به گزارش گروه استان‌های باشگاه خبرنگاران جوان از اصفهان، برای تهیه گزارش هندوانه‌های دیمی چاله سنبک در شهرستان آران و بيدگل طبق هماهنگی قبلی با انجمن دوستداران میراث فرهنگی سلیمان صباحی بیدگلی ساعت 6 صبح روز جمعه 16 تیرماه عازم این منطقه کویری شد تا مصاحبه ها، مشاهدات و گزارش‌های میدانی خود را از نزدیک برای مخاطبین عزیز به صورت مکتوب ارائه کند.

تابش طلایی پرنفوذ گیسوان خورشید که به هنگام طلوع آفتاب بر صورت آبی آسمان ریخت پایم را روی ماسه های بادی و ریگ های روان چاله سنبک دیدم.

تماشای کویر بکر و بی انتهای در این منطقه با تپه ماهورهایی که شیارهایی روی آن از وزش بادخنک شبانه و نسیم دلکش صبح مثل موج دریا در ساحل نقاشی شده بود، چاله هایی سبز رنگ در وسط بیابان خشک و بی آب و علف با بوته های زردرنگ گل آفتاب گردان که به زیبایی به تو لبخند می زد، چاه های آبی که کنار بعضی چاله‌ها با سنگ چینی لبه آن حفر شده بود همه و همه یک تابلو جادویی از قدرت و نعمت خدادادی بر بوم سخاوتمند کویر در قاب چشمانت بود.

برخورد گرم،مهربان،صمیمی و سراسر از مهر و محبت پدرانه با اخلاق کریمانه و سخاوتمندانه کشاورزان زحمتکش آران و بیدگلی نیز در این منطقه گفتاری وصف ناپذیر و غلبه کننده بر گرما و آفتاب کویر دارد.

سفره پذیرایی صبحانه پر از برکت و مهر و محبت آقای حسن کبوتری کشاورز جوان و زحمتکشی که با عطر دلچسب نان، پنیر و چایی آتشی و طعم خنک هندوانه دیمی سنبک در کنار زمینش برای ما پهن شده بود بهترین و گوارترین خاطره دلچسب در دل کویر گرم و سوزان برایم شد.

همراهی حسین نجات خواه، مدیر عامل دشت چاله سنبک، دیگر کشاورز منطقه چاله سنبک در طول بازدید و تهیه گزارش از چاله ها با گرمای محبت و میهمان نوازی علی محلوجی، غلامرضا مهدی زاده و حسین دانیالی دیگر هندوانه کاران دیمی آران و بیدگل به همراهی محمدجواد پورمحسنی عضو انجمن دوست داران میراث فرهنگی سلیمان صباحی بیدگلی نیز بر آفتاب داغ کویر غلبه و مرا از رهگذر عاطفه، مودت و سخاوت بی نظیر آنها سیراب کرد.

 هندوانه‌های چاله سنبک در آران و بیدگل ملی می شود

مسوول کارگروه سنبک در انجمن دوستداران میراث فرهنگی سلیمان صباحی بیدگلی در شهرستان آران و بیدگل، در ادامه این بازدید گفت:  هندوانه‌های چاله سنبک، معجزه دل کویر در آران و بيدگل است که فن کاشت هندوانه به عنوان یک میراث معنوی پر ارزش در فهرست ناملموس میراث ملی کشور  در فهرست میراث طبیعی کشور در حال ثبت می باشد.

علی فردین،تصریح‌کرد: فن کاشت هندوانه در حال ثبت میراث ناملموس از طریق این انجمن می باشد ولی پرونده ثبت میراث طبیعی این منطقه که در ابتدای دهه 90 آماده و توسط انجمن پیگیری ودر حال ثبت میراث طبیعی است در واقع 2 ثبت در حال پیگیری و انجام است.

وی افزود:کشت دیمی به عنوان رایج‌ترین، بهترین‌ترین و در دسترس‌ترین محصولی است که در این شهرستان استفاده می‌شود و اخیرا نیز بر اساس ابتکارات کشاورزان کشت محصولات دیگری از جمله خیار، خربزه و بادمجان نیز به‌صورت آزمایشی به‌کارگرفته‌شده‌است.

