به گزارش حوزه قرآن و عترت گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان؛ در ماه مبارک رمضان که به ماه بهار قرآن و نزول قرآن مشهور است، یکی از فضیلت ها و اعمالی که خیلی به آن اشاره شده خواندن قرآن کریم به صورت فردی و جمعی است.

 

در این ماه عزیز هر خانه، مسجد، امامزادگان، بقاع متبرکه و .... هر کدامشان از حلقه های معرفت قرآنی تشکیل شده و سعی می شود در این سی روز خواندن صحیح قرآن آموزش داده شود و  همه از معنا و مفاهیم آن بهره مند شوند.

 

به همین منظور ناصر گلستانی استاد و کارشناس علوم قرآنی طی یادداشتی درخصوص حقیقت ترتیل، انواع تلاوت و سبک‌ها در قرائت قرآن می گوید.

آیات قرآن کریم در قالب ترتیل نازل شده است و رسول خدا و ائمه معصومین علیهم‌السلام نیز با توجه به معنا و محتوای ترتیل، قرآن‌کریم را تلاوت می‌کردند و قرائت ما نیز بایستی بر اساس و توجه به ترتیل صورت گیرد.

ترتیل به معنای «منظم و مرتب کردن» است و در زبان عربی «رَتّل الشئ» یعنی آن چیز منظم و مرتب شد، و یا «رتل کلامه» یعنی «کلامش را منظم و چیدمان کرد و با تأنی، تدبر، تفهیم و بدون عجله سخن گفت:». خداوند حکیم در قرآن کریم فرمود: «وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلا نُزِّلَ عَلَیهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذَلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلاً» (فرقان/۳۲) یعنی:«کفار گفتند: چرا قرآن یکباره بر وی (پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و اله) نازل نشد؟ چنین کردیم تا بدین وسیله قلب تو را تثبیت نماییم و به همین سبب قرآن را منظم و پی درپی و با تأنی فرستادیم».

پس با توجه به آیه مذکور، نحوه‌ی نزول قرآن به ترتیل به معنای خاص کلمه بوده است.

نکته بسیار مهم این است که بدانیم ترتیل، همین روش معمول و مشهور نیست که عموم مردم از آن برداشت می‌کنند؛ بلکه مفهومی وسیع‌تر، عمیق‌تر و والاتر دارد که طبق شرایط خاصی اجرا می‌شود. در ترتیل، قواعدی وجود دارد که تلاوت این کتاب آسمانی را خاص، زیبا، با تأنی و شمرده می‌کند و از هرگونه عدم فصاحت در تلاوت قرآن جلوگیری می‌کند. با وجود همین تأنی است که حق کلام ادا و شنیده می‌شود.

 

در سوره مبارکه مزمل نیز دستور به ترتیل داده شده است: «وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً»؛ یعنی «قرآن را به ترتیل بخوان». این فراز از سوره مزمل، نحوه قرائت قرآن را مشخص کرده است. تلاوتی با رعایت زیبایی‌های ظاهری و معارف باطنی بگونه‌ای توصیف ناشدنی!

نکته مهم این است که برخی از اهل تجوید به اشتباه، ترتیل را جزو انواع تلاوت‌ها ذکر کرده‌اند! در صورتی که ترتیل می‌بایست در تمام انواع تلاوات لحاظ و رعایت شود. در انواع تلاوات، تنها سرعت و زمان تلاوت مطرح است و جز تجوید و ترتیل و فصاحت در گفتار، در همه‌ی آن‌ها ضروری و یکسان است.

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌واله نیز در مورد شیوه قرائت قرآن فرمود: «خداوند دوست دارد قرآن همان گونه که نازل شده است، خوانده شود». دقت در تلفظ حروف آیات و آشکار ادا کردن آن، از اصول ترتیل است؛ همان طور که خداوند در سوره اسراء می‌فرماید: «در قرائت، مکث و تأنی کن و حروف و کلمات را از یکدیگر جدا ساز» اسراء/۱۰۶.

