آن در رسوایی زمامداران باطـل و آگـاه سـازی مردم می فرماید:
خطبــه فاطمــه زهــرا (ســلام االله علیهــا) در مقابــل حکومــت و قیــام امیرالمــؤمنین و صــبر امیرالمؤمنین در مدت بیست و چند سال و در عین حال کمک کاری به حکومت موجـود و بعـد هـم فداکاری در راه اسلام و فداکاری دو فرزند عزیزش، امام مجتبی که یک خدمت بسیار بزرگ و دولت جابر اموی را با آن خدمت رسوا فرمود و خدمت بـزرگ بـرادر ارجمنـدش حـضرت سیدالـشهداء، چیزهایی بود که همه می دانید و می دانیم...
5. صحیفه فاطمیه
همچنان که گذشت پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) ایام بر فاطمه زهرا (س) به دشواری سـپری می شد؛ از این رو، جبرئیل به امر خداوند بر آن حضرت نازل می شد و برای وی از حـوادث آینـده به ویژه آتیه ذریه آن حضرت، سخن می گفت. صـحیفه فاطمیـه، حاصـل نـزول جبرئیـل بـر فاطمـه زهرا(س) در این مدت 75 روز است. از سخنان پیشوایان معصوم دینی چنین اسـتفاده مـی شـود کـه مصحف فاطمه (س)، پس از رحلت رسول خدا (ص) بـر وی نـازل شـده اسـت.
امـام صـادق (ع) در این باره می فرماید: فاطمه(س) پس از پدرش تنها هفتاد و پنج روز در این جهان زندگی کرد و در طول آن مـدت، غمها و اندوه های زیاد را تحمل نمود. جبرئیل در آن ایام به طور مرتب به حضور فاطمه (س) نازل می شد و او را در عزای پدر تـسلیت مـی گفـت و از مقـام و جایگـاهش در آن سـوی جهـان بـاخبر می ساخت و همچنین از اوضاع آینده دنیا و سرنوشت بچه هایش آگاه می نمود و علـی (ع) آنهـا را می نوشت و همه اینها مصحف فاطمه(س) را تشکیل می داد.
امام خمینی در این باره در عبارتی کوتاه در وصیتنامه سیاسی ـ الهی خود ضمن مباهات به این صحیفه می فرماید:
صحیفه فاطمیه که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهـرای مرضـیه اسـت، از مـا است.
6. دشمن ستیزی فرزندان معنوی فاطمه (س)
امام خمینی همه کسانی را که سیره معنوی و سیاسی به فاطمه زهرا (س) تأسـی نمـوده و راه و روش و منش او را پیروی نموده، به عنوان فرزندان معنوی کوثر فاطمه یاد کرده ا سـت. از جملـه از رشادتها و جانفشانی های رزمندگان و ایثارگران دلیر اسلام تجلیل نموده، می فرماید:
به هر حال، قلم و بیان عاجز است که ... از حماسه ها و رشادتها و خیرات و برکات فرزنـدان، معنوی کوثر...
حضرت فاطمه زهرا (سلام االله علیها) سخن بگوید؛ که همه اینها از هنر اسلام است و اهل بیت و از برکات پیروی امام عاشورا سرچشمه گرفته است.
وی در جمع روحانیون پیش از رخداد بزرگ 15 خرداد 42 ـ ضـمن سـخنانی از رهـروان راه فاطمه در همه بلاد اسلامی یاد کرده، می گوید: پیروان علی و فاطمه و اولاد روحانی و جسمانی آن بزرگواران همواره با احکام جائر مقابله کردند. ... اولاد فاطمه (سلام االله علیها) در طول تاریخ اسلام همیشه در برابـر دسـتگاههـای ظـالم و جائر ایستادند و از اسلام دفاع کردند ... اکنون بحمداالله اولاد فاطمـه زنـده انـد، در قـم اولاد فاطمـه هستند، در مشهد اولاد فاطمه هستند، در نجـف اولاد فا طمـه هـستند، در سـایر بـلاد اولاد فاطمـه هستند، اینها نمی نشینند تا دولتها هر خیانتی که خواستند بکنند و احکام قرآن را پایمال کنند؛ تا اولاد فاطمه زنده اند، اجازه نمی دهند که دشمنان به مقدسات اسلام تجاوز کنند و مقدرات مـسلمین را به دست یهود و اسرائیل بسپرند. ای فاطمیین! به داد اسلام برسید.