وی،با اشاره به برودت آب و هوا و عمق 60 تا 80 سانتی‌متر در چاله سنبک تصریح‌کرد:گیاهی که امکان دسترس به این فاصله را داشته باشد و این سیر را تحمل کند در این چاله ‌ها قابل کشت است.

 شرایط فیزیکی و زمین شناسی منطقه چاله سنبک

به گفته وی،شرایط فیزیکی و زمین شناسی منطقه چاله سنبک به‌خاطر ارتفاع از سطح دریا بین 950 تا 1000 متر از سطح دریا است و به‌لحاظ نقطه‌ای و ارتفاع از سطح شهرستان بالاتراست.

به‌گفته‌ وی،در سطح شهرستان آران و بیدگل با حفر 70 تا 101 مترمربع چاه می‌توان به آب شور رسید اما در چاله‌های سنبک با حفر 60 تا 70 سانتی‌متری می‌توان به آب شیرین رسید.

مسوول کارگروه سنبک در انجمن دوستداران میراث فرهنگی سلیمان صباحی بیدگلی در شهرستان آران و بیدگل، وجود سفره‌های آب زیرزمینی منحصربه‌فرد به ارتفاع نیم متر در عمق 60 تا 70 سانتی‌متری بر روی لایه‌ای سفت و سخت از جنس خاک رس غیرقابل شکست و نفوذ به صورت مشترک در همه چاله‌های سنبک را تاکیدکرد و گفت: سالانه حدود 60 میلیمتر بارندگی در فصول خشک و سرد سال جذب زمین و سفره‌های آب زیرزمینی در این منطقه می‌شود.

 وجه تسمیه تاریخی سنبک

فردین، در مورد وجه تسمیه نام «سنبک در این منطقه» با اشاره به اینکه این منطقه روی نوار بند‌ریگ واقع شده‌است تصریح‌کرد:بدلیل رفت و آمد کشاورزان در این چاله‌ها و ماندگاری سُم اسبان و یا شکل هوایی کل این منطقه که مانند سم اسب هست شاید نامگذ اری شده‌است.

 وی گفت:در خصوص آب شیرین و خوش‌گواری نیز که در عمق 60 تا 70 سانتیمتر ی این چاله‌ها یافت می‌شود برکت آب چاله‌های سنبک بدلیل گذر امام رضا(ع) از این منطقه به عنوان منزل‌های بین راه تامشهد است.

به‌گفته‌ وی، شاکله دریاچه نمک، تمدن‌های سیلک و ویگل نیز بدلیل وجود زمین‌های حاصل‌خیز و دسترسی به آب دریایی که قبل از سده‌های میلادی در این منطقه وجودداشته شکل‌گرفته است و بعدها بر اثر اتفاقات آب و هوایی تبدیل به منطقه خشک شده‌است.

مسوول امور مالی انجمن دوستداران میراث فرهنگی سلیمان صباحی بیدگلی در شهرستان آران و بیدگل،وجود آب در عمق 60 تا 70 سانتی‌متری چاله‌های سنبک را بسیار کم‌نظیر و بی‌نظیر دانست و گفت:آنچه‌که به صورت رسمی‌تر و منطقی‌تر در سفرنامه‌های سفرنامه نویسان آمده‌اینست که منطقه سنبک مسیر حرکت و رد پای باقی مانده حیوانات و احشام کاروانیان در چاله‌هاو به عنوان یکی شاهراه‌های دسترسی کاشان، آران و بیدگل و سمنان گفته‌شده‌است.

فردین گفت:در یکی از کتب سفرنامه‌نویسان که توسط بنیاد فرهنگ منتشرشده‌ آمده‌است که «در سه فرسخی کاشان در دل ریگزار چاله‌هایی وجوددارد که آب از دل آن می‌جوشد» و از اینجا به عنوان یکی از مکان‌های بین‌راهی و اتراق کاروانیان در سده هشتم هجری قمری بوده‌است.

