به گزارش خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز،به گواه تاریخ اولین کتابخانه عمومی ایران بدست زنده یاد میرزا محمد علی تربیت شهردار وقت تبریز در سال ۱۳۰۰ ه. ش. در میدان دانشسرای تبریز تاسیس شد که هم اکنون نیز به نام وی در تبریز پا برجاست. دومین کتابخانه عمومی ایران نیز ۲ سال بعد یعنی در سال ۱۳۰۲ ه. ش. در شهر رشت دایر گردید.

کتابخانه مرکزی تبریز دومین کتابخانه ملی ایران

خدایی مدیرکل کتابخانه‌های عمومی آذربایجان شرقی در گفتگو با خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز، گفت: ایران تنها دو کتابخانه ملی داشت که یکی در تهران و دیگری در تبریز فعال بود، ولی در سال ۱۳۸۰ ه.. ش. همزمان با بهره برداری از مجتمع کتابخانه‌های ملی تبریز، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت دستور دادکه دومین کتابخانه ملی ایران یعنی کتابخانه ملی تبریز بنام کتابخانه مرکزی تبریز تغییر نام یابد.

وی افزود: هم اکنون این کتابخانه با ۲۶۰ هزار جلد کتاب، ۳۳۷۴ جلد کتب خطی و ۴۹۰۰ جلد کتب سنگی، دومین کتابخانه بزرگ کشور است و از لحاظ تعداد کتب خطی و سنگی رتبه نخست کشوری را داراست و کتب سنگی و خطی منحصر به فرد آن گنجینه‌ای ارزشمند برای کشور محسوب می‌شود.

وی تعداد اعضای کتابخانه مرکزی تبریز را ۲۰ هزار نفر و تعداد کارکنان آن را ۵۰ نفر اعلام کرد و افزود: بیشتر کتب قدیمی، سنگی و خطی که برخی از آن‌ها ۱۲۰۰ سال عمر دارد نیاز مبرم به تعمیر دارند و در صورت مرمت نشدن خطر نابودی و زوال تهدید شان می‌کند.

خدایی گفت: آذربایجان شرقی با داشتن یک میلیون و ۷۰۰ هزار جلد کتاب دومین استان از نظر منابع شناخته شده است و با توجه به اینکه حدود ۲۰۰ نوع قارچ کتب خطی و نسخ سنگی را در کتابخانه مرکزی تبریز تهدید می‌کند به منظور حل این معضل دستگاه آفت زدایی خریداری شده و تاکنون آفت زدایی حدود ۱۱۲۰ جلد کتاب خطی اجرا شده است.

وی با بیان اینکه محفوظ ماندن کتاب‌ها از انواع آسیب‌ها به صورت جدی در تبریز دنبال می‌شود گفت: برای مرمت و حفظ کتب تاریخی، قدیمی، خطی و سنگی برنامه‌های زیادی داریم، ولی تحقق کامل این برنامه‌ها نیازمند اختصاص اعتبارات ملی و استانی است.

وی اضافه کرد: طرح دیجیتالی کردن کتابخانه مرکزی تبریز برای نخستین بار در کشور آغاز شده و همچنان ادامه دارد و ما در تلاش هستیم کتب قدیمی، خطی و سنگی موجود درکتابخانه‌های استان را به صورت دیجیتال حفظ کنیم.

وقف نامه ربع رشیدی  اولین کتب ارزشمند تاریخی ایرانی اسلامی درتبریز

خاماچی تاریخ نگار نیز در گفتگو با خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز، گفت: آذربایجان شرقی با توجه به سابقه تاریخی شاهد تاسیس اولین قرائت خانه و کتابخانه به سبک امروزی در ایران بوده است، بنابراین بیشترین نسخ خطی و سنگی ارزشمند کتابخانه‌های کشور در آذربایجان شرقی است، اما متاسفانه اکثر کتب قدیمی و تاریخی به دلیل محدود بودن امکانات مالی از یکسو و نبود مرمتگران ماهر در وهله دوم در معرض تهدید قرار گرفته است.

وی افزود: متاسفانه اعتبارات بسیار کمی برای کتابخانه‌های استان اختصاص یافته است و بیشتر این مراکز امکانات کافی و تجهیزات لازم را برای تعمیر این کتب گرانبها و در معرض تهدید ندارند.