از کاربرد واژه ترتیل در ادبیات عرب، می‌توان معانی دیگر ترتیل را فهمید. گاهی عرب می‌گوید: «له أسنان رتله؛ یعنی دندان‌های او در یک ردیف‌اند». گاهی هم گفته می‌شود: «الرتل العسکری: ستون نظامی که مظهر نظم است».

ترتیل باعث می‌شود هر عبارت، هر کلمه و هر حرفی از قرآن، دقیق و آشکار و بدون ابهام اجرا و از هر گونه خلط و تبدیل حروف، اشتباه در اِعراب و جابه جایی حروف، جلوگیری شود؛ به طوری که شنونده نیز در شنیدن آیات قرآن دچار اشتباه نمی‌شود. ترتیل یعنی پرهیز از هرگونه تساهل و بی‌دقتی در ادای حرف به حرف قرآن و در خواندن حرکات و قواعد تلاوت.

مولای متقیان، امام علی علیه‌السلام، در پاسخ سؤالی در این زمینه، ترتیل را چنین تعریف فرمود: «الترتیل، اداء الحروف و حفظ الوقوف. ترتیل عبارت است از ادای صحیح حروف و رعایت موارد وقف». (بحارالانوار) این سخن امام علی علیه‌السلام کامل‌ترین و جامع‌ترین تعریف برای ترتیل است.

از مجموعه آیات و روایات و نیز تعاریف مختلف، ترتیل را در علم قرائت قرآن می‌توان چنین تعریف کرد: «خواندن قرآن به صورت شمرده، منظم و با تأنی، زیبایی در صوت و لحن به همراه تدبر در معانی آیات و انتقال معنا با فصاحت خاص».

با توجه به جایگاه بسیار بلند ترتیل می‌توان گفت که بهترین و مطلوب‌ترین تلاوت قرآن، تلاوتی است که دارای ترتیل است.

«تلاوت» اصطلاحى مختص به خواندن کتاب هاى آسمانى است و تلاوت اخص از «قرائت» است. هر تلاوتى قرائت است، اما هر قرائتى، تلاوت نیست. تلاوت قرآن در قالب الحان عرب، مورد تصویب پیغمبر اکرم است، و به فهم بهتر آیات کمک مى‌کند و انگیزش انسان را بر عمل بیشتر مى‌سازد.

انواع تلاوات قرآنی، از لحاظ سرعتِ خواندن «تحقیق، تدویر، تحدیر،تطریب» است که رعایت ترتیل در تمام انواع تلاوات لازم است و هیچ ربطی به میزان سرعت انواع تلاوت‌ها ندارد، ولی برخی آن را به اشتباه جزو انواع تلاوات آورده‌اند و اکثرا نیز از روی آنان بدون دقت و توجه، کپی کرده‌اند! یعنی تعریف و برداشتی اشتباه و مصطلح که مشهور شده است!

تحقیق در لغت به معنای «مبالغه در انجام چیزی بدون کمی و زیادی» و «رسیدن به حقیقت شیء» آمده است. تلاوت قرآن، به شیوه «تحقیق» عبارت است از خواندن قرآن با حداکثر آرامش و تأنّی که همان شیوه‌ای است که معروف به قرائت قرآن است یعنی تلاوت یک جزء از قرآن در حدود ۹۰ دقیقه یا یکساعت و نیم. قطعا، چون در این حالت سرعت تلاوت پایین است اجرای نغمات و لحن‌های متفاوت نیز متنوع و زیاد می‌باشد لذا فرصت بیشتری برای تدبر و انتقال مفاهیم وجود دارد.

به عبارتی رعایت ترتیل در شیوه تحقیق بیشتر میسر می‌باشد، به همین سبب برای آموزش به مبتدی و لذت مستمع، بهتر و جذاب‌تر است. در شیوه‌ی تحقیق، تدویر و تحدیر، قواعدی همچون اندازه و یکسانی مد‌ها بطور دقیق و عدم تکرار آیات از اصول آن است. تلاوت بصورت تحقیق به سه گونه اجرا می‌شود:

۱- تحقیق مجلسی:
تلاوتی است با رعایت قواعد تجویدی و مد‌های یکسان و بدون تکرار آیات در حضور مردم و تشویقات و تائیدات مردم انجام می‌شود.