7. ضرورت الگوگیری از فاطمه (س)
شناخت فاطمه (س) و فرزندان او، صرفاً بـه عنـوان موجـوداتی آسـمانی و ملکـوتی و مـافوق انسان نیست که نتوان به ساحت وجودی و شخصیت آنان راه یافت؛ بلکه فاطمه و ذریه اش بـه سـان «انسانهایی کامل» و «الگوهایی برجسته» برای دیگر انسانها و «حجتهایی» از ناحیه خداوند بـرای هدایت جوامع بشری و«راهنمایانی» برای زندگی این جهانی معرفی شده اند. امیرمؤمنان در نامه ای که خطاب به عثمان بن حنیف انصاری استاندار خـود در بـصره دارنـد، ضمن انتقاد جدی از کارگزاران نظام اسلامی از در غلطیدن در ورطه اشـرافی گـری و دنیاپرسـتی و دوری از عــدالت محــوری و عــدالت گــستری و نیــز ضــرورت همنــوایی پیــشوایان اســلامی در برخورداری از مواهب زندگی مادی، از مردم می خواهـد تـا وی را در عرصـه تـلاش و معنویـت و پاکـدامنی و تقـوا و درسـتکـاری یـاری کننـد؛ گرچـه از تأسـی بـه سـیره عملـی وی در زهـد و ساده زیستی، ناتوانند.
امام خمینی با الهام گیری از سیره و سنت معصومان (علیهم السلام) و نیز فاطمه زهرا (س) بارهـا بر این موضوع تأکید ورزیده و آنان را بـه عنـوان الگـو و مقتـدا در رشـد و تعـالی معنـوی، زهـد و ساده زیستی، درگیری و دشمن ستیزی، تربیت و ساختن نسلی با معنویت و تقوا و دانش به همه ما به ویژه زنان با ایمان شناسانده اند.
در این باره، سخنان بسیاری از وی نقل شده که در اینجا بـه دو فـراز از آنها اشاره می شود:
- در حفظ همه حیثیاتی که حیثیت بـزرگ زن اسـت، آن طـوری کـه زن فریـد، حـضرت زهرا (سلام االله علیها) بود همه باید به او اقتدا کنید و کنیم و همه بایـد دسـتورمان را از اسـلام بـه وسیله او و فرزندان او بگیریم و همان طوری که او بوده است، باشـید. و در علـم و تقـوا کوشـش کنید؛ علم به هیچ کسی انحصار ندارد، علم مال همه است، تقوا مـال همـه اسـت، و کوشـش بـرای رسیدن به علم و تقوا وظیفه همه ماست و همه شماست.
- حضرت به اندازه خودش که در این ظرف کوتاه مجاهده داشته است، مخاطبـه داشـته است، با حکومت های وقت، محاکمه می کرده است حکومت های وقت را؛ شما باید اقتدا به او بکنید تا پذیرفته باشید که این روز، روز زن است. یعنی، روز تولّد این حضرت روز زن است. زهد و تقوا و همه چیزهایی که داشته است و عفافی که او داشته است، و همه چیز، شما باید اگر پذیرا شدید، آنها را تبعیت کنید...
8. فاطمه(س) و روز زن
امـام خمینـی روز ولادت فاطمه زهرا (س) را روز زن نامیده اند؛ به همین مناسبت پیامهایی ارزشمند برای ملت بزرگ ایران به ویژه زنان مسلمان و آزاده صادر فرمودند کـه در طی آنها بارها از این نامگذاری با تکریم یاد کرده، فرمودند: «برای زنها کمال افتخار است که روز تولد حضرت صدیقه را روز زن قرار داده اند، افتخـار است و مسئولیت»
نتیجه گیری
با نگاهی گذرا به برخی از سخنان امام خمینی درباره فاطمه زهرا (س) می توان به نکـات ذیـل دست یافت:
1. گرچه فاطمه (س) نامهای بسیار و برجستگیهای معنوی فراوان داشته، لکن «محدثه» بودن وی، برترین فضیلت معنوی او به شمار می رود. امام خمینی در این باره می فرماید: «من این شرافت و فضیلت را از همه فضایلی که برای حـضرت زهـرا (س) ذکـر کـرده انـد ـ ... بالاتر از همه می دانم... ـ و این از فضایلی است که از مختصات حضرت صدیقه ـ سلام االله علیها ـ است.»
2. دومـین ویژگـی فاطمـه (س) زنـدگی و زیّ سـاده و بـی آلایـش اوسـت. بـا وجـود همـین ساده زیستی و کوخ نشینی، برکات وجودی و نورانیت وی، آنقدر است که عالم را پر کرده است.
3. حضور فاطمه (س) در صحنه جامعه و دفاع از حاکمیت حق و مسائل سیاسی و حکومتی از جمله ویژگی های دیگر اوست که وی را در میان زنان مسلمان ممتاز ساخته است.
