به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از کرمان، کرمان، شهری است که آداب و رسوم، گویش، لهجه مردمان و وجود آثار تاریخی متعددش گواهی روشنی بر تاریخ و تمدن دیرینه اش دارد.

بعید است که راهی شهر کرمان شوید و از بنایی که  نام آشنای مردمان این شهر است دیدن نکنید، بنایی به نام گنبد جبلیه.

اثر تاریخی پرارزش گنبد جبلیه کرمان با قدمت بسیار بالای خویش علاوه بر آنکه قصه گذشته مردمان این دیار را روایت می کند، حال نمادی برای شهر کرمان شده است.

 گنبدجبلیه که جمشید روستا عضو هیأت علمی و رئیس بخش تاریخ دانشگاه شهید باهنر کرمان در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از کرمان در وصف نام های دیگر و مکان  آن چنین گفت: گنبد جبلیه که در منابع از آن با اسامی دیگری همچون: جبل سنگ، گنبد گبری و گنبد گنج نیز یاد شده است، یکی از آثار تاریخی و دیدنی کرمان است که در مشرق این شهر و در دامنه کوه های مسجد صاحب‌الزمان قرار دارد. شاید وجود سنگ های به کار رفته در آن و همچنین مکان ساخت آن در کنار این کوه هاست که به آن جبل سنگ می گویند.

• پیشینه گنبد جبلیه

آلبوم خاطرات این بنا پر است از حکایت هایی که تلخی ها و شیرینی های مردمان این دیار را حکایت می کند، موحدی قائم مقام میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان نیز در گفتگو با خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از کرمان با بیان اینکه گنبد جبلیه یکی از بناهای خیلی مشهور در استان کرمان است، گفت: به نظر می رسد این بنا در اوایل اسلام یا اواخر ساسانیان ساخته و در اوایل اسلام مرمت شده است.

وی افزود: در متون عقد العلی می بینیم که ابوالعلی ابوالمعالی محمدبن الیاس آن را در قرن ۴ هجری مرمت کرده است و در قرن ۶ هجری این بنا تکمیل می شود.

 روستا در باب قدمت این بنا نیز گفت: نظرات مختلفی در باب تاریخ ساخت و نام بانی آن وجود دارد. برخی آن را متعلق به دوره قبل از ورود اسلام به سرزمین ایران دانسته و برآنند که این بنا همزمان با سلطنت ساسانیان ساخته شده است؛ از همین رو آن را گنبد گبری نیز می نامند. بعضی نیز برآنند که این بنا متعلق به دوره سلجوقیان است.

 وی با بیان اینکه با نگاهی به تصاویر قدیمی گنبد جبلیه می توان دریافت که اگر چه این بنای عظیم در طول حیات خود به طرز عجیب و قابل تحسینی از اکثر بلایای طبیعی جان سالم به در برده است؛ اما، بی آسیب نیز نمانده و گذر زمان، زخم هایی بر پیکر آن وارد ساخته است. به طوری که به ویژه شکاف هایی بزرگی در سقف آن ایجاد شده و دیواره های سنگی بنا نیز آسیب فراوان دیده است، افزود: این بنای باشکوه، اولین بار در سال 1318 شمسی از طرف اداره باستان شناسی - که آن زمان جزو اداره معارف بوده - مرمّت و بازسازی شده است.

 روستا ادامه داد: خوشبختانه این مرمّت بسیار اساسی صورت گرفته و ضمن استحکام بخشیدن به بنا هویت تاریخی آن را نیز حفظ کرده است.

تصویر شماره 1: نمایی از وضعیت بیرونی گنبد جبلیه و کوههای نزدیک آن (عکس از جمشید روستا)

• هدف از ساخت این بنا

استاد تاریخ دانشگاه شهید باهنر کرمان هدف از ساخت این بنا را چنین بیان کرد: بنا به اظهارات مردم محلی در داخل گنبد، قبری بوده که مردم کرمان به خصوص زرتشتیان شهر، به زیارت آن علاقه زیادی نشان می داده اند.

