به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از اردبیل، آئین عزاداری و تعزیه با توجه به قدمت عزاداری حسینی اردبیلی ها که به عصر صفویه برمی‌گردد از نظم و انضباط خاص برخوردار است به طوری که شبکه‌بندی شهراردبیل به 6 محله اصلی شامل محلات سرچشمه، عالی قاپو، گازران، پیرعبدالملک، اوچدکان و طوی که هر کدام دارای 10ها شعبه از محلات کوچکتر هستند، تشکیل شده است.

هرکدام از این محلات پرچم قدیمی مخصوص به خود را دارند که این پرچم ها عموما به شکل سه ضلعی قائمند و در جنس های متفاوت مانند ترمه و مخمل بوده و دارای نقش و نگار خاص و منحصر به فرد هستند. از مهمترین این پرچم ها و نشان ها بیرق محله گازران است که اهدایی نادرشاه افشار بوده و با خطوط عالی نوشته و زردوزی شده است.

بعد از پایان عزاداری محلات ششگانه در سطح شهر در شب تاسوعا هیات ها و دسته‌جات عزاداری در مساجد محلات همسایه تا پاسی از شب عزاداری کرده به طوری که در این شب عزاداری اهالی تا پخش اذان صبح ادامه پیدا می‌کند و از ظهر تاسوعا آئین شمع‌گردانی توسط عزاداران و سوگواران سیدالشهدا آغاز می‌شود و شرکت کنندگان با تهیه شمع به تعداد 41 عدد به نیت یوم مختص به حضرت ابوالفضل العباس (ع) در 41 مسجد شهر اردبیل که از دیرباز بنای آنها وجود داشته است اقدام به شمع‌گردانی می‌کنند و با این حرکت خود عشق و ارادت خود را به ساحت باب‌الحوائج حضرت عباس (ع) نشان می‌دهند.

همزمان با عاشورای حسینی، گروه های کثیری از عاشقان اهل بیت(ع) در نقاط مختلف شهر اردبیل با برپایی آیین‌های شبیه‌خوانی، فجایع خونبار دشت کربلا را برای عزاداران ترسیم می‌کنند.

آیین‌های سنتی شبیه خوانی روز عاشورا در اردبیل در میادین و یا مقابل مساجد در سه نوبت سپیده دم، ظهر و شامگاه عاشورا با شکوهی خاص اجرا می‌شود.

مردم با شرکت در این آئین ها عاشورای حسینی را زنده نگه می‌دارند و گروه های عزادار در گذر از خیابان ها از سوی بانیان تکیه‌های بزرگ و خانواده‌های شهدا با چای و شربت نذری پذیرایی می‌شود؛ پوشیدن رخت سیاه (به ویژه در کودکان) نذری است که همچنان در میان مردم رواج دارد.

علم‌ها، بیرق‌ها و پرچم‌هایی که در تکایا و مساجد اردبیل نگهداری می‌شود همچنین طشت‌های گوناگون تاریخی که تاریخ برخی از آنها به دوره‌های صفویه، زندیه و قاجار می‌رسد از جمله مهمترین اشیا مرتبط با موضوع آئین عزاداری در اردبیل است.

به گفته کارشناسان در دوران صفوی است که شاهد اوج شعر مرثیه در رثای امام حسین(ع)، شکل‌گیری روش های عزاداری جدید همچون سینه و زنجیرزنی، شبیه‌گردانی و سایر آئین های ویژه این ماه در استان اردبیل هستیم.

عشق مردم دیار دارالارشاد به امام حسین(ع) به آن اندازه است که در طول تاریخ این شهر و منطقه به شهر حسینی معروف گشته است و همه ساله بسیاری از دوستداران حسینی از دور و نزدیک و حتی از کشورهای همسایه برای شرکت در این عزاداری ها به شهر اردبیل سفر می‌کنند.