به‌گفته‌ وی افزود:یکی از افرادی که در سده 11 هجری قمری از کاشان عازم مشهد بوده در سفرنامه خود از این مکان با نام «خوشاب»به عنوان یکی از 72 منزل کاشان تا مشهد نام برده است.

وی خا طرنشان‌کرد: 400 چاله در منطقه سنبک وجود دارد که در حال حاضر 94 چاله آن برای کشت هندوانه دیمی فعال است.

 قدمت روش کاشت هندوانه دیمی سنبک از سده دهم تاکنون

عضو هیات مدیره انجمن دوستداران میراث فرهنگی سلیمان صباحی بیدگلی در شهرستان آران و بیدگل، قدمت این چاله ها و کشت آن بصورت دیمی را مریوط به سده دهم تا یازدهم و حدود 300 تا 400 سال دانست و گفت: این روش کاملا سنتی کاشت بر اساس مستندات تاریخی و آنچه که سینه به سینه از گذشتگان نقل شده‌است از حدود 12 نسل قبل تا تاکنون است.

فردین، گفت:فعالیت کشاورزان برای کاشت هندوانه‌های دیمی از اوایل اسفندماه با پاکسازی چاله‌ها از خار و خاشاک و گیاهان زائد که از فصل‌های کشت قبل باقیمانده‌است آغازمی‌شود.

وی گفت: کشاورزان پس از این پاکسازی تخمه‌های هندوانه را که به مدت یک روز در آب خیس کرده شده است برای کاشت می‌آورند.

به‌گفته‌ وی،کشاورزان ابتدا یک چاله به عمق 60 تا 70 سانتی متر حفر می کنند تا به گل مرطوب می رسند یک بیل از این گل را در چاله دیگری که کندند می ریزند و تعداد چهار تا پنج تخمه را روی این گل مرطوب به صورت شیار مانند می کارند.

این جوان فعال اجتماعی و دوستدار محیط زیست، اظهارداشت: این گل مرطوب باعث جوانه زدن ریشه تخمه، رووییدن و هدایت آن به طرف عمق چاله برای جذب آب از سفره زیرزمینی می شودکه این هدایت و حرکت ریشه به سمت آب از حمله ویژگی های منطقه سنبک و موضوعی است ولی در بقیه مناطق دیمی برعکس است.

به گفته فردین ،پس از کاشت تخمه هندوانه طی چند هفته هدایت این ریشه ها به عمق چاله و جذب آب از سفره زیرزمینی باعث روییدن تخمه هندوانه و سر از خاک درآوردن آن می شود.

 خاصیت ارگانیک هندوانه و نبود کودهای شیمایی در کشت آن

وی با تاکید بر اینکه به غیر از کود حیوانی کبوتر به علت قدرت بالا نسبت به بقیه کودها  هیچ کود دیگری بویژه کودهای شیمیایی در فصل کشت هندو انه دیمی سنبک استفاده نمی شود گفت:کشاورزان پس از اینکه بوته‌های چهار یا پنج تخمه هندوانه از خاک سربرآورد برای وجین یا تُنک کردن بوته می آیند و از بین این بوته ها یک بوته که محکم تر و قابلیت هندوانه شدن را دارد باقی می‌گذارند تا فضا را برای رشد هر بوته که به صورت طرفینی و طول یک متر در وسعت زمین رشد می کند آزاد و ایجادکنند.

فردین،رشد و بزرگ شدن هندوانه به دلیل داشتن حجم و سیع آب و برداشت آن در اواخر خرداد تا اواسط تیرماه را یادآورشد و گفت: طعم، رنگ و مزه شیرین و آبدار این هندوانه های ارگانیک به دلیل نداشتن کودهای شیمیایی و شرایط مناسب رشد در دل ریگزار مرطوب و پرآب چاله سنبک در کویر حتی با سایر هندوانه‌های بومی قابل کشت در دشت های شهرستان متفاوت و بهتر است.

 خاصیت درمانی و دارویی هندوانه های دیمی سنبک

به گفته وی،این هندوانه‌ها با وجود شیرین بودن بدون قند و مناسب برای بیماران دیابتی و به جهت داشتن آب فراوان برای بیماران کلیوی بسیار مناسب است.