خاماچی گفت:در بازدیدی که از کتابخانه مرکزی تبریز داشتیم متاسفانه مشاهده کردیم که وقف نامه ربع رشیدی که به عنوان اولین کتب ارزشمند تاریخی ایرانی اسلامی در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است و هم اکنون تنها یک نسخه از آن در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می‌شود نیاز فوری به اسید زدایی و مرمت دارد، ولی با توجه به نبود دستگاه‌های مدرن اسید زدایی این امر عملا غیر ممکن است.

وی گفت: همچنین با اسید زدایی از کتاب نفیس و فاخر انجیل رسولان، قدیمی‌ترین نسخ خطی با ۱۲۰۰ سال قدمت که در بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می‌شود به دنبال ثبت دومین اثر کتابخانه مرکزی تبریز در فهرست جهانی یونسکو هستیم. این کتاب روی پوست ماهی نوشته شده است و زبان آن سریانی و خط بکار رفته در آن از خط‌های نیمه زنده جهان به حساب می‌آید.

راه اندازی اولین چاپخانه ایران در تبریز

هاشمیان نسخ شناس و پژوهشگر نیز در گفتگو با خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز، گفت: علت تبدیل تبریز به گنجینه کتب خطی و سنگی فاخر راه اندازی اولین چاپخانه ایران در تبریز بدست عباس میرزا در دوره قاجار بوده است و علاوه بر آن راه اندازی اولین چاپخانه‌های ایران در تبریز و همچنین تبدیل تبریز به مرکز تشیع ایران در دوره صفویه و همچنین شکل گیری موسسات اسلامی در این کهن شهر و نزدیکی آن به قفقاز و اروپا همه و همه در خلق شاهکار‌های تاریخی، ادبی، فرهنگی و سیاسی تاثیر گذار بوده است.

وی گفت: در این تاثیرگذاری نقش خطاطان و خوشنویسان نیز قابل توجه بوده و شکل گیری مکتب هنری تبریز نیز بر رونق آن افزوده است.

هاشمیان گفت: اعیان مذهبی و دین دار و همچنین علما و دانشمندان در تبریز کتابخانه با شکوه و شخصی ایجاد کرده اند که هنوز در گوشه و کنار این شهر کهن همین کتابخانه‌های شخصی به چشم می‌خورد که حاوی کتب دست نویس، تاریخی، خطی و سنگی زیادی هستند.

وی گفت: در دوره قاجاریه بویژه در زمان صدارت عباس میرزا ترجمه رمان‌های خارجی در تبریز بوسیله شاهزادگان انجام و اولین کلام الله مجید کشور به صورت سنگی در تبریز به زیور طبع آراسته و اولین بار در ایران کتب رقعی و سلطانی نیز به بازار عرضه شد.

هاشمیان افزود: تعداد کتبی سنگی که در چاپخانه‌های یک قرن پیش تبریز چاپ شدند از هزار عنوان گذشته است. کتب خطی خانگی که حاصل تلاش علما و شخصیت‌های علمی، فرهنگی و هنری بوده است و آنان ترجیح داده اند دست نوشته هایشان در کتابخانه‌های شخصی شان حفظ شود تا در موقعیت مناسب به چاپ انبوه برسد.

وی گفت: اکنون پس از گذشت چند نسل در ده‌ها خاندان تبریزی چنین کتب خطی را می‌توان دید که برخی از این کتب خطی با ارزش پس از قرن‌ها از سوی دوستداران فرهنگ و هنر ایران زمین به بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز اهداء شده است و برخی خاندان‌ها نیز حاضرند در قبال دریافت ارزش مادی، آن‌ها را واگذار کنند که در قیمت گذاری اخیر، آستان قدس رضوی حاضر شد یکی از کتب با ارزش طبی دست نویس تبریز را به ارزش ۵۰ میلیون تومان خریداری کند که وراث از فروش آن امتناع کردند.

وی گفت: با این وصف مشکل کتب خطی و سنگی در کتابخانه‌های تبریز این است که مثل کتابخانه‌های آستان قدس رضوی مشهد یا قم و یا کتابخانه‌های ملک و مجلس تهران متولی مالی ندارند، چون کتابخانه‌های مستند مذکور دارای اعتبارات مالی هستند، ولی کتابخانه‌های تبریز فاقد اعتبارات و حمایت‌های مالی و استانی است.