هفته خوانی و همراهی با کاروان امام حسین(ع)

کارشناس مذهبی استان اردبیل درخصوص آئین های ویژه منطقه اردبیل گفت: "هفته خوانلئق" یا همان هفته‌خوانی از آئین ها و رسوم بسیار قدیمی در شهر اردبیل است که در اردبیل بعد از عید سعید قربان شروع شده و همراه با حرکت کاروان حضرت امام حسین(ع) به سمت کربلا است که در طول همین آئین معمولا دسته‌های عزاداری و هیات های سینه‌زنی و زنجیرزنی با برنامه‌ای از پیش تعیین شده به جهت آماده باش در منازل افراد هیات جمع می‌شوند و کم کم به صورت مقدمه مراسم ویژه عزاداری ترکی آذربایجانی را در خانه‌ها شروع می‌کنند که این مراسم ها هرشب انجام می‌شود.

بیوک جامعی ادامه می‌دهد: ضمن اینکه صاحب خانه آمدن موکب عزاداری محله به خانه‌اش را بسیار خوش یمن دانسته و به برکت این امر معنوی با دود کردن اسپند و با تبرک پرچم های عاشورایی و لباس تعزیه عزاداران با وسواس و نظم خاصی میزبان سوگواران حضرت امام حسین(ع) می‌شود. این مراسم به صورت کاملا منظم تا شروع دهه اول مراسم در منازل افرادی که میزبان هیئت های عزاداری هستند انجام و پذیرایی خاصی صورت می‌پذیرد.

وی با یادآوری اخلاق تعزیه در اردبیل و اهمیت این امر در دیار دارالارشاد افزود: در این میان خادمین عاشورا در اردبیل افراد خاصی هستند و با تکیه بر اخلاق و اشعار فاخر عاشورایی که نوشته شاعران گذشته اردبیل و دیگر شهرهای آذربایجان است اشعاری را می‌خوانند که حماسه عاشورایی را بیان کند و تبعات قیام امام حسین(ع) و اهداف برتر این امام همام را به مردم دیکته می‌کند.

آئین طشت‌گذاری 

آیین طشت‌گذاری یکی از مراسم سنتی عزاداری در ماه محرم است که از آیین ها و آداب عزاداری و تعزیه منسوب به منطقه اردبیل بوده و از سه روز مانده به آغاز محرم در بیش از 41 مسجد و حسینیه این شهر برگزار می‌شود.

عضو هیات امنای محله طوی گفت: در کتاب "فرهنگ عاشورا" اثر جواد محدثی، در توضیح این سنت آمده است: مراسم طشت‌گذاری، مراسمی است سنتی که در عزاداری ایام عاشورا و عمدتا در شهرستان اردبیل برگزار می‏شود و طشت های آب را که رمزی از فرات می‌باشد در مساجد و حسینیه‌‏ها می‏آورند و این سنت به تاسی از اقدام سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین(ع) در مقابل سپاه حر است که به روایتی آن حضرت، در روز 27 ذیحجه‏، آب مشکها را در طشت ها ریخته و تمام لشکر حر و اسبان آنها را سیراب‏ کردند.

جامعی تصریح کرد: هرچند که مراسم طشت‌گذاری از دوران صفویه در اردبیل برگزار شده و قدمتی چندین ساله دارد اما در دو سه دهه اخیر برگزاری این مراسم در سایر شهرهای استان و برخی استانهای همجوار چون آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی و زنجان، بناب، تالش و حتی در استان هایی غیر از استان های آذری زبان نیز مورد توجه قرار گرفته و طی دو سال اخیر در ورامین، مازندران و ... نیز برگزار می‌شود.

وی یادآور شد: بر اساس متن کامل و قدیمی دعای طشت‌گذاری که به صورت تلفیقی با استفاده از سه زبان فارسی، ترکی و عربی نوشته شده، می‌‌توان حدس زد آیین طشت‌گذاری ریشه در عصر صفویه( که امرای آن ترک زبان و شیعه بودند) داشته باشد.