وی افزود: حتی در زمان های قدیم حتی پوست هندوانه نیز دورریز نداشته و با خشک و پودر کردن آن در درمان بیماری های گوارشی استفاده می کردند.

 به گفته وی،قدمت سیصد ساله کشت هندوانه دیمی سنبک در کتاب «چراغان» تالیف محمدرضا ابن جعفر وصاف به تاریخ 1310 هجری قمری(کتابی که به دستور ناصر الدین شاه در خصوص اطلاعات تاریخی و جغرافیایی مردم شناسی زمان قاجار در مناطق ایران جمع‌آوری و تدوین شده است) اشاره به دشت سنبک در شهرستان آران و بیدگل دارد.

فردین افزود: این کتاب که در زمان معاون الدوله حاکم کاشان و مبصر الممالک پدر الله یارخان صالح حاکم بیدگل جمع‌آوری می‌شود به لحاظ استناد جزو معتبرترین و قابل اتکاترین منابع قاجاراست و نمونه کار در شهرهای تاریخی مهم کشور مثل کاشان، شیراز و اصفهان است.

 پیگیری ثبت میراث فرهنگی دانش کاشت هندوانه سنبک به عنوان اثر طبیعی

مسوول کارگروه چاله‌های سنبک در انجمن دوستداران میراث فرهنگی سلیمان صباحی بیدگلی شهرستان آران و بیدگل،پرونده ثبت فنی کاشت هندوانه سنبک به عنوان اثر معنوی و تثبت کل منطقه سنبک به عنوان اثر طبیعی نیز با اسناد، منابع تاریخی، کتب و سفرنامه‌ها به همت انجمن دوستداران میراث فرهنگی سلیمان صباحی بیدگلی و همکاری میراث شهرستان در کنار دو پرونده دیگر دریاچه نمک و بندریگ طی سالیان گذشته تشکیل شد.

فردین، تشکیل پرونده ثبت این اثر در دهه 80 و پیگیری مراحل ثبت آن در حال حاضر خاطرنشان کرد و گفت:برگزاری موفق جشنواره هندوانه دیمی سنبک در سال گذشته در سطح شهرستان آران و بیدگل توسط انجمن دوستداران میراث فرهنگی سلیمان صباحی بیدگلی عامل شناسایی و معرفی هر چه بهتر و بیشتر دانش فنی کاشت این محصول به عنوان ارزش‌های مواریث طبیعی و میراث کهن مردم این منطقه شد تا بواسطه ارزش فرهنگی و آیینی آن به صورت یک میراث ناملموس در فهرست آثار ملی قراربگیرد.

وی،افزود: این پرونده از طریق انجمن مجدد تهیه و در کمیته ثبت فنی میراث استان اصفهان مصوب شد و در اردیبهشت 96 به کمیته ثبت میراث فرهنگی کشور ارائه شد.

ارائه پرونده ارزش فرهنگی و طبیعی سنبک به یونسکو

به گفته وی، تلاش های ارزنده توسط مسعود عطارها عضو دبیرخانه ایکوموس در ایران در سال 1385 (2007 میلادی) که برای بیان ارزش های فرهنگی و طبیعی منطقه چاله سنبک و ارائه مستندات سازمان انجام و به یونسکو ارائه شد عاملی شد که یک اعتبار 160 میلیون ریالی در همان آن سال برای تثبیت، جاده‌سازی، شکل‌گیری و ساماندهی چاله‌های متروکه سنبک از طریق یونسکو در اختیار دبیرخانه ایکوموس در ایران به مسوولیت آقای عطارها قرارداده شود.

فردین،افزود: آقای عطارها با همکاری دو نفر از اعضای دشت به صورت مستقیم پیمانکار جاده سازی، ساماندهی و ایجاد مسیر دسترسی به این منطقه و احیای آن و دمیدن روح زنده و خون تازه در رگهای این منطقه شد.

وی، با اشاره به ارائه و ارسال گزارش مستند ساماندهی و احیای منطقه پس از تخصیص و جذب این اعتبار به سازمان یونسکو اظهارداشت:این اعتبار سازمان ملل به عنوان کمک به مناطق ارزشمند و منحصر به فرد در حال خطر از لحاظ منابع طبیعی و تاریخی ارز شمند درنظرگرفته شد.