۲- تحقیق استودیویی:
در این‌گونه تلاوت، قاری به تنهایی در استودیو تلاوت می‌کند، پس این‌گونه تلاوت، بدون تشویق و صدای مستمع است. این تلاوت جنبه‌ی آموزشی و استاندارد دارد.

۳- تحقیق ترتیبی مجلسی:
در این‌گونه تلاوت، قاریان قرآن به ترتیب از اول تا آخر قرآن را در زمان و آیات مشخص (از قبل تعیین شده) در مجلسی با حضور مردم در ساعتی معین تلاوت می‌کنند و الزاماً می‌بایست قطعه تعیین شده کامل و بدون کم و کاست اجرا شود، این نوع تلاوت‌ها سال‌هاست قبل از اذان صبح در کشور مصر توسط قاریان برجسته مصر اجرا می‌شود.

 

تدویر به معنی گِرد و مدور گردانیدن چیزی آمده است؛ و در اصطلاح عبارت از تلاوتی است که از نظر سرعت در خواندن آیات، بین تحقیق و تحدیر است. به عبارتی نوعی تلاوت است نه به سرعت «تحدیر» و نه به کُندی «تحقیق»! در زمانی در حدود ۶۰ دقیقه یا یکساعت، یک جزء خوانده می‌شود؛ که اکثر اهل اداء، این روش را اختیار کرده‌اند. این همان نوعی است که به اشتباه در بین خاص و عام، شیوه‌ی " ترتیل" گفته می‌شود! البته بهتر بود که از نام زیباتر و بهتری استفاده می‌شد!

به معنای سرعت گرفتن و از سراشیبی به پائین آمدن می‌باشد که مستلزم توانایی و دقت بالا در انجام قواعد و درک و انتقال مفاهیم می‌باشد و بعبارتی خواندن قرآن با سرعت در حدود ۳۰ دقیقه یا نیمساعت است به همراه رعایت ترتیل.

 

«حدر» بیشتر روش کسانی است که مدّ منفصل را به «قصر» خوانده‌اند مانند: ابن‌کثیر، قالون ... که بیشتر برای تسلط در روانخوانی و ختم قرآن در زمان کمتر، مورد استفاده قرار می‌گیرد. تحدیر بهترین شیوه برای حرفه‌ای شدن در تلاوت و ختم قرآن است، زیرا خطا و فاصله‌ی بین نگاه، فرمان‌مغز و اجزاء تکلم، کم شده و قاری قرآن با ریاضت عملی در شیوه‌های دیگر بسیار مسلط‌تر خواهد شد.

این نوع تلاوت بیشتر در تلاوت‌های مجلسی که با حضور مردم است انجام می‌شود که قاری قرآن تا حدودی در انجام یکسان قواعد اجباری تجوید، لحن و نغمات! و پرهیز از یک تلاوت خشک، ماشینی و بی‌روح! دستش بازتر است؛ و حتی در این شیوه، قاری به بهانه‌ی تفسیری خواندن! و اختلاف قراءات! به تکرار آیات و نغمات متفاوت می‌پردازد.
تقریبا تمام قاریان مصری در این شیوه دچار اشکالاتی در میزان مد‌ها و کشش حرکات کوتاه و صفت سکون و... هستند، چون بیشتر اسیر نغمات برای ایجاد شور و هیجان هستند. مثل مَد لازم " ولاالضالّین" در تلاوت حمدِ معروفِ استاد منشاوی که هر بار به دلیل ایجاد نغمه‌ی طراحی شده، میزان مد متفاوت شده است و تکان خوردن حرف "سینِ" ساکن، در تلاوت بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم‌هایی که محمود شحات در اکثر اوج‌های صوتی ایجاد کرده است و همچنین سایر قراء....