کارشناس مذهبی استان اردبیل بیان داشت: طشت هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار می‌‌گیرند، گرد، از جنس برنز و یا مس است؛ بعد از عزاداری، ریش ‌سفیدان و عاشقان حسین(ع) در هر محله، طشت ها را بر دوش حمل کرده و وارد مساجد می‌‌شوند و حاضران در مسجد به احترام به پا خواسته و در مقابل آنها دسته سینه‌زنی با شعار "الدخیل یا ابوالفضل" تشکیل می‌دهند.

جامعی ادامه می‌دهد: پس از آن ریش‌ سفیدان با دور زدن مسجد، طشت ها را در جای مخصوص خود قرار می‌‌دهند آنگاه  طشت ها را از آبی که در کوزه‌ها بر دوششان حمل کرده‌اند پر می‌‌کنند که برخی از مورخان بر این باورند که احداث جایگاه طشت در مساجد اردبیل بعد از روی کار آمدن حکومت صفویه انجام شده است؛ محل قرار گرفتن طشت در مساجد شهر اردبیل نیز جایگاهی خاص بوده و سکوهایی که برای این منظور مورد استفاده قرار می‌‌گیرد، یکی از ویژگی های معماری مساجد این منطقه است.

وی اظهار  اشت: جایگاه مخصوص طشت در یکی از اضلاع  دیوار مساجد به صورت "طاق ‌نما" ایجاد می‌‌شود و در طول سال طشت ها روی این سکوها قرار دارند. در مواردی نیز ممکن است طشت ها از قبل در خانه‌ای که صاحب آن نذر کرده قرار داشته باشد که در این صورت نیز دسته‌های عزادار به آن خانه مراجعه کرده و پس از انجام عزاداری طشت ها را برداشته و به طرف مکان برگزاری مراسم می‌برند.

بازار مراسمی

این مراسم از دیرباز در اردبیل به صورت سنتی برگزار می‌شده و در اصل محله‌های شش‌گانه اردبیل به همراه شعبات خود در بازار اردبیل طی برنامه‌های کاملا ویژه مشغول عزاداری می‌شوند.

عزاداری دهه اول محرم در بازار اردبیل به این شرح است که ده روز اول ماه محرم روز اول دسته‌ها به بازار نمی‌آیند و یک روز هم به جمعه می‌افتد که بازار تعطیل است و روزهای نهم و دهم که تاسوعا و عاشورا هستند اما بقیه 6 روز و هر روز یک محله به همراه شعبات تابعه خود در مسیر بازار سنتی اردبیل به ترتیب عزاداری می‌کنند.

هر محله برای خود یک پرچم مخصوص بسیار قدیمی دارد که این علم توسط یک فرد ظاهرالصلاح و شناخته شده در پیشاپیش دسته حرکت می‌کند و گاهی این پرچم ها نشانگر قدمت محله مورد نظر و اعتبار مراسمات عزاداری محسوب می‌شود.

مردم عزادار و ریش سفیدان نیز که گاهی پابرهنه پشت عزاداران حرکت می‌کنند با نوای حزن انگیز "حسینیم وای، حسینیم وای"  آرام آرام سینه زنان حرکت می‌کنند و پس از رسیدن به محل مورد نظر صف منظمی را ترتیب داده و مشغول عزاداری می‌شوند.

معمولا محلات و دسته‌جات به طور کاملا مرتب با بیست دقیقه فاصله از هم حرکت می‌کنند و محلات شش‌گانه بزرگ هر یک 13 یا 14 مجلس اجرا می‌کنند که گاهی دامنه عزاداری به شب می‌کشد و هوا تاریک می‌شود.

از قدیم‌الایام رسم بوده محلات پس از عزاداری به محله برمی‌گشتند و مردم محله با چراغهای مخصوص از جمله چراغ زنبوری به پیشواز عزاداران می‌رفتند و در جلوی دسته‌جات عزاداری گوسفند و گاو قربانی می‌کردند و گوشت قربانی را بین فقرا و نیازمندان تقسیم می‌کردند.

آئین عزاداری در ایل و روستا

با فرا رسیدن ماه محرم مردم عشایر ایل سون استان اردبیل نسبت به برپا کردن آلاچیق عزا با همکاری و کمک یکدیگر اقدام می‌نمایند.