به گفته وی،با انجام این ساماندهی و احیای منطقه با اعتبار یونسکو امید مجدد در احیای چاله های متروکه منطقه سنبک که کشت هندوانه در آن متوقف شده بود زنده شد و چاله‌های فعال در کشت هندوانه 10 چاله به یکصد چاله در حال حاضر برای تولید این محصول رسید.

چالش و تنش‌های کشاورزان چاله سنبک

فردین،با تاکید بر اینکه هم اکنون نیز به دلایل مشکلاتی خاص یک نوع رو یگردانی از کشت این محصول ارزشمند با دانش فنی کاشت دیرینه ایجاد شده است تصریح کرد:دو مبحث مهم هجوم بی برنامه گردشگر به این منط قه و از بین رفتن شرایط اقلیمی خاص خاک این منطقه و وضعیت چاله بدلیل عبور و مرور و تبدیل اراضی کشاورزی چاله سنبک به اراضی ملی است.

وی،لزوم تدوین برنامه مدونی برای حفظ و حراست از چاله ها در خصوص مسائل مختلف اعم از حفاظت چاله ها از منابع توسعه شهری، دادن اطلاعات به ارگان های دولتی و تعیین حریم به منظور جلوگیری از واگذاری، تغییر کاربری و صدور بی مورد مجور برای تورهای گردشگری و کمپینگ‌ها را خواستارشد و گفت:حضور منطقی و علمی گردشگر بدور از هر گونه هیجان و جلوگیری از مسائلی چون تردد و آفرود سواری در این منطقه ضروری است.

وی،با اشاره به وجود درختان خاص این منطقه با نام «پده» که آب را از لایه‌های یک متری کف چاله‌ها به تنه درخت هدایت و در خود ذخیره می کند و به عنوان آبشخور حیات وحش بیابان و حفظ جان این موجودات است گفت:متاسفانه هجوم بی برنامه گردشگر به این منطقه و نداشتن آگاهی لازم آنها در حفظ این درختان باعث می شود که از چوب تنه این درختان که شکاف خورده و داخل خود آب را برای جانداران کویر حفظ می کند بریده و برای درست کردن آتش استفاده کنند.

به گفته وی، انجمن دوستداران میراث فرهنگی سلیمان صباحی بیدگلی شهرستان آران و بیدگل هم اکنون در حال تهیه پرونده حفظ این درختان نیز به عنوان حفظ منابع آبی وحوش بیابان است.

 فردین،یکی از چالش های بحث ورود گردشگر و تجاوز به حریم طبیعی چاله های سنبک در اثر تردد و هدایت ناخواسته ماسه بادی‌ها به کف چاله را تاکیدکرد و گفت:با حرکت و عبور و مرور افراد ریگزارهای تثبیت شده روی تپه ماهورها از لبه چاله‌ها به داخل آن ریخته می شود و تهدیدی برای از بین رفتن آن می شود.

 معضل تبدیل پلاک های ثبتی سنبک به پلاک های ملی

وی،دومین چالش منطقه چاله سنبک را تبدیل اراضی کشاورزی چاله سنبک و محدودشدن آن به اراضی ملی عنوان کرد و گفت:با توجه به اینکه تمامی این چاله‌ها دارای پلاک ثبتی می باشد و به استناد به نقشه های هوایی که در دهه 30 تهیه شده و آثار کشت در آن با استناد به ا طلاعات کتب تاریخی وجود داشته است در دهه 40 پلاک های ثبتی تبدیل به پلاک های ملی می شود.

به گفته وی،اداره های متبوع شهرستان در اراضی ملی از پاکسازی چاله ها که در اثر و زش تندبادهای موسمی و ریختن ریگزار به کف چاله می شود از حضور بیل مکانیکی یا نیروی بومی جلوگیری می کند.

فردین افزود: این معضل عامل علاوه بر نبود صرفه اقتصادی در بحث کشت ایجاد بی میلی کشاورزان در کشت محصول شده که ممکن است دوباره این چاله‌ها همانند دوره‌های قبل به چاله‌های متروکه تبدیل شود و مهم‌تر اینکه ثبت آن به عنوان میراث طبیعی و ناملموس را مورد تهدید قراردهد.