4. از جمله میراث فرهنگی که سبب فخر و مباهات شیعه شده، صـحیفه فاطمیـه اسـت کـه از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه (س) الهام شده است.
5. فرزندان معنوی فاطمه (س)، همواره در طول تاریخ درخشان شیعه، با الهـام گیـری از سـیره آن بزرگوار، بر ضد دستگاههای ظلم و حکام جابر مقابله کرده اند.
6. شناخت شخصیت بی نظیر فاطمه (س) برای همه ما به عنـوان الگـوی برجـسته و شایـسته در همه عرصه های زندگی، امری ضروری و به ویژه برای بانوان و زنان مسلمان و شیعه و ایـن کـه روز ولادت او به عنوان «روز زن» نامیده شده، هم افتخار است و هم مسئولیت.
کتابنامه:
به جز قرآن کریم. 1. احقاق الحق، قاضی نوراالله حسینی مرعشی شوشتری، مع تعلیقات آیة االله المرعشی النجفی، قم، مکتبة آیة الله المرعشی، بیتا. 2. بحارالانوار، علامه محمدباقر مجلسی، دارالاحیاء الثراث العربی، افست، ط 1403 ،2 هـ . ق. 3. خطابه فاطمه زهرا، خلیل کوه کمره ای، کتابخانه سقراط، تهران، اول، 1367 ش. 4. خطابه فدک، سیدحسین رجایی، الهادی، قم، اول، 1376ش. 5. شرح خطبه الزهراء، محمدباقر مجلسی، تنظیم از علی رضا هزار. 6. صحیفه امام، مجموعه 22 جلدی رهنمودهای امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378 ش. 7. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، پنجم، 1363 ش. 8. نهج البلاغه، صبحی صالح، انتشارات هجرت، قم، افست، 1395 ق.
انتهای پیام/
1. نامهای فاطمه (س)
فاطمه زهرا (س) نامهای بسیاری داشت؛ نامگذاری فاطمه زهرا (س) از طـرف خداونـد متعـال انجام گرفته است.
امام صادق (ع) می فرماید: برای فاطمه، نُه نام نزد خداوند بزرگ اسـت : فاطمـه، صـدیقه، مبارکـه، طـاهره، زکیـه، راضیه، مرضیه، محدثه و زهراء...
هر یک از نامهای حضرت، جلوه ای از ویژگیها و صفات عالی انسانی اوسـت. امـام خمینـی در سخنان خود از برخی از نامها و القاب فاطمه، از جمله: فاطمه، زهرا، مرضیه، طـاهره و کـوثر نـام برده و گاهی نیز به صورت ترکیبی از دو نام نظیر صدیقه طاهره، فاطمه زهرا، یا زهرای مرضیه یـاد کرده است. در یک مورد نیـز بـدون آنکـه از نـامی خـاص یـاد کنـد، بـا توجـه بـه روایتـی معتبـر، بزرگترین فضیلت فاطمه را رفت و آمد و نزول مقام جبرئیل (روح اعظم) به طـور مکـرر بـر وی دانسته است.
گفته اند پس از رحلت پیامبر (ص) روزها بر فاطمه (س) به سـختی مـی گذشـت، لـذا جبرئیل به امر خداوند بر آن حضرت نازل می شد و برای آن از رویدادهای آینده سخن مـی گفـت. از این رو، فاطمه را «محدثه» نامیده اند.
عن ابی عبداالله (ع) قال: انما سمیت فاطمة، محدثه، لان الملائکة کانت تهبط من السماء فتنادیها کما تنـادی مـریم بنـت عمران. فتقول: یا فاطمةُ ان االله اصطفاک و طهرک و اصطفاک علی نساءالعالمین. یا فاطمة اقنتی لربک و اسجدی و ارکعی مع الراکعین فتحدثهم و یحدثونها، فقالت لهم ذات لیلة: ألیست المفضلّة علـی نـساء العالمین مریم بنت عمران؟ فقالوا: ان مریم کانت سیدة نساء عالمیها و ان االله عزوجل جعلـک سـیدة نساء عالمک و عالمها و سیدة نساءالاولین والآخرین.