وی ادامه داد: این قبر تا سال 1333 شمسی در محل خود باقی بوده است که در همین سال سیل آن را از بین برده است.

روستا با اشاره به اینکه اطلاعی راجع به صاحب قبر مذکور وجود ندارد، افزود: بنا بر بعضی روایات محلی، این بنا بقعه سید محمد تباشیری و به گفته برخی دیگر مزار دانیال حکیم، مشهور به پیر مراد بوده است.

تصویر شماره 2: امروزه داخل گنبد تبدیل به موزه سنگ شده است. (عکس از جمشید روستا)

• مصالح خوب رمز پابرجایی این بنای با ارزش

استحکام این بنا مدیون مصالحی است که معماران آن با درایت انتخاب کرده اند، موحدی با بیان اینکه استحکام این بنا سبب شده که در قرون سابق این بنا در برابر زمین لرزه مقاومت و پایداری کند، گفت: گنبد این بنا از آجر و مواد و مصالح آن از سنگ و ساروج است.

روستا نیز در در وصف مصالح ساختمانی این بنای سنگی گفت: سنگ های استفاده شده در این بنا از جنس خارا و سخت است.

وی با بیان اینکه ملاط به کار برده شده در این بنا متفاوت با دیگر ملاط هاست و از استحکام بسیار زیادی برخوردار بوده است؛ ادامه داد: ملاط این اثر زیبا مخلوطی از شیر شتر و خاک مخصوص و به رنگ خاکستری کمرنگ مایل به رنگ شیری بوده است که در تمام قسمت های بنا از این ماده استفاده شده است.

تصویر شماره 3: نمایی از سنگ های داخل گنبد جبلیه (عکس از جمشید روستا)

• معماری بی نظیر گنبد جبلیه

 معماری درون و برون گنبد جبلیه نیز از ویژگی خاصی برخودار است، قائم مقام میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان با بیان اینکه از ویژگی های قرن 6 هجری وجود مقابر 8 ضلعی است، گفت: این بنا از بیرون 8 ضلعی است و در قسمت بالا به 16 ضلعی و 32 ضلعی می رسد تا بستر برای اجرای گنبد آماده می شود.

 رئیس بخش تاریخ دانشگاه شهید باهنر کرمان با بیان اینکه نقشه بنا از داخل و خارج، هشت ضلعی و هر ضلع بیرونی آن 8/6 متر و هر ضلع داخلی آن 4 متر و ضخامت دیوار آن 10/3 متر است، راجع به فضای داخلی این بنا گفت: دیوارهای این بنا پوشیده از گچ و فاقد هیچ گونه تزیینی است و معمار یا معماران بر آن بوده اند تا در داخل برای تبدیل هشت ضلعی نقشه بنا به دایره ساقه گنبد، شانزده طاقنما یا قوس تیزدار ایجاد کرده و در چهارچوبه نغول های داخلی تیزه قوس نیز، گره خوردگی ایجاد نمایند و در واقع می توان این کار آنان را نوعی تزئین دانست.

 وی نیز در باب معماری فضای بیرونی گنبد چنین بیان داشت: ساختمان آن به دو شکل هلال روی پایه قرار گرفته که منتهی الیه آن دایره شکل است و منظره عمومی آن بسیار خشن به نظر می رسد؛ولی، برای ظریف نشان دادن بنا، دیوارهای بیرونی با طاقنماهای تو در تو که قوس جناغی دارند، ساخته شده  است، در نتیجه این فضای پر و خالی، از قطر دیوار کاسته شده است.

این کارشناس تاریخ ادامه داد: ضخامت پی این بنای عظیم که در پایین به دو متر می رسد، در قسمت فوقانی کمتر شده است.

وی ادامه داد: در طرفین طاق های بزرگ هر ضلع، دو نغول روی هم به چشم می خورد که نغول پایینی قوس جناغی دارد و نغول فوغانی مستطیل شکل است.

