به گزارش خبرنگار حوزه دنیای ارتباطات گروه فضای مجازی باشگاه خبرنگاران جوان، نقش اثرگذار رسانه بر هیچ فردی پوشیده نیست؛ وسایل ارتباط جمعی, روزنامه, رادیو, تلویزیون و سینما با انتقال اطلاعات جدید و مبادله افکار و عقاید عمومی, در راه پیشرفت فرهنگ نقش بزرگی را ایفا کرده‌اند. ابعاد گسترده وسایل ارتباط جمعی به حدی بوده که عصر کنونی را «عصر ارتباطات» نامیده‌اند.

در سال‌های اخیر، استفاده فراگیر از تلفن‌های هوشمند و دسترسی به سرعت بالای اینترنت شرایطی را فراهم کرده که کاربران شبکه‌های اجتماعی  در اندک ثانیه‌ای خود را در میان خیل عظیمی از جمعیت مجازی ببینند. کاربرانی که با ویژگی مشترک کاربر بودن در لحظه به ابراز عقاید و اخبار می‌پردازند و نقش تعیین‌کننده‌ای را در جامعه ایفا می‌کنند. کاربران فضای مجازی مطالبه‌گرانی هستند که در کسری از ثانیه در واکنش به اخبار و اطلاعات نظرات خود را در فضای مجازی به اشتراک می‌گذارند و نقش جریان‌سازی در جامعه را ایفا می‌کنند.

امام خمینی(ره) پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در جریان مبارزه انقلابی خود برای آگاهی‌بخشی و اتحاد میان انقلابی‌ها با استفاده از وسایل ارتباط‌جمعی از جمله نامه و تلگراف پیام‌های خود را منتشر می‌کردند. این در حالی بود که وسایل ارتباط‌جمعی رژیم سلطنتی شاه نیز با جوسازی، تهمت و دروغ  سعی در خنثی کردن مبارزات مکتبی امام و یاران ایشان و مردم انقلابی ایران داشتند. آرشیو موجود از روزنامه‌های آن دوران شاهد و مدرک این مقابله است و می‌توان گفت نهضت امام(ره) از ابتدا با یک جنگ رسانه‌ای مواجه بود.

حمید مولانا استاد علوم ارتباطات معتقد است: انقلاب اسلامی ایران از دیدگاه فرهنگی و ارتباطی، نشان داد که در کشورهای اسلامی و به ویژه در ایران، رسانه‌های سنتی، هم گفتاری و هم مکتوب، نه تنها در مقابله و رویارویی با رسانه‌های جمعی جدید، وجود و اهمیت خود را از دست نداده‌اند بلکه با مشروعیت ویژه‌ای که در جامعه دارند، تحرک بیشتری در دو دهه اخیر پیدا کرده‌اند. این انقلاب مرهون تحرک و ابتکار زیرساخت‌های اطلاعاتی و ارتباطی سنتی بوده و است.

در مجموع می‌توان گفت انقلاب اسلامی ایران زمانی به بار نشست كه تمامی كانال‌های ارتباطی مدرن از رادیو و تلویزیون گرفته تا سینما و مطبوعات، در اختیار رژیم شاه بود. حكومت پهلوی با بهره‌گیری از این رسانه‌ها تلاش می‌کرد ماهیت فرهنگی جامعه ایران را تغییر دهد و آن را به غربی شدن سوق دهد. بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران با بكارگیری رسانه‌های سنتی نظیر مسجد، حسینیه و بازار در بسیج عمومی و تغییر ساختارهای اجتماعی موفقیت‌های غیرقابل انکاری را به دست آوردند. در شرایطی كه امام خمینی(ره) و دیگر رهبران مذهبی در خارج از كشور دوران  تبعید خود را سپری می‌کردند اما پیام‌های آنان به شكل كاست برای انقلابی‌ها ارسال می شد. پیام‌های امام(ره) سپس چاپ و تكثیر می‌شد و در دسترس عموم قرار می‌گرفت. انقلاب اسلامی ایران را می‌توان برخورد بین رسانه‌های بزرگ در برابر رسانه‌های كوچكتر دانست که در نهایت  رسانه‌های سنتی یا همان رسانه‌های کوچک پیروز شدند.