امام صادق (ع) فرمودند: فاطمه (س) را «محدثه» گویند، چـون فرشـتگان از آسـمان بـه پـایین می آمدند و همانگونه که با حضرت مریم دختر عمران سخن می گفتند، با حـضرت زهـرا (س) نیـز سخن می گفتند، فرشتگان به حضرت زهرا (س) گویند: ای فاطمه! خداوند تو را برگزید و پـاکیزه گردانــد و تــو را بــر زنــان جهانیــان برتــری داد. ای فاطمــه! مطیــع پروردگــار بــاش و بــه همــراه رکوع کنندگان (نمازگزاران)، سجده و رکوع کن. حضرت فاطمه (س) با فرشتگان سخن می گفت و فرشتگان نیز با او سخن می گفتند. شبی حضرت فاطمه (س)، از فرشتگان پرسـید: آیـا برتـرین زن عالم، حضرت مریم دختر عمران نیست؟ فرشتگان عرضه داشتند: حضرت مریم، سرور زنـان زمـان خود بود، اما خداوند تو را برترین زن جهان قرار داده است. هـم در زمـان خـودت و هـم در زمـان حضرت مریم و سرور همه زنان از آغاز تا پایان.
از اینکه امام خمینی، در نامه هایی که خطاب به عروس خـود همـسر حـاج احمـد آقـا (خـانم فاطمه طباطبایی) نوشته و او را «فاطی» خوانده اند، به طور ضمنی استفاده می شود کـه در محـاورات عرفی می توان، کسانی را که به نام «فاطمه» آراسته اند، «فاطی» صدا زد. وی در پاسخ به درخواسـت عروس خود چنین آورده است:
فاطی که ز من نامه عرفانی خواست از مورچه ای تخت سلیمانی خواست
گویی نشنیده ما عــرفناک از آنک جبریل از او نفخه رحمانی خواست
2. شرافت و فضیلت ویژه فاطمه (س)
فاطمه زهرا (س) از فضایل بسیاری برخوردار بودند؛ توانـایی علمـی، عـصمت و پـاکیزگی از گناه و خطا، برتری در صحنه رشد و تربیت فرزندان، شرافت در همسرداری، رعایت ادب و اخلاق در برخورد با پدر، همسر و دیگـر اعـضای خـانواده، وفـاداری و فروتنـی، پاکـدامنی و آراسـتگی، خانه داری و بردباری در برابر دشـواریهـا، همیـاری و همـدلی بـا پیـامبر (ص) و امیرمؤمنـان (ع) در میدان جهاد و سیاست، فضیلت در عرصه عبادت و نیایش، زهد و ایثار و پشتیبان همـسر در سـاحت ولایت و حکومت و نیز عدالت محوری و دفاع از حقوق انسانها و مبارزه با ظلم.
امام خمینی فضایل بسیاری را برای حضرت زهرا (ع) برشمرده اند، از جمله کمـال و جامعیـت انسانی، همطرازی با پیامبر و نیز گفت و گوی فرشتگان با وی. وی در این باره می فرماید:
تمام ابعادی که برای زن متصور است و برای یک انسان متصور است، در فاطمه زهـرا (س) جلوه کرده و بوده است. یک زن معمولی نبوده است. یک زن روحانی، یک زن ملکوتی، یک انـسان به تمام معنا انسان، تمام نسخه انسانیت، تمام حقیقـت زن، تمـام حقیقـت انـسان، او زن معمـولی نیست. او موجود ملکوتی است که در عالم به صورت انسان ظاهر شده است. بلکـه موجـود الهـی جبروتی در صورت یک زن ظاهر شد است ... زنی که تمام خاصه های انبیاء در اوست، اگر مرد بود، نبی بود؛ زنی که اگر مرد بود، به جای رسول االله بود.
وی در فرازی دیگر از سخنان خود با توجه به روایتی از امـام صـادق (ع) بزرگتـرین فـضیلت فاطمه را اینگونه بیان می دارد:
من راجع به حضرت صدیقه (س) خودم را قاصر می دانم که ذکری بکنم، فقط اکتفا می کنم بـه یک روایت که در کافی شریف است و با سند معتبر نقل شده اسـت.