تقی پور کارشناس نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز نیز در گفتگو با خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز، گفت: بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز بعد از کتابخانه ملی، کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه آیت الله مرعشی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی از معدود کتابخانه‌هایی است که گنجینه‌های نفیس و بسیار ارزشمندی را در خود جا داده است.

وی افزود: نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه مرکزی تبریز در موضوعات مختلفی از جمله اخلاقی، عرفانی، مذهبی (تفاسیر و شرح ها)، تاریخی، حکومتی، سیاست، دخل و خرج حکومتی، انواع لغت نامه‌ها، علوم، هندسه، ریاضی، نجوم، هیات و گیاهان دارویی، علوم غریبه، دیوان‌های شعر، تذکره‌ها، جنگ‌ها و مجموعه‌ها هستند.

وی به شرایط نگهداری کتاب‌های نسخه خطی در تبریز اشاره کرد و افزود: نگهداری کتاب‌های بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز تابع رعایت شرایطی است مثلا محلی که کتب نفیس خطی در آن نگهداری می‌شود باید هوایش تصفیه شود و رطوبت آن باید در حدود ۴۸ الی ۵۵ درجه با نوسان یک درصد و دمای هوا نیز باید حدود ۱۸ تا ۲۲ درجه با نوسان یک درصد باشد. همچنین این کتاب‌ها نباید در برابر تابش مستقیم نور قرار گیرند.

تقی پور گفت:کتاب‌های بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز در حال حاضر به دو روش سنتی و مدرن در برابر برخی آفت‌ها، قارچ‌ها و حشرات محافظت می‌شوند.

وی به نحوه استفاده مراجعین از بخش نسخ خطی کتابخانه مرکزی تبریز نیز پرداخت و گفت: نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه مرکزی تبریز با توجه به مطالب و موضوع و محتوی در ۴ طبقه دسته بندی شده اند. دسته اول نسخه‌هایی هستند که تک نسخه بوده و در واقع نسخه‌های منحصر به فرد هستند و مشابه بیرونی ندارند مثل وقف نامه ربع رشیدی، انجیل رسولان و ... دسته دوم نسخه‌هایی هستند که دارای آرایه‌ها و تزئینات هنری هستند و از این حیث نسخه نفیس به حساب می‌آیند و سوم نسخه‌هایی هستند که مشابه بیرونی دارند، ولی نسخه اصلی بشمار می‌آیند و کاملتر از نسخه‌های مشابه دیگر هستند و دسته چهارم نسخه‌هایی هستند به تعداد زیاد در این کتابخانه و کتابخانه‌های دیگر و از آن نیز چاپ شده و در حال حاضر در بیرون نیز موجود است.

تقی پور افزود: نسخه‌های دسته اول و بعضی نسخه‌های دسته دوم به هیچ وجه در اختیار مراجعین قرار نمی‌گیرد مگر تحت شرایطی خاص (این نسخه‌ها در صورت تامین اعتبار توسط خود کتابخانه چاپ و در اختیار استفاده کنندگان قرار خواهد گرفت)، اما کتاب‌های سایر دسته‌ها بصورت دیجیتالی اسکن شده در اختیار مراجعین قرار داده می‌شود.

وی گفت: این بخش با داشتن نسخ و کتب با ارزش خطی و سنگی نیازمند امکاناتی برای حفاظت و امنیت آن‌ها همچون دوربین‌های مدار بسته با کیفیت بالا، سیستم دزدگیر، بهسازی روشنایی این بخش با استفاده از لامپ‌های ال‌ای دی، استفاده از فوم‌های پلاستیکی در کف قفسه‌ها برای جلوگیری از آسیب رسیدن به نسخه‌ها، نصب سنسور‌های دما و رطوبت در بخش‌های مختلف مخزن و استفاده از یک دستگاه گیت در ورودی مخزن برای حفاظت فیزیکی نسخه‌ها از آن جمله اند.

افسانه یاجم کارشناس ارشد مرمت اشیاءنیز در گفتگو با خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز، گفت: فعالیت‌هایی که برای اصلاح مواد موجود در اشیاء تاریخی و ساختار آن‌ها انجام می‌شود و هدف آن بررسی، ثبت، نگهداری و بازیابی قابلیت‌های فرهنگی یک اثر تاریخی با حداقل دخالت ممکن است، با دو اصطلاح حفاظت و مرمت تعریف می‌شوند.