ولی با تمام این وجود می‌بایست حدی را رعایت کرد که به اغلاط فاحش و بدور از تجوید دچار نشویم بویژه در فدا شدن تجوید بخاطر صوت و لحن! صدمه زدن به تجوید، در تلاوت‌های خانواده شحات باعث تضعیف تجوید و انتقال و سرایت آن در تلاوات ایرانی‌ها شد! بنده نیز شخصا در مصاحبه‌ای به استاد محمود شحات گفتم و ایشان هم قبول کرد، ولی با توجیه! تاثیر کلی تلاوت را مهمتر دانست.

 

 

با کمی بررسی و تحقیق می‌شود فهمید که خلاصه‌ی انواع تلاوات با سرعت‌ها و شیوه‌های مختلف از ناحیه‌ی مصری‌ها، خط داده شده است و درواقع وارداتی است و به گفته‌ی "محمود شحات" به بنده‌ی حقیر، گفتند که حتی اساتید و علمای دانشگاه الازهر مصر نیز هر از گاهی به قاریان مصری تذکر می‌دهد که متانت و حدود نغمات را رعایت کنند، چون که به احتمال زیاد تلاوت‌های صدر اسلام به شیوه تحقیق و تطریب‌های امروزی نبوده است!

در زمانی نه چندان دور، چون ضبط صدا بر روی نوار‌های کاسِت یا ریل بود تنظیم سرعت تلاوت‌ها بر اساس انواع نوار‌های کاست انجام می‌شد! یک جزء قرآن بشیوه‌ی تدویر در یک کاست ۶۰ دقیقه‌ای و یک جزء قرآن به روش تحقیق در یک کاست ۹۰ دقیقه‌ای انجام و تنظیم می‌شد؛ و همچنین تلاوت به شیوه‌ی تحدیر، تلاوت یک جزء قرآن در یک طرف کاست ۶۰ دقیقه‌ای که ۳۰ دقیقه بود محاسبه و تنظیم می‌شد. یعنی یک محاسبه جبری و ناچاری بر مبنای بازار و تکنولوژی موجود! که بعضا باعث می‌شد برخی از قاریان سرعت یکنواخت خود را برای رسیدن به پایان کاست، از دست بدهند!

برای همین تلاوت‌های منحصر به فرد مصری‌هاست که عرب‌های دیگر جهان بیشتر بدنبال تدویر‌خوانی (ترتیل امروزی) هستند و معتقدند که این تلاوت تحقیق و تطریب را مصری‌ها از خودشان درآورده‌اند! و، چون مصری‌ها در واقع در قاره‌ی آفریقا هستند! در بین اعراب دیگر، بویژه عربستانِ متعصب و ناسیونالیست! که پیغنبر اسلام را هم مال خود می‌داند! مصری‌ها را جزو بازی نمی‌دانند.
به همین سبب بیشتر بدنبال انواع تدویرخوانی (به اشتباه مصطلح، ترتیل‌خوانی) هستند و با نغمات و لحن‌هایی بسیار متفاوت از مصریان تلاوت می‌کنند و از نظر فصاحت و صلابت در تجوید و لحن تلاوت به پای مصری‌ها نمی‌رسند!

 

ولی با این‌وجود تمام دنیا اعتراف دارند که مصر از قدیم‌الایام در باب قرائت‌قرآن، حرف اول را زده است، پس مقلدان و قاریان محترمِ غیر مصری! نباید مغرور شوند و نباید نمک خورده و نمکدان بشکنند! چون ایاس تلاوت‌ها ریشه در مصر دارد...! و دیگر این که اصل تلاوت کجا و تقلید کجا...؟!

پس همان‌طور که در قرآن‌کریم امر می‌فرماید: «وَ رَتِّلِ القُرانَ تَرتیلاً» (سورَة المُزَمِّل) یعنی: قرآن را منظم، مرتب، با تأنی و شمرده و همراه با تدبر در معانی بخوان... و بدین سبب می‌بایست در تمام انواع تلاوات، ترتیل رعایت شود و قطعا در اجرای قواعد و تدبر آیات در تلاوت با سرعت طبیعی و معقول، دقت و توجه بیشتر است.