و آن روایـت ایـن اسـت کـه حضرت صادق (ع) می فرماید: فاطمه (س) بعد از پدرش 75 روز زنده بودند در ایـن دنیـا، و حزن و شدت بر ایشان غلبه داشت و جبرئیل امین می آمد خدمت ایشان و به ایشان تعزیت عـرض می کرد و مسائلی از آینده نقل می کرد. ظاهر روایت این است که در ایـن 75 روز مـراوده ای بـوده است. یعنی، رفت و آمد جبرئیل زیاد بوده است و گمان ندارم که غیر از طبقه اول از انبیـاء عظـام درباره کسی اینطور وارد شده است که در ظرف 75 روز جبرئیل امین رفت و آمد داشـته اسـت و مسائلی را در آتیه ای که واقع می شده است، مسائلی را ذکر کـرده اسـت و آنچـه کـه بـه ذریـه او می رسیده است در آتیه ذکر کرده است و حضرت امیر آنها را نوشته است ... مسأله آمدن جبرئیـل برای کسی یک مسأله ساده نیست. خیال نشود که جبرئیل برای هـر کـسی مـی آیـد و امکـان دارد بیاید. این یک تناسب لازم است بین روح آن کسی را که جبرئیل می خواهد بیاید و مقام جبرئیل که روح اعظم است... تا تناسب مابین روح این کسی که جبرئیل می آید پیش او و بین جبرئیل که روح اعظم است، نباشد، امکان ندارد این معنا و این تناسب بین جبرئیل که روح اعظـم اسـت و انبیـای درجه اول بوده است مثل رسول خدا و موسی و عیسی و ابراهیم و امثـال اینهـا، بـین همـه کـس نبوده است... فقط این است که برای حضرت زهرا (س) است که آن که من دیده ام کـه جبرئیـل بـه طور مکرر در این 75 روز وارد می شده و مسائل آتیه ای که بر ذریه او می گذشته است، آن مـسائل را می گفته است و حضرت امیر هم ثبت می کرده است... در هر صورت، من این شرافت و فـضیلت را از همه فضایلی که برای حضرت زهرا ذکر کرده اند ـ با اینکه آنهـا هـم فـضایل بزرگـی اسـت ـ ایـن فضیلت را من بالاتر از همه می دانم که برای غیر انبیاء (علیهم السلام) آن هم نه همـه انبیـاء ، بـرای طبقه بالای انبیا (علیهم السلام) و (بعض) از اولیائی که در مرتبه آنها هست، برای کس دیگر حاصل نشده... و این از فضایلی است که از مختصات حضرت صدیقه (سلام االله علیها) است.
امـام خمینـی در تجلیـل و بزرگداشـت مقـام فاطمـه، وی را هـمطـراز بـا پیـامبر(ص) دانـسته می فرماید: زنی که افتخار خاندان وحی [است] و چون خورشیدی بر تارک اسلام عزیز می درخشد، زنی که فضائل او همطراز فضایل بی نهایت پیغمبر اکـرم و خانـدان عـصمت و طهـارت بـود. زنـی کـه هرکسی با هر بینش درباره او گفتاری دارد و از عهـده سـتایش او برنیامـده کـه احـادیثی کـه از خاندان وی رسیده به اندازه فهم مستمعان بوده و دریا را در کوزه نتوان گنجاند، و دیگران هرچـه گفته اند به مقدار فهم خود بوده، نه به اندازه مرتبت او.
3. ساده زیستی فاطمه (س)
زندگی فاطمه (س) به ویژه هنگامی که با امیرمؤمنان علی (ع) ازدواج کرد، زندگی ای ساده و بی آلایش بود. پیامبر اکـرم (ص) بـه هنگـام آغـاز زنـدگی مـشترک فاطمـه (س) و علـی (ع) رو بـه امیرمؤمنان (ع) کرد و فرمود: آیا چیزی از امکانات مالی و اقتصادی برای ازدواج در اختیار داری؟ آن حـضرت پاسـخ داد: پدر و مادرم فدایت باد، به خدا سوگند شرایط اقتصادی من بر شما پوشیده نیست. همه ثروت مـن در حال حاضر یک شمشیر ستم سوز است و یک زره برای جهاد و یک شتر آبکشی بـرای کـسب و کار. پیامبر اکرم (ص) خطاب به او فرمود: علی جان! اما در شمشیر نظرم این است که شما به او نیاز داری تا به وسیله آن در راه خـدا به جهاد برخیزی و دشمنان تجاوزکار خدا را بر سر جایشان بنشانی، در مورد شـترت نیـز نظـرم این است که هم وسیله کار و درآمد توست. به وسیله آن، هـم نخلـستان را آب مـی دهـی و بـرای خانواده ات هزینه زندگی فراهم می آوری و همزاد و توشـه سـفرت را جابـه جـا مـی نمـایی؛ آنگـاه افزودند: اما من دختر فرزانه ام را به ازدواج تو درخواهم آورد و در برابر این پیمان بـرای زنـدگی مشترک و به نشان صفا و صداقت اینک زره خود را بفروش و پول آن را بیاور تا ترتیب این کار را بدهم.
امیرمؤمنان به دستور پیامبر (ص) زره خود را حدود پانصد درهم فروخت و پول آن را تقـدیم آن حضرت نمود و مقرر گردید که این پول، «مهریه» بهترین بانوی دو جهان یعنی فاطمه زهرا (س) گردد.
