مصدق در این مذاکرات از آمریکا خواست، برای حل معضلات اقتصادی ناشی از تحریم‌های انگلیس، به ایران وام دهند. آمریکایی‌ها هم به او قول دادند که کمکش کنند، اما وقتی مصدق به ایران بازگشت، آمریکا و انگلیس در تبانی با هم زیر قولشان زدند و از اعطای وام خودداری کردند.

فردای آن روز یعنی 28 مرداد، با خالی کردن خیابان‌ها توسط مردم، زمینه برای کودتا فراهم شد و تا بعد از ظهر خیابان‌ها به کنترل اوباش و در رأس ‌آن‌ها شعبان جعفری درآمد و آنها به افراد و مراکز وابسته به مصدق حمله کردند. سپس مصدق بازداشت شد و در نهایت عزل وی و نصب سرلشکر فضل‌الله زاهدی از رادیو اعلام شد و زاهدی که در این مدت نزد مأموران آمریکایی پنهان شده بود، از مخفی‌گاه بیرون آمد. به این وسیله، آخرین خیانت آمریکا به مصدق در قالب عملیات کودتای مشترک با انگلیس به نام "آژاکس" رقم خورد.

آژاکس یک عملیات کودتای بزرگ و موفق بود؛ اما آمریکا همیشه در انجام کودتا در ایران موفق نبوده است. کودتای "عملیات نجات" یا "کورتاژ"، یکی از بزرگترین کودتاهای آمریکا در ایران بود که عملیات آن در 21 بهمن سال 57 یعنی 25 سال پس از آژاکس اجرا شد. کورتاژ بر خلاف آژاکس با شکست مواجه شد.

در روز 14 بهمن 57 (4 ژانویه 1979) چهار روز پس از شروع سال نو مسیحی، کنفرانسی دو روزه در جزیره گوادلوپ واقع در شرق دریای کارائیب به نام کنفرانس گوادلوپ برگزار شد. این کنفرانس به ابتکار ژیسکار دستن رئیس جمهور فرانسه برگزار شده بود. سران چهار کشور امریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان مهم‌ترین مسائل جهانی که یکی از شاخص‌ترین آن‌ها، گسترش انقلاب در ایران بود را مورد بررسی قرار دادند. در این کنفرانس که آخرین تصمیمات درباره‌ی ایران پس از شکست دولت ازهاری گرفته شد، رئیس جمهور فرانسه، به دلیل حضور امام در پاریس، نقش کلیدی در رابطه با مسائل ایران داشت و پیام سران شرکت کننده در این کنفرانس توسط وزیر خارجه فرانسه به امام می‌رسد.

از مهمترین تصمیمات این کنفرانس در خصوص ایران،  این بود که در حال حاضر نوک تیز حمله به سوی شاه است و به همین دلیل موقتا باید از ایران خارج شود و تصمیم دیگر این بود که در صورت شکست دولت ازهاری، ارتش کودتایی خونین آغاز و رهبران اصلی و ده‌ها هزار نفر از عناصر اصلی انقلاب را تصفیه کند.

هم‌زمان با برگزاری این کنفرانس یعنی در روز 14 دی ماه، ژنرال رابرت هایزر از افسران با تجربه‌ی آمریکا و آشنا به مسائل ایران، به عنوان فرستاده‌‌ی ویژه‌ی نظامی جیمی کارتر رئیس جمهور آمریکا به طور مخفیانه و با هواپیمای نظامی وارد تهران شد. وی در سفارت آمریکا مستقر می‌شود تا با استفاده از تلفن اختصاصی سفارت، با زبیگنیو برژینسکی مشاور امنیت ملی دولت آمریکا و هرولد براون وزیر دفاع در ارتباط باشد. از همان ابتدای ورود هایزر به تهران، طرح یک کودتای مشابه کودتای 28 مرداد 32 در دستور کار او تعدادی از افسران عالی رتبه شاه قرار گرفت که این گروه بعدها به گروه "پنج" لقب گرفت. 

ژنرال هایزر

زبیگنیو برژینسکی مشاور امنیت ملی دولت آمریکا در خصوص این کودتا و مأموریت هایزر در کتاب خاطرات خود می‌نویسد: "اجرای نقشه کودتا در ایران،‌ هم به یک برنامه‌ریزی دقیق و طرح لجستیکی و هم به تصمیم و اراده سیاسی از طرف فرماندهان نظامی ایران بستگی داشت و علاوه بر آن مستلزم علامت یا اجازه‌ای از طرف یک مقام قابل قبول بود. مأموریت هایزر آماده نگاه داشتن ارتش ایران برای انجام چنین برنامه‌ای در صورت ضرورت بود."

هایزر 22 دی ماه در کاخ نیاوران با محمدرضا شاه پهلوی دیدار کرد و روز و ساعت خروج شاه از ایران مشخص شد. همچنین پس از این دیدار، شاه ارتش را موظف کرد تا گوش به فرمان هایزر باشند. شاه طبق تصمیم قبلی، در روز 26 دی ماه، ایران را به مقصد مصر ترک کرد.