زنان عشایر ایل سون در این مراسم نقش داشته و در طشت‌گذاری کمک حال مردان خود هستند که یکی از آئین ها و آداب ایل کوبیدن بر زانو است.

از دیگر مراسم عشایر ایل سون آئین شاخسی است، نذری دادن و اطعام عزاداران از دیگر مراسم عشایر ایل سون استان اردبیل است.

با فرا رسیدن یوم عاشورا عشایر ایل سون نسبت به برگزاری مراسم شبیه‌خوانی نیز اقدام می‌کنند.

محرم گئجه‌لری

شبهای دهه اول ماه محرم‌الحرام  مساجد هر شب از زمان های بسیار دور تا صبح باز است و خادمین مسجد و هیات امنای مساجد با افتخار مشغول پذیرایی از عزاداران حسینی می‌باشند.

وقتی گروهی از عزاداران که با موزیک و مارش عزا و طبل و شیپور خاصی وارد مسجد می‌شوند هیات امنا مسجد میزبان به شیوه خاصی از دسته عزاداری مسجد میهمان استقبال می‌کنند و هنگامی که عزاداران با یک سبک و سیاق خاصی وارد مسجد می‌شوند در جاهای خالی مسجد منتظر تمام شدن برنامه دسته قبلی می‌مانند و این اوج احترام خود گوشه‌ای از عزاداری عاشقان حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) در اردبیل، پایتخت حسینیت است.

در این شب ها بعد از اینکه دسته عزاداری قبلی که عزاداری خود را تمام می‌کند با نظم خاصی می‌نشینند و بلافاصله جوانان و خادمین مسجد با سینی های بزرگ معمولا چای و هر چیزی که به عنوان نذری در آنجا پخش می‌شود مشغول پذیرایی دسته قبلی می‌شوند.

در این گیر و دار عده‌ای از خادمین مسجد مشغول مرتب کردن کفش های عزاداران می‌شوند که همه این مراسمات در فصول مختلف بالطبع با هم دیگر تفاوت عمده داشت و گاهی که ایام محرم در فصل سرما و زمستان بود این مراسمات مشکلات خاص خود را  همراه داشته است.

اما آنچه قابل ذکر و تامل است این است که این مراسم ویژه در حقیقت یک سمفونی بزرگ معنوی است که هیچ وقت برای اجرای آن تمرین و آماده‌سازی و هماهنگی صورت نگرفته است.

در اصل همه این موارد جز توجهات و عنایات ویژه حضرت سیدالشهدا(ع) چیز دیگری نمی‌باشد.

آئین شاخسی واخسی

آیین "شاخسی، واخسی" بنا بر سنت دیرینه همه ساله در دهه آخر ماه ذیحجه به عبارتی از 10 روز مانده به محرم در استان اردبیل آغاز می‌شود.

علی‌حسن عبدلی، یکی از ریش سفیدان روستای آق قلعه اردبیل در تشریح مراسم "شاخسی واخسی" می‌گوید: شرکت کنندگان در این مراسم به ویژه جوانان و مردان در میدان شهرها و روستاها دور هم جمع می‌شوند و با به دست گرفتن چوب دستی به عنوان نمادی از شمشیر در دست راست، صف دایره واری می‌بندند و دست چپ خود را از پشت بر کمر نفر سمت چپ خود می‌گیرند و بدین طریق صف فشرده و مرتبی به وجود می‌آوردند و با زمزمه نوحه و مرثیه و مهمتر از همه یک صدا شاخسی و واخسی گویان چنان صحنه حزن‌انگیزی خلق می‌کنند که تماشاگران به یاد مظلومیت امام حسین(ع) و یارانش سر از پا نشناخته اشک ماتم می ریزند.

وی اظهار می‌کند: در گذشته یک ماه قبل از محرم و بیشتر از فردای عید قربان با تشکیل دسته‌های شاه حسینی این شکل از عزاداری آغاز می‌شد به این صورت که در هر کوی و برزنی، روسا و ریش سفیدان مشعل آهنی بزرگی آماه می‌کردند، سپس آن را بر سر چوب قطور و بلندی در مرکز محله نصب می‌نمودند.