امیرمؤمنان (ع) از آن پس بـویـژه در دوران حکومـت خـود ـ بـا وجـود اینکـه تمکن مـالی بسیاری داشتند، همواره، بی آلایش و ساده و به دور از تشریفات و تجملات، در سـطح پـایینتـرین طبقات مردم زندگی می کردند. و فاطمه نیز بسان همسر خویش ساده زیستی را بر زنـدگی پـرزرق و برق دنیا ترجیح می دادند.
امام خمینی درباره ساده زیـستی و کـوخ نـشینی فاطمـه (س) و برکـات وجـودی آن حـضرت می فرماید:
ما یک کوخ چهار پنج نفری در صدر اسلام داشتیم، و آن کوخ فاطمه زهرا (س) اسـت. از ایـن کوخ ها هم محقرتر بوده، لکن برکات این چی است؟ برکات این کوخ چند نفری، آن قدر است که عالم را پر کرده است از نورانیت و بسیار راه دارد تا انسان به آن برکات برسد.
در هر صورت، در زندگیش وقتی که انسان می بیند که یک پوستی بوده است ـ اینطور نقل می کنند که شبها این پوست را می انداختند و خودشان با حضرت فاطمه (س) رویش می خوابیدنـد و روزها همـین پوسـت را علوفـه رویـش مـی ریختنـد بـرای شترشـان و در خـوراک هـم کـسی نمی توانست آنطور زندگی بکند...
از انس نقل شده که فاطمه (س) نزد رسول خدا (ص) آمده، گفت: ای رسول خدا (ص) مـن و پسرعمویم جز یک پوست گوسفند چیز دیگری نداریم که هم روی آن می خوابیم و هـم شـترمان را بر روی آن علوفه می دهیم، حضرت فرمود: دخترم صبر کن؛ همانا موسی بن عمران، ده سـال بـا همسرش زندگی کرد و جز یک عبای قطوانی ـ یعنی عبای سفید که نخهای بسیاری در حاشـیه اش آویزان بود ـ نداشتند.
4. خطبه های فاطمه(س)
از حضرت فاطمه زهرا (س) در طـول حیـات سیاسـی ـ اجتمـاعی خـود، خطبـه هـا، سـخنان و نیایشهای زیادی به یادگار مانده که در جوامع حدیثی نقل شده است . از جمله خطبه فدکیه پـس از غصب فدک، خطبه حضرت در جمع زنان مهاجر و انصار و نیز خطبـه وی بـرای آنـان کـه حـق همسرش علی (ع) را غصب کردند.
امام خمینی، درباره خطبه آن حضرت و نقش آن در رسوایی زمامداران باطـل و آگـاه سـازی مردم می فرماید:
خطبــه فاطمــه زهــرا (ســلام االله علیهــا) در مقابــل حکومــت و قیــام امیرالمــؤمنین و صــبر امیرالمؤمنین در مدت بیست و چند سال و در عین حال کمک کاری به حکومت موجـود و بعـد هـم فداکاری در راه اسلام و فداکاری دو فرزند عزیزش، امام مجتبی که یک خدمت بسیار بزرگ و دولت جابر اموی را با آن خدمت رسوا فرمود و خدمت بـزرگ بـرادر ارجمنـدش حـضرت سیدالـشهداء، چیزهایی بود که همه می دانید و می دانیم...
5. صحیفه فاطمیه
همچنان که گذشت پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) ایام بر فاطمه زهرا (س) به دشواری سـپری می شد؛ از این رو، جبرئیل به امر خداوند بر آن حضرت نازل می شد و برای وی از حـوادث آینـده به ویژه آتیه ذریه آن حضرت، سخن می گفت. صـحیفه فاطمیـه، حاصـل نـزول جبرئیـل بـر فاطمـه زهرا(س) در این مدت 75 روز است. از سخنان پیشوایان معصوم دینی چنین اسـتفاده مـی شـود کـه مصحف فاطمه (س)، پس از رحلت رسول خدا (ص) بـر وی نـازل شـده اسـت.
امـام صـادق (ع) در این باره می فرماید: فاطمه(س) پس از پدرش تنها هفتاد و پنج روز در این جهان زندگی کرد و در طول آن مـدت، غمها و اندوه های زیاد را تحمل نمود. جبرئیل در آن ایام به طور مرتب به حضور فاطمه (س) نازل می شد و او را در عزای پدر تـسلیت مـی گفـت و از مقـام و جایگـاهش در آن سـوی جهـان بـاخبر می ساخت و همچنین از اوضاع آینده دنیا و سرنوشت بچه هایش آگاه می نمود و علـی (ع) آنهـا را می نوشت و همه اینها مصحف فاطمه(س) را تشکیل می داد.
