به گزارش خبرنگار  سیاست خارجی گروه سیاسی باشگاه خبرنگاران جوان،  نوزدهمین نشست سران کشور‌های عضو سازمان همکاری های شانگهای روز پنج شنبه و جمعه ۲۳ و ۲۴ خرداد ماه ۱۳۹۸ در بیشکک پایتخت قرقیزستان با حضور حسن روحانی رئیس جمهوری  ایران برگزار می‌شود.

در نشست سران سازمان همکاری های شانگهای، رهبران و سران ۸ کشور عضو شامل چین، هند، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان ازبکستان و چهار کشور ناظر شامل ایران، افغانستان، بلاروس، و مغولستان و همچنین مسئولان سازمان‌های بین المللی حضور دارند.

سازمان همکاری‌های شانگهای چیست؟

سازمان همکاری های شانگهای سازمانی میان‌دولتی است که برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تشکیل شده‌است. این سازمان در سال ۲۰۰۱ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان پایه‌گذاری شد. نقش اصلی و تعیین کننده را، در سازمان شانگهای، دو کشور چین و روسیه دارند.

این سازمان نوپا که در ابتدا تحت عنوان گروه «شانگ‌های پنج» با هدف حل اختلافات مرزی میان چین، روسیه و کشور‌های آسیای مرکزی در سال ۱۹۹۶ شکل گرفت، وبا پذیرش اعضای جدید در حوزه‌های مختلف توسعه یافت که برآیند آن ارتقای این گروه به سطح سازمان همکاری های شانگهای در سال ۲۰۰۱ بود. پذیرش چهار کشور مغولستان، ایران، هند و پاکستان در سال ۲۰۰۴ به عنوان اعضای ناظر، گام مهم دیگری بود.

سازمان همکاری‌های شانگهای ترکیبی از اهداف سیاسی، امنیتی و اقتصادی را به صورت توامان تعقیب می‌کند. مقابله با ایده جهان تک قطبی و مهار روند رو به گسترش حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای، به‌ویژه ناتو و ایالات متحده آمریکا در فضای اوراسیا از طریق موازنه نرم و تحکیم همکاری‌های منطقه‌ای، مقابله با سه عنصر جدایی‌طلبی، افراط‌گرایی و تروریسم و نیز گسترش همکار‌های اقتصادی به‌ویژه در بخش انرژی، از جمله مهم‌ترین اهداف سازمان همکاری‌های شانگهای به شمار می‌رود. آنچه بر اهمیت اهداف و برنامه‌های این سازمان افزوده است، تحولاتی است که در طی سال‌های اخیر در فضای ژئوپلیتیک اوراسیا و مناطق پیرامونی آن روی داده است. تحولات مهمی، چون امنیتی شدن فضای بین‌المللی پس از حادثه ۱۱ سپتامبر، اشغال افغانستان، حضور مستقیم ناتو و ایالات متحده در منطقه آسیای مرکزی، گسترش فعالیت گروه‌های افراطی و تروریستی در افغانستان و پاکستان و مسائل مربوط به انتقال و امنیت انرژی، موجب توجه روز افزون جامعه جهانی به اهداف و برنامه‌های بازیگران سازمان همکاری های شانگهای شده است.

سازمان همکاری‌های شانگهای چه کارکردی دارد؟

این سازمان با افزایش جمعیت به سه میلیارد نفر و پهنه سرزمینی به ۳۵ میلیون و ۹۷۲ هزار کیلومتر مربع به یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های منطقه‌ای جهان تبدیل شده است که منافع دو جانبه و چندجانبه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برای اعضا و شرکای اقتصادی غیر عضو دارد.

در ۱۵ سال اخیر، سازمان همکاری شانگهای نقش مهمی را در منطقه ایفا کرده است. این سازمان بر خلاف دیگر سازمان‌ها به منظور همکاری منطقه‌ای و تقویت روابط بین کشور‌های عضو ایجاد شده است.

در حال حاضر، فعالیت و سودمندی نهاد‌های منطقه‌ای همکاری برای حل و فصل مشکلات فراملی و واکنش به تهدیدات به رسمیت شناخته می‌شوند. کشور‌های عضو سازمان همچنان به تقویت تلاش‌های خود در حوزه‌های امنیت، همکاری سیاسی-اقتصادی و ثبات منطقه‌ای ادامه می‌دهند. فعالیت سازمان همکاری‌های شانگهای به عنوان سازمانی که با برخی مسائل محدود منطقه‌ای سر و کار دارد، فراتر از منطقه می‌رود. به علاوه، سازمان همکاری های شانگهای به دیپلماسی شبکه‌ای منطقه‌ای پرداخته و بر روی ایجاد یک فضای دوستانه کار می‌کند. در حال حاضر، این سازمان امکان ایفای نقش بزرگتری را در منطقه دارد.