در آستانه چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی به بازخوانی نقش یکی از رسانه‌های مردمی در جریان مبارزه انقلابی می‌پردازیم. دیوارهایی که مردم از آن‌ها رسانه‌ای مکتوب ساختند تا در تنگنای موجود در رژیم پهلوی، بتوانند با حداقل امکانات موجود رسانه‌ای تاثیرگذار بسازند و پیام‌های انقلابی خود را منتقل کنند. از آنجا که وسایل ارتباط سنتی و وسایل ارتباطی‌ نوین مکمل یکدیگر هستند و بین آنها همبستگی‌ وجود دارد، به مقایسه جایگاه دیوارنوشته‌های انقلابی به عنوان یکی از  وسایل‌ ارتباطی سنتی در مقابل هشتگ‌سازی در توئیتر به عنوان  رسانه‌ نوین در عصر حاضر و دنیای امروز می‌پردازیم.

بیشتر بخوانید: دیوارنگاره‎های انقلابی در حکم رسانه‌های مردمی

در روزگاری که انحصار وسایل ارتباط‌جمعی در اختیار دربار و نیروهای سلطنی رژیم شاهنشاهی بود، از مهمترین وسایل ارتباط‌‌جمعی که در مسیر انقلاب اسلامی برای مبارزه مورد استفاده قرار می‌گرفت، نامه‌، تلگراف و پیام‌های ضبط‌شده امام(ره) و یارانشان بود که توسط انقلابیون به شکل اعلامیه‌ در اختیار مردم قرار می‌گرفت. یکی از مردمی‌ترین رسانه‌های آن زمان دیوار نوشته‌هایی است که توسط انقلابیون با حداقل امکانات  بر روی دیوار نوشته می‌شد. پیام‌های منتشر شده در این جملات دست‌نویس بر رووی دیوارها غالباً جملاتی با مضمون مطالبه‌گرانه بود که ضمن اعلام حمایت از رهبر کبیر انقلاب، شاه و دست‌نشانده‌های او را نقد می‌کرد.

در جایگاه مقایسه می‌توان این دیوارنوشته‌های دست‌نویس را با شبکه‌های اجتماعی نوین و به خصوص توئیتر مقایسه کرد. شبکه اجتماعی توییتر که در ژوئیه ۲۰۰۶ با شعار "چه کار می‌کنید؟" شروع به کار کرد و در نوامبر سال ۲۰۰۹ میلادی شعار خود را به "به چه چیزی در حال رخ دادن است؟" تغییر داد. توییتر شبکه‌ای کاربرمحور است که محتوا را کاربر تولید می‌کند و سایر کاربران را برای دنبال کردن محتوای تولید شده تشویق می‌کند. این شبکه اجتماعی فضای ارتباطی نوینی است که کاربر در آن با هشتگ‌سازی مطالبه‌گری می‌کند و نشان می‌دهد نسبت به وقایع و اتفاقات پیرامون خود هوشیار است و نه تنها منفعل  نیست بلکه  با توجه به امکانات نوین ارتباطی جریان‌ساز هم شده است.

ویژگی اصلی  و مهم توئیتر محدود بودن تعداد کاراکترهای ثبت شده در هر پست کاربر است چراکه کاربر تنها می‌تواند ۲۸۰ کاراکتر را ثبت کند. همانطور شعارنویس روی دیوار هم با محدودیت فضا برای نوشتن شعارها و جملات و عبارات خود بر روی دیوار روبه‌رو بود. این محدودیت سبب می‌شد تا شعارنویس انقلابی دست به خلاقیت بزند و با کمترین واژه بیشترین مفهوم را تولید و پیام خود را ثبت کند. گاهی هم با سانسور مواجه می‌شدند و دست نشانده‌های رژیم شاهنشاهی تلاش چند ساعته آنان را با پوشاندن آن شعار و جملعه از بین می‌بردند. انقلابی‌ها در واکنش به این عمل سانسورچیان، بر روی دیوارهای پوشیده از رنگ با خطی بزرگ در اعتراض به این عمل نیروهای طرفدار رژیم سلطنتی می‌نوشتند «ننگ با رنگ پاک نمی‌شود».

