آیین شب یلدا «چلّه گجه سی »در آذربایجان شرقی

به گزارش خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز؛یکی از این رسم و رسوم‌های زیبا، شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی‌هاست.در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم‌کرهٔ شمالی که مصادف با انقلاب زمستانی است،گرامی داشته می‌شود.

شب یلدای، روزگار نوین آذربایجانی ها

با این اوصاف، شب یلدا در قوم آذری ها به عنوان شب چله( چیلله گجه سی)، خوانده می‌شود. اکثر مردم استان آذربایجان‌شرقی در این شب طولانی سال،هندوانه و یا به عبارت دیگر چیلله قارپیزی می‌خورند و معتقدند، به دلیل اینکه فصل زمستان در آذربایجان بسیار طولانی و سرد است، باخوردن هندوانه، لرز و سوز سرما تاثیر چندانی نخواهد داشت.

زمستان با شب چله آغاز می شود و مردم آذربایجان شرقی دو ماه اول زمستان را به 40 روز و 20 روز مجزا تقسیم می کنند که به 40 روز اول چله بزرگ و 20 روز دیگر چله کوچک نام می نهند. به اعتقاد مردم این استان زمستان شدت بیشتری در 40 روز اول دارد.

نا گفته نماند، آذربایجانی ها معمولا هندوانه را از چند ماه پیش خریداری کرده و در خانه برای شب یلدا نگهداری می‌کنند. معمولا در این شب همه اقوام در منزل یکی از بزرگان فامیل جمع شده و این شب را با خوردن انواع غذای پخته شده در منزل چون کوفته، برنج، مرغ ، خشیل، آش و میوه هندوانه، اناز و انواع مرکبات و تنقلات موجود در منزل شامل خشکبارهایی چون انگور، بادام و سنجد، قاورقا (گندم برشته با شاهدانه)، آجیل، لبو، هویچ، حلوای گردو و … و به ویژه با گفتن داستان های قدیمی تا پاسی از شب می‌گذرانند. یلدا به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود.

قدیم‌ها که هنوز پای اینترنت و شبکه‌های اجتماعی جمع گرم خانواده‌ها را به هم نزده بود، خانواده‌های ایرانی در شب یلدا معمولاً شامی فاخر همچنین انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه را مهیا و دور هم سرو می‌کردند.

پس از سرو تنقلات، قصه‌گویی بزرگان خانواده برای دیگر اعضای فامیل همچنین فال‌گیری با دیوان حافظ رایج بود.

البته نه اینکه چنین مراسمی الان نیز برگزار نمی‌شود، شاید با رنگ و لعابی بیشتر نیز برگزار می‌شود اما دیگر از آن دلخوشی‌های قدیم و محافل ساده و صمیمی کمتر می‌توان سراغ گرفت.

چشم هم چشمی‌ها، تجملات دست و پاگیر و بریز و بپاش‌های آن‌چنانی چنان رنگ ضایعی به این رسم زده است که بعضاً تعدادی از خانواده‌های ندار پیش از رسیدن شب یلدا غم و ناراحتی سراسر وجودشان را می‌گیرد چون باید از دور به آنها بنگرند و دندان بر جگر نهند.

یکی از رسوم این شب که در بستر زمان کمرنگ شده است، فرستادن «خوانچه یا خنچه چله» به منزل نوعروسان است که خانواده داماد در نخستین شب چله‌ای که عروس را برای پسرشان برگزیده‌اند، این خنچه یا خوانچه را به منزل عروس می‌برند.

این خنچه شامل انواع آجیل و شیرینی و میوه‌های فصل مانند انار، ازگیل و هندوانه به همراه هدایایی برای عروس خانم است که در بسته‌هایی آذین‌بندی می‌شود.

وقتی کتب تاریخی را ورق می‌زنیم یا پای صحبت پیرزنان و پیرمردان پابه سن گذاشته فامیل می‌نشینیم، از تک تک صحبت‌هایشان به وجد آمده و آرزو می‌کنیم ای کاش ما نیز به مانند آنها دنیایی زیبا،ساده و بی‌آلایش داشتیم و کمتر در قید و بند دنیای ماشینی عصر حاضر بودیم.

نیکان ما در ابتدای مراسم و آئین های شب یلدا چنین می خواندند: «اللهم اخرجنا من الظلمات الی النور» و از خداوند می خواستند که آن ها را از ظلمت ها و سیاهی خارج کند و به سمت نور بر تاریکی پیروز می شود و دوره سیاهی و تباهی پایان می گیرد. باتوجه به عربی بودن این دعا، شاید چنین به نظر برسد که این دعا بعد از اسلام رایج شده است، اما مضمون و مفهوم دعا به روشنی مبین این مسئله است که پیشینه دعا در ایران به مراتب، فراتر از زمان ورود اسلام به ایران است.

مدت زمان شب یلدا

تمام کسانی که با نجوم و آرایش فضایی زمین و خورشید آشنا هستند، می دانند که زمین در اول دی ماه هر سال به نقطه انقلاب زمستانی خود می رسد، نقطه ای که در آن، ناظران نیمکره شمالی دارای کوتاه ترین روز و بلند ترین شب سال بوده، برعکس در نیمکره جنوبی بلندترین روز سال اتفاق می افتد. اما باید توجه داشت که در این شب همه ناظران نیمکره شمالی طول شب یکسان ندارند. در استوا طول شب و روز برابر و مساوی با دوازده ساعت است و هرچه به طرف قطب می رویم، طول شب یلدا افزایش می یابد.