این سازمان یک مکانیسم امنیت منطقه‌ای و همکاری بشردوستانه ایجاد کرده و مبارزه با سه شر را با عنوان تروریسم، افراط گرایی و جدایی طلبی را در اولویت قرار داد. در حال حاضر، چین و روسیه و همچنین دیگر کشور‌های سازمان همکاری‌های شانگهای، حامی روابط سیاسی و اقتصادی نزدیک بوده و با یکدیگر در برخی از پروژه‌های منطقه‌ای همکاری می‌کنند.چین یک استراتژی تلفیقی برای منطقه طراحی کرده و به طور کلی روابط دوجانبه با کشور‌های عضو سازمان همکاری‌های شانگهای را تقویت می‌کند. این استراتژی هم در حوزه امنیت و هم در حوزه اقتصاد گسترش می‌یابد.

به طور کلی، استراتژی که چین در رابطه با منطقه در چارچوب سازمان همکاری‌های شانگهای اجرا می‌کند در جهت مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی و جدایی‌طلبی، تأمین امنیت مرزی، ثبات منطقه‌ای، مشارکت در توسعه اقتصادی و دسترسی به منابع انرژی منطقه‌ای است.دیگر اعضای سازمان هم مبارزه با ۳ شر، مبارزه افراط گرایی، تروریسم و جدایی طلبی را اعلام کردند.در طی ۱۵ سال، در رویکرد‌های سازمان همکاری های شانگهای نسبت به توسعه‌اش در آینده یک توازن خاص ایجاد شد.

چین همکاری‌های اقتصادی نزدیک‌تری با کشور‌های عضو سازمان همکاری های شانگهای برقرار می‌کند، اما روسیه بر جنبه‌های سیاسی و مسائل امنیتی به صورت چند جانبه متمرکز می‌شود. دیگر کشور‌های سازمان همکاری های شانگهای (قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان) محتاطانه رفتار کرده و از این ۲ رویکرد حمایت می‌کنند.

دیدگاه‌های کشور عضو در خصوص سازمان همکاری‌های شانگهای

هیچ یک از کشور‌های آسیای مرکزی هنوز در مورد ضرورت عضویتشان در سازمان همکاری های شانگهای دچار تردید نشدند، اما دیدگاه‌های مربوط به این سازمان در قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان به طور قابل توجهی متفاوت است.قزاقستان یکی از فعال‌ترین حامیان انرژی بوده و از تمام اشکال با دوام همکاری‌های منطقه‌ای حمایت می‌کند.

در نشست این سازمان در سال ۲۰۱۶ میلادی در «تاشکند»، نمایندگان هند و پاکستان یادداشت‌هایی را برای عضویت ثابت در سازمان همکاری شانگهای امضا کردند و در هفدهمین نشست در آستانه قزاقستان این دو کشور به عضویت کامل این سازمان پذیرفته شدند. اکنون جمهوری اسلامی ایران، افغانستان، مغولستان و بلاروس نیز از اعضای ناظر این سازمان هستند. تصمیم اعطای عضویت کامل به هند و پاکستان به فرایند‌های همگرایانه در منطقه کمک کرده و نقش حیاتی و اثربخش سازمان همکاری‌های  شانگهای را افزایش می‌دهد. انتظار می‌رود که عضویت کامل، امکان ایفای نقش مؤثرتری در تقویت ثبات در منطقه را برای هند و پاکستان ایجاد کند. این موضوع امکان گسترش همکاری در سیاست و اقتصاد و طراحی یک سیاست مشترک همراه با دیگر کشور‌های سازمان همکاری های شانگهای را برای آن‌ها فراهم می‌آورد. روسیه حامی ارائه عضویت کامل در سازمان همکاری‌های سازمان شانگهای به ایران است، اما در حال حاضر، این موقعیت تنها بین هند و پاکستان تقسیم شده است.