وی گفت: بنا به این تعاریف و با توجه به نوع آثار موجود در گنجینه کتابخانه مرکزی تبریز که شامل کتب چاپ سنگی و سربی، کتب خطی، اسناد و عکس است وظایف اصلی بخش مرمت در سال ۱۳۸۸ بر پایه شناخت آسیب‌های کلی شامل وضعیت رطوبت و دما، میزان و نوع آفت‌های موجود درکتابخانه‌ها و ...، تجهیز بخش مرمت، تهیه شناسنامه‌های مرمتی، تعیین نسخ دارای اولویت مرمتی و انجام اقدامات مرمتی شامل رفع نقایص و کمبود‌ها، پاکسازی لکه‌ها، صحافی و ... که بسته به نیاز هر اثر متفاوت است تعریف شد.

وی افزود: با توجه به امکانات موجود اولین گام اقدام به تهیه شناسنامه مرمتی نسخ با همکاری بخش آزمایشگاهی بود که در این راستا شناسنامه ۶۰۰ جلد کتاب چاپ سنگی و ۴۰۰ جلد کتاب خطی تهیه شد که متاسفانه از شهریور سال ۱۳۸۹ تا اردیبهشت سال ۱۳۹۰ به دلیل خرابی دوربین عکاسی و نداشتن امکان مالی برای تهیه دوربین جدید این فرایند متوقف شد.

یاجم افزود: همزمان اقدامات لازم برای تهیه اقلام مورد نیاز برای تجهیز هر دو بخش مرمت و آزمایشگاه در حال انجام بود که بخشی از این تجهیزات تهیه شده و واحد آزمایشگاه راه اندازی شد، ولی به علت هزینه بالای برخی تجهیزات به خصوص کاغذ‌های ویژه مورد استفاده در مرمت نسخ سنگی و خطی که باید از کشور ژاپن وارد شود تاکنون فعالیت‌های مرمتی آغاز نشده است.

قارچ‌ها مهم‌ترین عوامل تخریب آثار کاغذی

حسین خدایی شیمیدان نیز به عوامل آسیب رسان در گنجینه منحصر به فرد کتابخانه مرکزی تبریز اشاره کرد و به خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از تبریز، گفت: به طور کلی در هر محیط عوامل تخریب کاغذ را می‌توان به ۳ دسته عمده عوامل فیزیکی نظیر نور، حرارت، رطوبت، گرد و غبار، عوامل شیمیایی نظیر مواد بکار رفته در خمیر کاغذ و در فرآیند تهیه کاغذ، رنگدانه‌ها و مرکب‌ها، آلاینده‌های محیطی هیدرولیز و اکسیداسیون و عوامل زیستی مانند حشرات، قارچ‌ها، جوندگان و صدمات وارده از طرف انسان طبقه بندی نمود.

وی افزود: به طورکلی تمام اشیاء آلی از جمله کاغذ به نسبت نور حساسند و اشعه ماوراء بنفش که به میزان زیادی در نور روز و تا حدی در لامپ‌های فلورسنت و تنگستن وجود دارد به شدت موجب تخریب کاغذ، رنگدانه‌های بکار رفته در تزئینات و ... می‌شود و اشعه مادون قرمز نیز می‌تواند موجب صدمات ناشی از حرارت شود که در این راستا به منظور کاهش و حذف هرچه بیشتر یکی از مهمترین عوامل آسیب رسان در کتابخانه مرکزی تبریز طرحی برای جایگزینی لامپ‌های موجود با لامپ‌های ال‌ای دی در دست بررسی است.

خدایی گفت: تثبیت میزان رطوبت و دما در گستره خاص در مخازن نگهداری نسخ خطی و سنگی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و در واقع عملکرد این دو عامل به قدری با یکدیگر مرتبط است که نمی‌توان تاثیر یکی را بدون در نظر گرفتن دیگری سنجید و در حقیقت با در نظر گرفتن مفهوم رطوبت نسبی ارتباط این دو مشخص می‌شود به نحوی که هر گاه مقدار بخار آب در یک فضای بسته ثابت فرض شود با بالا رفتن دما از رطوبت نسبی کاسته می‌شود و بالعکس از این رو کنترل هریک از این عوامل بدون دیگری ممکن نیست.