دهیار روستای آق قلعه ادامه می‌دهد: هر مشعل مامور و خدمه ویژه‌ای داشت و هم او بود که قبل از غروب آفتاب، مشعلها را با پارچه‌های کهنه و گاهی نیز با چوب و هیزم پرکرده و آماده می‌ساخت و این کار موقعی صورت می‌گرفت که به مشعل هم مقداری نفت ریخته و آتش می‌زدند، شعله‌های آتش اطراف را روشن می‌کرد و در پرتو نور آن صف، مردان به صورت محیط دایره بزرگی درآمده به دور مشعل می‌گشتند و در جواب شعار و ابیاتی که رییس دسته(دسته باشی) با آهنگ ترغیب کننده‌ای می‌خواند، همه با هم ذکر شاخسی(شاه حسین، وای حسین) سر می‌دادند.

حاج عبدلی می‌افزاید: اوج این مراسم در ظهر عاشورا و پس از اتمام تعزیه‌خوانی ظهر عاشورا است که عزاداران دسته‌ها، «شاخسی، واخسی» گویان، پس از طی نمودن مسیری طولانی، خود را به خیمه‌های به آتش کشیده شده رسانده و عزاداری سوگ می‌کنند.

آئین "شاخسی واخسی" در اکثر شهرها و روستاهای استان اردبیل و به ویژه در شهرستان مشگین‌شهر به صورت منظم و باشکوه برگزار می‌شود.

و به تعبیری دیگر این آئین "شاخسی" به نام استان اردبیل در فهرست آثار معنوی ثبت شده است.

شمع‌گردانی، گرداندن اسب ذوالجناح و دادن نذورات مختلف در روزهای متفاوت ماه محرم‌الحرام به ویژه در دهه اول این ماه عزا از دیگر رسم های دیرین معنوی و مذهبی عاشقان دیار دارالارشاد می‌باشد.

رئیس سازمان تبلیغات اسلامی استان اردبیل در خصوص برنامه‌ های عزاداری و سوگواری اجرایی از سوی این سازمان، گفت: سازمان تبلیغات اسلامی استان همه ساله قبل از فرا رسیدن ماه محرم الحرام جلسه هیئت امنای مساجد، مداحان و شعرای آئینی و روحانیت معظم را برگزار و بحث آسیب ‌های موجود در عزاداری به آنان را گوش‌ زد می ‌کند و همچنین شیوه‌ عزاداری صحیح که برداشت ‌های غیرمتعارب از آن‌ ها نشود از طریق این سازمان به مجموعه‌ های ذی ربط اعلام می‌گردد.

حجت‌الاسلام مهدی ستوده با اشاره به نظارت کامل سازمان تبلیغات اسلامی استان به عزاداری‌ ها و مراسمات سوگواری در سطح استان، افزود: سازمان تبلیغات اسلامی استان اردبیل در طول دهه اول ماه محرم الحرام، هم به شکل ظاهری و هم به شکل محتوایی عزاداری‌ ها اعم از شعر، آهنگ ‌های مداحی، روضه‌ خوانی مداحان و شعرای آئینی و در واقع می‌ توان گفت که به متن روضه، شعر شاعر و مداحی مداحان دقت و نظارت کافی را دارد.

وی با بیان اینکه حضور پرفروغ مردم ولایتمدار و حسینی استان اردبیل همه ساله در مراسم تاسوعا و عاشورای حسینی مقابل دیدگان تمام دنیا از طریق رسانه‌ های ملی انعکاس می‌یابد، تصریح کرد: انعکاس برنامه‌ های عزاداری استان اردبیل از رسانه ‌های ملی و خصوصا مرکز سبلان قابل تحسین و تقدیر است که امید می‌ رود امسال نیز با حضور همگان بتوانیم حماسه‌ ای دیگر بیافرینیم.

انتهای پیام/ح