در بحارالانوار آمده است که از امیرالمومنین حضرت امام علی علیه‌السّلام سؤال شد، ترتیل چیست؟ ایشان فرمودند: «اَلتَّرتیلُ، اَداءُ الْحُروفِ وَ حِفْظُ الوُقوفِ». ترتیل رعایت تلفظ، صفات و قواعد مربوط به حروف (تجوید) و حفظ محل ایستادن‌هاست یعنی رعایت وقف و ابتدا و بعبارتی صحیح و کامل خواندن جملات برای انتقال صحیح مفاهیم کلام خدا است.

در کتاب معروف «اَلنَّشْر»، با کمی تفاوت یعنی «اَلتَّرتیلُ، تَجْویدُ الْحُروفِ وَ حِفْظُ الْوُقوفْ» نیز آمده است؛ و این فرموده مولای متّقیان، مورد اتّفاق اهل تشیع و تسنن است.

با توجه به تمامی مطالب فوق، اهمیت رعایت «ترتیل» در تمام انواع تلاوات با هر سرعتی آشکار می‌شود. به عبارتی می‌توان گفت که تلاوت‌قرآن بدون رعایت ترتیل وجود ندارد و در واقع اشتباه و نادرست است.

سبک بدیع:
سبکی است که سابقه‌ای نداشته باشد و یا ما برایش سابقه‌ای نشناسیم. مانند سبک اولین قاری که نوار‌های تلاوتش در دسترس ماست. از این نظر سبک او را بدیع می‌دانیم که تلاوت قاریان قبل از وی در اختیار ما نیست. پس اطلاق سبک بدیع به این تلاوت، خالی از تسامح نیست. بنابراین در تاریخ هنر قرائت، سبک بدیع بسیار محدود و انگشت شمار می‌باشد.

سبک تقلید:
در چنین سبکی تلاوت قاری عیناً منطبق بر تلاوتی دیگر است. بدیهی است که این سبک از این نظر که مانع بروز نو آوری می‌شود و استعداد قاری را محدود می‌کند و لذت واقعی به قاری نمی‌بخشد، سبک پسندیده‌ای نیست و فقط برای قاریان مبتدی آنهم در زمان محدودی جایز است. در واقع تحسین مستمعین در چنین سبکی به جهت تلاوت قاری نیست، بلکه حقیقت این تشویق و تحسین، به تلاوت مقلد این قاری مربوط می‌شود.

سبک تألیف:

سبکی است که از جمع آوری و تألیف تلاوت‌های مختلف پدید می‌آید و دو نوع است:

۱- سبک (تألیف ـ. تقلید):
فرق آن با سبک تقلید در این است که در آن سبک، کل تلاوت برگرفته از تلاوت یک قاری است منطبق با آن. ولی در این سبک، مجموعه تلاوت، گرفته شده از تلاوت چند قاری است امتیاز این سبک بر سبک تقلید این است که در آن روش، ذوق و فکر قاری دخالتی ندارد و فقط قرائتی صددرصد مطابق با قرائت مقلد خویش ارائه می‌دهد.

اما در این سبک، قاری قرآن با استفاده از ذوق و استعداد خویش و با عنایت به توانایی‌های صوتی خود، آهنگ‌های مختلف را از قاریان مختلف گرفته و عیناً آن‌ها را تقلید کرده و در مجموعه‌ای منظم ارائه می‌دهد. بیشتر قاریان عصر حاضر، پیرو این سبک است.

۲ - سبک (تألیف ـ. بدیع):
در این سبک، تلاوت قاریان مختلف مانند مواد خامی است که با ذوق و دقت و نظر قاری، حالت گرفته و در مجموعه منظمی قرار می‌گیرد. مزیت آن بر سبک گذشته این است که تقلید عینی و کامل در آن نیست. بهترین سبک برای قرائت قرآن، سبک تألیف ـ. بدیع است. کسی را که با این سبک تلاوت می‌کند اصطلاحاً «صاحب سبک» می‌گویند.




انتهای پیام/