وی، رسیدگی به این معضل کشاورزان از طریق مسیر قانونی با ادارات متبوع را خاطرنشان کرد و گفت:کشاورزان با مستندات خود و حمایت انجمن دوستداران میراث فرهنگی سلیمان صباحی بیدگلی شهرستان آران و بیدگل در حال پیگیری و تلاش هستند تا بتوانند پلاک ثبتی و حق تصرف داشته باشند.

به گفته وی،تاکنون سه نفر از کشاورزان توانستد از مسیر قانون برای سه چاله پلاک ثبتی دریافت کنند.

فردین در پایان نکته مهم و قابل تامل در وجود معضلات و چالش های منطقه چاله سنبک را ترمیم و بازسازی جاده هایی که به عنوان مسیر مواصلاتی دشت و بین شهرستان است یادآورشد و گفت: این جاده‌ها به خاطر وزش بادهای شدید موسمی، گرد و غبار و ریزگردها نیاز به ترمیم و بازسازی دارد که با جلوگیری ادارات متبوع در انجام این امر به استناد اراضی ملی روبرو و دسترسی به چاله‌ها را سخت و سخت تر کرده است.

  بیش از ۱۲ هکتار سطح زیر کشت هندوانه سنبک

مدیر جهاد کشاورزی آران و بیدگل نیز در ادامه گفت: کشت هندوانه دیم در شهرستان کویری آران و بیدگل در دو منطقه چاله سنبک و چاله چهار طاقی در سطح بیش از ۱۲ هکتار از اواسط فروردین ماه توسط کشاورزان دیمی کار انجام و هم اکنون برداشت نوبت اول آن آغاز شده است

حسین فتاحی،افزود: پیش بینی می شود امسال از هر هکتار سطح زیر کشت هندوانه دیم در آران و بیدگل بین 20 تا 25 تن هندوانه برداشت شود.

وی، نوبت دوم برداشت این محصول را در مهرماه و با شروع فصل پاییز دانست و گفت:کشت هندوانه دیم معمولا در مناطق پر آب انجام می شود و هیچ سنخیتی با کویر خشک و سوزان ندارد، اماکشت و برداشت هندوانه دیم از حدود ۳۰۰ سال پیش تاکنون اتفاق جالبی در منطقه کویری آران و بیدگل است که کشت این محصول با نیاز آبی زیاد بدون آبیاری و با روش دیم انجام می شود.

مدیر جهاد کشاورزی آران و بیدگل دلیل اقدام کشاورزان منطقه کویر آران و بیدگل به کشت هندوانه دیم رابالا بودن سطح آب زیرزمینی در این مناطق دانست و تاکید کرد: در چاله های سنبک و چهار طاقی با کندن چاله هایی به عمق کمتر از یک متر به آب می رسند و کشاورزان با کندن چاله هایی به کشت هندوانه دیم می پردازند.

 94 چاله از ۲۰۴ چاله مفروض(دارای سند) فعال است

فتاحی تصریح کرد: در حال حاضر 94 چاله از ۲۰۴ چاله مفروض، در مناطق سنبک و چهار طاقی در کشت هندوانه دیم فعال است که این چاله ها با کاربری کشاورزی دیم و با بهره گیری از ذکاوت ساکنان این منطقه در گذشته های دور ایجاد شده است.

وی، آغاز کشت تخم هندوانه را هر سال در اوایل فروردین ماه در زمین های چاله مسطح و آماده شده توسط کشاورزان تاکیدکرد و گفت:آنهابرای جلوگیری از ورود حیوانات موذی و به دنبال آن تخریب زمین و محصول دور تا دور آن را فنس کشی و با تور محصور می کنند.

به گفته وی، هندوانه های برداشت شده با توجه به خاصیت های منحصربه فرد در همان منطقه سنبک و چهار طاقی در دل کویر به فروش و مصرف بومی شهرستان می رسد.

گزارش از حرمت سادات متولی

انتهای پیام/س