وی گفت: افزایش رطوبت علاوه بر اینکه موجب کاهش استحکام چسب‌ها، جلد‌ها و ... می‌شود از جمله مهمترین عوامل رشد میکرو ارگانیسم هاست و شرایط مطلوب برای آسیب‌های زیستی را فراهم می‌کند و کاهش رطوبت نیز موجب شکنندگی و خشکی کاغذ می‌شود.

خدایی گفت: در این کتابخانه از تابستان سال ۱۳۸۹ تجهیزات لازم از جمله کانال کشی، تعبیه ورودی و خروجی سامانه تهویه و راه اندازی دستگاه خریداری شده آغاز شد و در سال ۱۳۹۰ به بهره برداری رسید.

خدایی گفت: قارچ‌ها از مهم‌ترین عوامل تخریب آثار کاغذی هستند که می‌توان از آن‌ها به عنوان انگل‌های گیاهی یاد کرد که شرایط مطلوب برای آن‌ها به طور معمول ۳۰-۲۴ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی بالای ۶۰ در صد است.

وی افزود: قارچ‌ها در جریان رشد شان به داخل کاغذ نفوذ می‌کنند و آهار الیاف و سایر مواد موجود درکاغذ را هضم می‌کنند و در طی این روند مواد اسیدی و گاه رنگینی از خود ترشح می‌کنند که به ترتیب موجب تسریع تخریب اسیدی و لکه شدن کاغذ می‌شوند و مدتهاست که قارچ‌ها منشاء اصلی فاکیسنگ - لکه‌های قهوه ای- در کاغذ شناخته شده اند که محو و کمرنگ شدن مرکب‌ها، نرم، سست و سوراخ شدن کاغذ، فرو ریختن لایه رنگی نقاشی‌ها در اثر تجزیه بست به کار رفته در آن‌ها نیز از دیگر آسیب‌های این موجودات است.

خدایی افزود: با توجه به مطالعات انجام شده در مخزن خطی این کتابخانه تعدادی از نسخ به میزان مختلف تحت تاثیر انواع مختلفی از میکروارگانیسم‌ها قرار دارند مانند سوسک‌ها، موریانه، کرم کتاب، شپش، ماهی نقره‌ای و بید، حشراتی هستند که عمده‌ترین آسیب را به مواد کاغذی وارد می‌سازند که سوراخ شدن و از هم پاشیدن بخش‌های مختلف کتاب مثل اوراق، جلد و ... به دلیل حفر کانال، از بین رفتن آهارکاغذ و به دنبال آن استحکام سطحی کاغذ، لکه دار شدن در اثر مدفوع حشرات و ... از مشکلاتی هستند که این حشرات درکتاب‌ها به وجود می‌آورند که در طی روند تهیه شناسنامه مرمتی در میان نمونه‌های بررسی شده وجود این مشکلات تثبیت شد.

وی گفت: آزمایشگاه مرمت کتابخانه مرکزی تبریز از مهر ماه سال ۸۸ با انجام آزمایش‌هایی از قبیل: تعیین اسیدیته نسخ خطی و چاپ سنگی و آفت زدایی آن‌ها شروع به فعالیت نمود و از اردیبهشت ماه سال ۹۰ با خرید تجهیزاتی از قبیل: هود آزمایشگاهی، میکروسکوپ نوری و سایر تجهیزات مورد نیاز کار‌هایی از قبیل: غبار روبی نیز در این آزمایشگاه صورت می‌گیرد.

خدایی افزود: بخش عمده تجهیزات مورد نیاز برای آغاز کار آزمایشگاه در اردیبهشت ۹۰ تهیه شده لیکن تجهیزاتی نظیر دستگاه اسید زدا، انکو باتور، اتوکلاو و ... به منظور پیشبرد اهداف حفاظتی، مرمتی و انجام کار‌های تحقیقاتی بر روی نسخ ضروری است.

نسخ شناسان و پژوهشگران معتقدند که با توجه به وجود حدود ۱۰ هزار نسخه کتب سنگی و خطی و دستی در کتابخانه‌های تبریز که در بین کتابخانه‌های عمومی ۳۱ استان کشور رتبه اول را داراست باید هرچه سریعتر اعتبارات مالی و استانی برای تجهیز سخت افزاری و نرم افزاری این کتابخانه‌ها صورت گیرد تا شاهد مرمت و حفظ این گنجینه‌های نایاب و منحصر به فرد برای بهره گیری نسل فعلی و نسل آینده باشیم.

انتهای پیام/ش