در روز 4 بهمن بختیار برای جلوگیری از ورود امام خمینی(ره) به کشور، به کلیه‌ی شرکت‌های هواپیمایی اعلام کرد که به تهران پرواز نکنند و با این کار باعث شد ورود امام به کشور به تعویق بیفتد. روحانیون انقلابی در روز 8 بهمن، در واکنش به این اقدام بختیار، در مسجد دانشگاه تهران دست به تحصن زدند. پس از شروع تحصن، اولین بیانیه‌ی آن‌ها در همان روز صادر شد که به موجب این بیانه، سیل عظیم و خروشان مردم به سمت دانشگاه تهران جاری شد و روحانیون هم هر طور که بود خود را به مسجد دانشگاه رسانده و به متحصنین می‌پیوستند.

با زیاد شدن جمعیت، بختیار به شدت احساس خطر کرد و به تیمسار قره‌باغی رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران دستور حمله به مردم را داد و در پی این حمله، هزاران نفر از مردم به طور مظلومانه قتل عام شدند. خیابان‌ها، دانشگاه، مساجد و راهرو بیمارستان‌ها مملو از شهدا‌ و داوطلبانی بود که برای کمک آمده بودند. در اسنادی که بعدها از ساواک به دست آمد، مشخص شد پس از واقعه‌ی 17 شهریور، این روز خونین‌ترین روز انقلاب بود. هایزر در توضیح این قتل عام، در کتاب خاطراتش اینگونه نوشته است: "من به ژنرال قره‌باغی گفتم که در مواجهه‌ی با مردم، لوله‌ی تفنگ‌هایتان را پایین بیاورید، یعنی مردم را بکشید، تیر هوایی بیخودی شلیک نکنید و مردم را قتل عام کنید."

در پی این قتل عام، امام خمینی(ره) در 9 بهمن، پیامی خطاب به ملت ایران فرستادند و در آن از همه گروه‌ها خواستند که این دولت غیر قانونی را محکوم کنند و از آن اطاعت نکنند که اطاعت طاغوت حرام و مخالف رضای خداست. ایشان همچنین در این پیام از ارتشیان که دستشان به خون جوانان آلوده نشده بود خواستند تا ننگ اطاعت از جنایتکاران را تحمل نکنند و با قاطعیت آنان را از مقابله با ملت بازدارند.

ژنرال هایزر سپس به آمریکا رفته و پس از ملاقات حضوری با مقامات آمریکا، برای اجرای آخرین برنامه‌های دولت آمریکا، به ایران بازمی‌گردد. طبق برنامه قرار است در ابتدا هایزر برای جلوگیری از فروپاشی ارتش ایران پس از خروج شاه و تضمین حمایت ارتش از حکومت بختیار تلاش کند و در صورت شکست دولت بختیار و نا امیدی آمریکا از کنار آمدن با انقلابیون، اقدام به انجام کودتایی با رمز کوتاژ کند. در طی این کودتا قرار است در سراسر کشور ده‌ها هزار نفر از رهبران و عناصر اصلی انقلاب توسط ارتش دستگیر و به قتل رسیده شوند.

امام خمینی(ره) در پاسخ به اعلام فرمانداری مبنی بر ممنوعیت آمدوشد تا ساعت 4:30 عصر در روز 21 بهمن، فرمانی صادر می‌کنند که در بخشی از آن آمده است: "اعلامیه امروز حکومت نظامی، خدعه و خلاف شرع است؛ مردم به هیچ وجه به آن اعتنا نکنند. برادران و خواهران عزیزم، هراسی به خود راه ندهید که به خواست خداوند متعال حق پیروز است."

در پی این پیام امام، جمعیت عظیم مردم وارد خیابان‌ها می‌شود که منجر به فروپاشی ساختار ارتش می‌شود. بسیاری نیروهای ارتش فرار کرده و به ردم می‌پیوندند و در رده‌های بالا از کشور می‌گریزند. با این روند، عملیات کورتاژ عملاً شکست می‌خورد و هایزر و بختیار کار را تمام شده می‌یابند.

در روز 22 بهمن با گسترش حضور مردم خیابان‌ها، ژنرال هایزر و سایر افسران آمریکایی در زیرزمین ساختمان ستاد مشترک ارتش گرفتار می‌شوند. افسران ارتش او را با هلی‌کوپتر نظامی از آنجا فراری می‌دهند و هایزر که با مشاهده‌ی وضع موجود، کار را تمام شده می‌داند، کشور را ترک می‌کند. با خروج مجریِ عملیات کورتاژ، پرونده‌ی این کودتای شکست‌خورده برای همیشه بسته شد.  

در ادامه یک موشن گرافیک از روند کودتاهای کورتاژ و آژاکس مشاهده می‌کنید.

گزارش از امیرحسن محمدپور

انتهای پیام/

عملیات نجات یا کورتاژ