در این میان هند روابط خوبی با تمام اعضای سازمان همکاری های شانگهای را حفظ کرده، بنابراین چشم انداز‌های همکاری آینده بسیار خوشبینانه است. هند همواره تمایل خود به ایفای نقش سازنده‌تر و مهم‌تر در سازمان همکاری‌های شانگهای را نشان می‌دهد.روابط قوی بین هند و سازمان همکاری های سازمان  شانگهای شامل امکانات زیاد برای تجارت و سرمایه گذاری می‌شود.هند پس از دریافت عضویت کامل، قادر به گسترش روابط و ایجاد شرایط برای افزایش تجارت و کاهش موانع تجاری شده است. اما در نهایت، هند از طریق گفتگو و همکاری با سازمان همکاری های شانگهای می‌تواند منافع خود را در منطقه محقق کند.

سازمان همکاری های شانگهای مجالی برای اتصال شرکای تجاری در مسیر احیای جاده ابریشم

چین آغازگر پروژه «یک کمربند- یک جاده» که بسیاری از کشور‌های عضو سازمان همکاری‌های شانگهای به آن ملحق شدند، بود. با توجه به اینکه بسیاری از کشور‌های سازمان همکاری شانگهای در حال حاضر حمایت خود را از طرح چینی «یک کمربند – یک جاده» اعلام کردند.در حال حاضر خط مشی سیاسی اصلی شامل اتصال شرکای تجاری مستقر در مسیر جاده ابریشم باستانی می‌شود. از زمان تأسیس سازمان همکاری های شانگهای در ۱۵ ژوئن سال ۲۰۰۱ کشور‌های عضو آن تلاش‌های زیادی برای تبدیل این سازمان به یک مکانیسم مؤثر انجام دادند. توسعه گفتگو و تقویت صلح و امنیت در منطقه جزء اولویت‌های سازمان همکاری های شانگهای محسوب می‌شود.

اجلاس شانگهای فرصتی برای تعمیق روابط دوجانبه

بسیاری از ناظران بر این باورند که در پس اجلاس سران شانگهای ملاقات‌های دو جانبه‌ای شکل می‌گیرد که می‌تواند فرصت بسیار مناسبی برای کشور‌ها فراهم کند تا در سایه آن به تعمیق روابط دو جانبه خود با کمترین هزینه بپردازند، چرا که عموما تنها برگزاری یک دیدار دو جانبه نیازمند صرف زمان و هزینه قابل توجهی است، اما در حاشیه اجلاس‌های این چنینی کشور‌ها می‌توانند نه تنها یک دیدار دوجانبه بلکه چندین دیدار مهم داشته باشند برای مثال در حاشیه جلسه فعلی سازمان همکاری های شانگهای حسن روحانی رئیس جمهور با رهبران چین، روسیه، هند، پاکستان، افغانستان و قرقیزستان دیدار خواهد کرد و به طور قطع یقین دیدار‌هایی در این سطح می‌تواند دستاودر‌های قابل توجهی داشته باشد.

اهمیت سازمان همکاری‌های شانگهای برای ایران

با تاسیس سازمان همکاری‌های شانگهای در سال ۲۰۱۱، یکی ازمباحث مهم واکنش دیگر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای به ویژه قدرت‌های بزرگ بود. هریک از این کشور‌ها تلاش کردند موضع خود را در مورد سازمان همکاری‌های شانگهای تدوین و سیاست خود را در قبال آن مشخص سازند. ایران از جمله این کشور‌ها بود که به سبب همجواری منطقه‌ای می‌توانست تحت تاثیر پیامد‌های شکل گیری این سازمان قرار گیرد و اعلام کرد خواهان عضویت در این سازمان است و در این راه تلاش کرد و بالاخره موفق شد در سال ۲۰۰۵ به عضویت ناظر در این سازمان درآید.

در این میان ایران با تاثیر و استفاده از شرایط ایجاد شده در ساختار نظام بین الملل (تضعیف هژمونی جهانی آمریکا و ایجاد فرصتی ساختاری) و با اتخاذ سیاست عضویت در سازمان همکاری های شانگهای به دنبال مقابله با هژمونی گرایی آمریکا در سطح جهانی- که در سیاست‌های اعمالی روسیه و چین نیز گنجانده شده، نیز است-   در نتیجه هم تضمین امنیت ملی خود است و مفهوم هژمونی و نظریه‌های ساختاری بهتر می‌توانند این رفتار را تبیین نمایند. افزون بر این، عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای می‌تواند زمینه‌های برقراری هژمونی منطقه‌ای ایران را در خاورمیانه فراهم نماید. علی‌رغم دستاورد‌های سازمان‌های همکاری شانگهای، دیدگاه‌های بسیار متفاوتی در مورد طرح‌های آن در حوزه منطقه‌گرایی وجود دارد.