امام خمینی در این باره در عبارتی کوتاه در وصیتنامه سیاسی ـ الهی خود ضمن مباهات به این صحیفه می فرماید:
صحیفه فاطمیه که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهـرای مرضـیه اسـت، از مـا است.
6. دشمن ستیزی فرزندان معنوی فاطمه (س)
امام خمینی همه کسانی را که سیره معنوی و سیاسی به فاطمه زهرا (س) تأسـی نمـوده و راه و روش و منش او را پیروی نموده، به عنوان فرزندان معنوی کوثر فاطمه یاد کرده ا سـت. از جملـه از رشادتها و جانفشانی های رزمندگان و ایثارگران دلیر اسلام تجلیل نموده، می فرماید:
به هر حال، قلم و بیان عاجز است که ... از حماسه ها و رشادتها و خیرات و برکات فرزنـدان، معنوی کوثر...
حضرت فاطمه زهرا (سلام االله علیها) سخن بگوید؛ که همه اینها از هنر اسلام است و اهل بیت و از برکات پیروی امام عاشورا سرچشمه گرفته است.
وی در جمع روحانیون پیش از رخداد بزرگ 15 خرداد 42 ـ ضـمن سـخنانی از رهـروان راه فاطمه در همه بلاد اسلامی یاد کرده، می گوید: پیروان علی و فاطمه و اولاد روحانی و جسمانی آن بزرگواران همواره با احکام جائر مقابله کردند. ... اولاد فاطمه (سلام االله علیها) در طول تاریخ اسلام همیشه در برابـر دسـتگاههـای ظـالم و جائر ایستادند و از اسلام دفاع کردند ... اکنون بحمداالله اولاد فاطمـه زنـده انـد، در قـم اولاد فاطمـه هستند، در مشهد اولاد فاطمه هستند، در نجـف اولاد فا طمـه هـستند، در سـایر بـلاد اولاد فاطمـه هستند، اینها نمی نشینند تا دولتها هر خیانتی که خواستند بکنند و احکام قرآن را پایمال کنند؛ تا اولاد فاطمه زنده اند، اجازه نمی دهند که دشمنان به مقدسات اسلام تجاوز کنند و مقدرات مـسلمین را به دست یهود و اسرائیل بسپرند. ای فاطمیین! به داد اسلام برسید.
7. ضرورت الگوگیری از فاطمه (س)
شناخت فاطمه (س) و فرزندان او، صرفاً بـه عنـوان موجـوداتی آسـمانی و ملکـوتی و مـافوق انسان نیست که نتوان به ساحت وجودی و شخصیت آنان راه یافت؛ بلکه فاطمه و ذریه اش بـه سـان «انسانهایی کامل» و «الگوهایی برجسته» برای دیگر انسانها و «حجتهایی» از ناحیه خداوند بـرای هدایت جوامع بشری و«راهنمایانی» برای زندگی این جهانی معرفی شده اند. امیرمؤمنان در نامه ای که خطاب به عثمان بن حنیف انصاری استاندار خـود در بـصره دارنـد، ضمن انتقاد جدی از کارگزاران نظام اسلامی از در غلطیدن در ورطه اشـرافی گـری و دنیاپرسـتی و دوری از عــدالت محــوری و عــدالت گــستری و نیــز ضــرورت همنــوایی پیــشوایان اســلامی در برخورداری از مواهب زندگی مادی، از مردم می خواهـد تـا وی را در عرصـه تـلاش و معنویـت و پاکـدامنی و تقـوا و درسـتکـاری یـاری کننـد؛ گرچـه از تأسـی بـه سـیره عملـی وی در زهـد و ساده زیستی، ناتوانند.
امام خمینی با الهام گیری از سیره و سنت معصومان (علیهم السلام) و نیز فاطمه زهرا (س) بارهـا بر این موضوع تأکید ورزیده و آنان را بـه عنـوان الگـو و مقتـدا در رشـد و تعـالی معنـوی، زهـد و ساده زیستی، درگیری و دشمن ستیزی، تربیت و ساختن نسلی با معنویت و تقوا و دانش به همه ما به ویژه زنان با ایمان شناسانده اند.