همان‌طور که عکس در توییتر یکی از راه‌هایی است که محتوای پیام را تکمیل می‌نمایند، بر اساس تصاویر موجود از دیوارنوشته‌های دوران انقلاب می‌توان بیان کرد که شعارنویسان هم از تصاویر برای تکمیل پیام خود استفاده می‌‌کردند. تصاویری که از امام خمینی(ره) بر روی دیوارها موجود است، تأییدی بر این مدعاست. این کار با شابلون‌های چوبی و فلزی انجام می‌شد که از قبل آماده شده بود و انقلابیون  با جوهر آن را ضمیمه شعارهای خود می‌کردند.

از آنجایی که مردم عادی به وسایل ارتباطی بزرگ دسترسی نداشتند، از تمام امکانات موجود و در اختیار خود برای انتقال پیام‌هایشان به سایر مردم و اقشار مختلف استفاده می‌کردند. آنان از در ابتدایی‌ترین ابزار و امکانات مانند ذغال، اسپری و گچ  یا حتی خون خود و دوستان مجروح و شهیدشان برای انتقال پیام استفاده می‌کردند. مردم پیام‌های خود را با استفاده از این وسایل بر روی دیوار، تابلو راهنمایی و رانندگی، وسائل نقلیه و کیوسک‌ها ثبت می‌کردند. در حال حاضر کاربران توییتر ابزار یکسانی در اختیار دارند اما بسته به خلاقیت  خود پیام‌های متفاوتی را به اشتراک می‌گذارند. این خلاقیت و تولید محتوا سبب شده تا کاربران این امکان را به دست بیاورند که پست‌های پرمحتوا و مورد علاقه خود را در این شبکه بازنشر کنند.

اهمیت این دیوار نوشته‌ها به عنوان یکی از وسایل ارتباطی در دوران انقلاب به حدی بود که مهدی محسنیان‌راد استاد علوم ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع) در نیمه دوم سال ۱۳۵۷ پژوهشی درباره دیوارنوشته‌های انقلاب اسلامی انجام داد. محسنیان راد در پژوهش خود دیوارنوشته‌ها را رسانه‌جمعی سنتی و البته هم‌ردیف با روزنامه و رسانه‌های پرنفوذ آن زمان معرفی کرده که در برخی مواقع همچون سایر رسانه‌ها شامل سانسور می‌شدند. محسنیان راد دیوارنوشته‌های انقلاب را به دسته خبری، اطلاعیه، تفسیر و نوشته‌های ادبی تقسیم کرده است. براساس نتایج پژوهش او این دیوارنوشته‌ها با محتوای پیام‌هایی درباره رفتن شاه، آمدن امام، بر علیه ساواک و ارتش، خطاب به مردم، برای اتحاد و با محتوای آزادی و پیروزی نوشته شده است.

قدرت رسانه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی قابل چشم‌پوشی نیست. در حال حاضر هم نسل سوم و چهارم انقلاب به خوبی از قدرت رسانه آگاه هستند و با جریان‌سازی و هشتگ‌سازی در فضای مجازی برای رسیدن به آمال و آرمان‌های انقلاب اسلامی تلاش می‌کنند. علاقه انسان به زندگی اجتماعی سبب شده تا در فضای مجازی هم مانند اجتماع واقعی اظهارنظر کنند و عقاید خود را به اشتراک بگذارد.

گزارش از سپیده شریفی

انتهای پیام/