آئین های شب یلدا در آذربایجان شرقی

جشنی که در شب یلدا برگزار می شود یک سنت باستانی دارد و از زمان های گذشته تا به امروز در میان مردم مرسوم بوده و مردم آذربایجان شرقی نیز برای زنده نگه داشتن این شب به یاد ماندنی طبق آداب و رسوم خود جشنی را بر پا می کنند.

به عنوان مثال در این استان اهالی شب آخر چله، رسمی دارند به نام «چله قاشدی» که جوانان و بچه های یک کوچه یا هر خانواده، بالای پشت بام یا در یک جای وسیع جمع می شوند و اتش بزرگی درست می کنند و از روی آن می پرند و در همان حال می خوانند، می رقصند و شادی می کنند و در موقع پریدن از روی آتش این شعر را به زبان ترکی می خوانند:

چله قاشدی ها چله قاشدی ها ( چله فرار کرد ها چله فرار کرد)

با این رفتار و گفتار، چله را از خانه و دیار خود بیرون می رانند. برخی ها نیز در شب چله تپانچه دستی درست می کنند تا با صدای آن چله را بترسانند که زودتر فرار کند.

همچنین مردم آذربایجان در شب یلدا «چیلله قارپزی» می خورند و بر این باور هستند که با خوردن هندوانه در این شب سرمای زمستان را حس نمی کنند و بعد از شام انواع تنقلات همانند لبو، باقلا، انواع میوه های خشک همانند انجیر، آلبالو و آلو، انواع میوه شامل انار، هندوانه در سفره های خود می گذارند و در شب نشینی های طولانی شرکت کرده و برای یکدیگر چیستان، مثل، داستان تعریف کرده و با گرفتن فال حافظ شب خاطره انگیزی را در کنار خانواده در طولانی ترین شب سال به ارمغان می آورند.

فرستادن خونچا یا چیلله لیق برای نو عروسان

رسم بردن اول زمستانی یا چله ای برای نو عروس و یا تازه داماد در این شب رایج است و در قدیم برای نوعروسان هدایایی شامل شیرینی، میوه، یک دست لباس، یک جفت کفش، پارچه های رنگارنگ و... می فرستادند که شاید امروزه این رسم تغییر کرده و لباس های زمستانی، زیور آلات و یا لوازم خانگی با برند خارجی جایگزین آن شده است.

فلسفه وجود میوه های انار و هندانه در سفره یلدا

مردم معتقد هستند که با خوردنی های سفره شب یلدا طبیعت گرم خود را می توانند سرد و طبیعت سرد خود را گرم کنند. به این صورت که اگر از گرمی مزاج رنج می برند، هندوانه، انار و اگر از سردی مزاج در رنجند، توت کشمش و خرما و امثال آن بخورند.

فواید خوراکی های شب یلدا به قدری زیاد است که خوردن هریک، خواص درمانی خاص خود را دارند؛ در واقع این میوه ها و خوراکی ها هریک، بار معنایی نمادین با خود دارد. هندوانه که قاچ های مدور می خورد، چون خورشید، یادآور گرمای تابستان و فرونشاندن عطرش است، انار صندوقچه دانه های مرواریدسرخ، نماد زایش و سلامتی است.

بازی های شب یلدا

در اسکو آذربایجان شرقی، اخرین عصر چله بزرگ بچه ها دور هم جمع می شود و بازی «چله دوید» را اجرا می کنند. بازی به این ترتیب است که هر کدام یک قوطی حلبی( همانند قوطی روغن نباتی بر می دارند) در انتهای آن سوراخ بزرگی ایجاد می کنند و چوبی از آن می گذرانند و به سر چوب که از داخل قوطی بیرون می آید، مقداری پارچه می پیچند و رویش را نفت می ریزند و آتش می زنند. به این ترتیب هر یک از بچه ها مشعلی درست می کند و بالا می گیرد و باهم این شعر را می خوانند:

قندیر اوغلی ها قندیر اوغلی ها

بیر جیندا ویر یاندیر اوغلی

چله قاشدی ها چله قاشدی

پسر قندیل های، پسر قندیل

یک پارچه کهنه را آتش بزن

چله فرار کرد ها چله فرار کرد

به در هر خانه ای که می روند صاحبخانه مقداری نفت و یا پارچه نفت آلود بر روی مشعل می گذارد و شعله ها قوت گرفته و بالا می روند، در این هنگام صحنه جالب و تماشایی می شود.

براساس این گزارش، این شب یادمان می دهد که زندگی به قدری کوتاه است که باید یک دقیقه در کنار هم بودن را جشن گرفت.

در این شب نیکو، خانواده های ایرانی ضمن ملاقات با خویشاوندان و دوستان، به احوال نیازمندان و سالمندان بیمار، به ویژه نیازمندان خویشاوند خویش، رسیدگی می نمایند. و از این رو، رسم زیبا و پسندیده دیدار یکدیگر در شب یلدا وقتی زیباتر می شود، که با زیاده روی نکردن در مصرف خوراکی ها و تنقلات، بخشی از آنها را به مصرف یتیمان و افراد بی بضاعتی برسانیم که توانایی تهیه چنین اقلامی را در این شب ندارند.

انتهای پیام/ش