در این باره، سخنان بسیاری از وی نقل شده که در اینجا بـه دو فـراز از آنها اشاره می شود:
- در حفظ همه حیثیاتی که حیثیت بـزرگ زن اسـت، آن طـوری کـه زن فریـد، حـضرت زهرا (سلام االله علیها) بود همه باید به او اقتدا کنید و کنیم و همه بایـد دسـتورمان را از اسـلام بـه وسیله او و فرزندان او بگیریم و همان طوری که او بوده است، باشـید. و در علـم و تقـوا کوشـش کنید؛ علم به هیچ کسی انحصار ندارد، علم مال همه است، تقوا مـال همـه اسـت، و کوشـش بـرای رسیدن به علم و تقوا وظیفه همه ماست و همه شماست.
- حضرت به اندازه خودش که در این ظرف کوتاه مجاهده داشته است، مخاطبـه داشـته است، با حکومت های وقت، محاکمه می کرده است حکومت های وقت را؛ شما باید اقتدا به او بکنید تا پذیرفته باشید که این روز، روز زن است. یعنی، روز تولّد این حضرت روز زن است. زهد و تقوا و همه چیزهایی که داشته است و عفافی که او داشته است، و همه چیز، شما باید اگر پذیرا شدید، آنها را تبعیت کنید...
8. فاطمه(س) و روز زن
امـام خمینـی روز ولادت فاطمه زهرا (س) را روز زن نامیده اند؛ به همین مناسبت پیامهایی ارزشمند برای ملت بزرگ ایران به ویژه زنان مسلمان و آزاده صادر فرمودند کـه در طی آنها بارها از این نامگذاری با تکریم یاد کرده، فرمودند: «برای زنها کمال افتخار است که روز تولد حضرت صدیقه را روز زن قرار داده اند، افتخـار است و مسئولیت»
نتیجه گیری
با نگاهی گذرا به برخی از سخنان امام خمینی درباره فاطمه زهرا (س) می توان به نکـات ذیـل دست یافت:
1. گرچه فاطمه (س) نامهای بسیار و برجستگیهای معنوی فراوان داشته، لکن «محدثه» بودن وی، برترین فضیلت معنوی او به شمار می رود. امام خمینی در این باره می فرماید: «من این شرافت و فضیلت را از همه فضایلی که برای حـضرت زهـرا (س) ذکـر کـرده انـد ـ ... بالاتر از همه می دانم... ـ و این از فضایلی است که از مختصات حضرت صدیقه ـ سلام االله علیها ـ است.»
2. دومـین ویژگـی فاطمـه (س) زنـدگی و زیّ سـاده و بـی آلایـش اوسـت. بـا وجـود همـین ساده زیستی و کوخ نشینی، برکات وجودی و نورانیت وی، آنقدر است که عالم را پر کرده است.
3. حضور فاطمه (س) در صحنه جامعه و دفاع از حاکمیت حق و مسائل سیاسی و حکومتی از جمله ویژگی های دیگر اوست که وی را در میان زنان مسلمان ممتاز ساخته است.
4. از جمله میراث فرهنگی که سبب فخر و مباهات شیعه شده، صـحیفه فاطمیـه اسـت کـه از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه (س) الهام شده است.
5. فرزندان معنوی فاطمه (س)، همواره در طول تاریخ درخشان شیعه، با الهـام گیـری از سـیره آن بزرگوار، بر ضد دستگاههای ظلم و حکام جابر مقابله کرده اند.
6. شناخت شخصیت بی نظیر فاطمه (س) برای همه ما به عنـوان الگـوی برجـسته و شایـسته در همه عرصه های زندگی، امری ضروری و به ویژه برای بانوان و زنان مسلمان و شیعه و ایـن کـه روز ولادت او به عنوان «روز زن» نامیده شده، هم افتخار است و هم مسئولیت.
کتابنامه:
به جز قرآن کریم. 1. احقاق الحق، قاضی نوراالله حسینی مرعشی شوشتری، مع تعلیقات آیة االله المرعشی النجفی، قم، مکتبة آیة الله المرعشی، بیتا. 2. بحارالانوار، علامه محمدباقر مجلسی، دارالاحیاء الثراث العربی، افست، ط 1403 ،2 هـ . ق. 3. خطابه فاطمه زهرا، خلیل کوه کمره ای، کتابخانه سقراط، تهران، اول، 1367 ش. 4. خطابه فدک، سیدحسین رجایی، الهادی، قم، اول، 1376ش. 5. شرح خطبه الزهراء، محمدباقر مجلسی، تنظیم از علی رضا هزار. 6. صحیفه امام، مجموعه 22 جلدی رهنمودهای امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378 ش. 7. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، پنجم، 1363 ش. 8. نهج البلاغه، صبحی صالح، انتشارات هجرت، قم، افست، 1395 ق.
انتهای پیام/