 روستا با بیان اینکه در داخل قوس طاقنماهای بزرگ، نغول سطحی دیگری به شکل (T) معکوس ایجاد شده که در داخل هر یک از نغول ها روزنه بزرگی به وجود آمده است، از ایده جالب معماران این بنا برای تأمین نور داخل گنبد سخن گفت و افزود: علاوه بر روزنه های مذکور، هشت نورگیر دیگر در گردنی قبه نیز وجود دارد که فضای داخل گنبد را به خوبی روشن می کنند.

 وجود چند در برای ورود به بنا نیز در نوع خود بی نظیر است، استاد تاریخ دانشگاه شهید باهنر کرمان در این باب چنین سخن گفت: برخی برآنند که این گنبد سنگی در گذشته دارای دو در ورودی بوده است و بعضی دیگر از محققان از وجود هشت ورودی در هشت طرف داخل طاقنماها سخن به میان آورده و بر آنند که هشت در به عرض دو متر در اطراف بنا بوده و در سال های اخیر برای استحکام بنا و جلوگیری از ویرانی آن، جز یکی، همه با سنگ مسدود شده است و بر درگاه باقیمانده، دری چوبی قرار داده اند.

تصویر شماره 4: فرسایش سنگ های زیرین بنای گنبد (عکس از جمشید روستا)

• گنبد جبلیه در آیینه روزگار معاصر

 این بنای باارزش این روزها همچون نگین زیبایی در کنار دیگر جاذبه های تاریخی و  طبیعی مجموعه شیوشگان خودنمایی می کند.‌ موحدی با بیان اینکه برای این بنای با ارزش تعمیرات و  کار های استحکام بخشی خوبی صورت گرفته است، گفت: اکنون این اثر تاریخی گرانبها به موزه سنگ تبدیل شده است.

وی افزود: سنگ نگاره ها، کتیبه های سنگی و سنگ قبرهای مختلفی که واجد ارزش بوده اند در این موزه به نمایش گذاشته شده اند.

احداث بوستان زیبای جبلیه در کنار این بنای با ارزش  برای نمایش بهتر این  گنجینه گرانبها نیز از اقدامات خوبی است که در سال های اخیر صورت گرفته است. 

تصویر شماره 5: فرسایش سنگ های زیرین بنای گنبد (عکس از جمشید روستا)

• تن رنجور گنبد جبلیه چشم انتظار تیمارداری مسئولان

گنبد جبلیه با جاذبه های بی نظیرش توجه بیشتر را می طلبد تا با همه ویژگی های منحصر به فردش برای آیندگان نیز حکایت های گذشتگان را بازگو کند، رئیس بخش تاریخ دانشگاه شهید باهنر کرمان اظهار کرد: اگرچه این بنا در نگاهی کلی و عام نسبت به سایر بناهای سلجوقی کرمان از وضعیت نسبتاً خوبی برخوردار است؛ اما، اگر با دقت به فضای بیرونی این بنا نگریسته شود، می توان به شکاف هایی در دیواره بنا و فرسوده شدن سنگ های زیرین در اثر حوادث طبیعی برخورد که در کمال تأسف از چشم تیزبین محققان و مسئولان پنهان مانده است.

وی ادامه داد: داخل بنا نیز در اثر بارش های باران آب را به خود راه داده و این نشانه های رطوبت زدگی به خوبی قابل رؤیت است.

تصویر شماره 6: نمایی از رطوبت زدگی سقف بنا (عکس از جمشید روستا)

  گردشگران و علاقه مندان تاریخ این مرز و بوم برای آنکه از گنجینه گرانبهای گنبد جبلیه بهره ببرند، بهتر است فرصت را از دست ندهند و  راهی شهر کرمان شوند.

انتهای پیام/ب

حک نقوش تاریخ کرمان بر تارک بنایی سنگی

گزارش از: معصومه یحیی زاده