چرا ایران هنوز عضو دائم در سازمان همکاری‌های شانگهای نشده است

با گذشت سال‌ها از ارائه درخواست رسمی ایران برای عضویت دائم در سازمان همکاری‌های شانگهای و در حالی که گفته می‌شد فضا برای این امر فراهم شده، سران کشور‌های عضو این سازمان باز هم با درخواست ایران مخالفت کردند. گفته می‌شود، با وجود اصرار روسیه بر عضویت ایران، برخی از دیگر اعضا با این امر مخالفت کرده‌اند.باوجود درخواست روسیه برای موافقت اعضای سازمان  همکاری های شانگهای با عضویت دائم ایران، این سازمان نتوانست بر سر موضوع ایران به توافق برسد. گفته می‌شود، اختلاف نظر چین و روسیه و عدم تمایل پکن به افزایش جنبه «ضد غربی» این سازمان، دلیل اصلی این موضوع بوده است.ایران که هم اکنون عضو ناظر سازمان به شمار می‌رود، در سال ۲۰۰۸ رسماً درخواست خود را برای عضویت دائم ارائه کرد. در آن زمان، روسیه با این استدلال که ایران تحت تحریم‌های بین المللی است، از پذیرش درخواست ایران خودداری کرد. اما در پی حصول توافق هسته‌ای، این موضع روسیه تغییر کرد.

بختیار حکیم اف، نماینده ویژه رئیس جمهور روسیه در سازمان همکاری شانگ‌های در حاشیه اجلاس پیشین این سازمان در تاشکند ازبکستان، به خبرنگاران گفت: «موضع روسیه در حمایت از پروسه الحاق بدون تأخیر ایران به سازمان شانگهای، روشن است». وی افزود: «ما این بار نتوانستیم با همتایان خود به توافق برسیم، اما این کار همچنان ادامه دارد».به گفته حکیم اف، هیچ مخالفت «اساسی» با ایده الحاق ایران وجود نداشته، اما برخی «اختلافات فنی» بر سر زمان این موضوع وجود داشته است. وی همچنین اشاره‌ای به اینکه مخالفت‌ها از جانب کدام کشور بوده، نکرد.با وجود این، به نظر می‌رسد یکی از مخالفان اصلی این ایده، چین بوده باشد. هرچند طرف‌های از پاسخ به پرسشی درباره این موضوع خودداری کرده اند.

چرا سازمان همکاری‌های شانگهای به حضور ایران نیاز دارد

ایران به دلیل روابط نزدیک تاریخی، سیاسی و فرهنگی یکی از کشور‌های پیشگام نه تنها در خاورمیانه بلکه آسیای مرکزی محسوب می‌شود. علاوه بر آن، تهران برای کشور‌های منطقه، به عنوان یک شریک اقتصادی، سرمایه‌گذار قابل اعتماد و مبتکر پروژه‌های زیرساختی (که سیمای جدیدی از منطقه را از جمله به عنوان یک مرکز لجستیک که شرق غرب را به هم متصل می‌کند) عمل می‌نماید.رابطه نزدیک ایران با منطقه، باعث علاقه زیاد جمهوری اسلامی به ثبات منطقه شده و انگیزه برای تلاش‌های دائمی تهران در تامین امنیت و توسعه کشور‌های آسیای مرکزی را فراهم کرده است.بدون مشارکت ایران هیچ یک از موضوعات مربوط به تحکیم امنیت در آسیای مرکزی و مسائل توسعه اقتصادی منطقه را نمی‌توان به طور جدی مورد بحث و بررسی قرار داد؛ بنابراین آن‌های که می‌خواهند تهران را از میان بازیگران مهم و پیشگام در این منطقه حذف کنند، مرتکب اشتباه بزرگی می‌شوند.علاوه بر آن، اقتصاد ایران از این طریق به بازار‌های جدید دسترسی یافته و افق‌های تازه مشارکت تجاری و اقتصادی و از جمله در حوزه سرمایه‌گذاری، مالی و علمی-فناوری باز خواهد کرد.در کنار این مسائل، همکاری فعال تهران در چارچوب سازمان همکاری‌های شانگهای در مباحث مربوط به مسائل بحث برانگیز با غرب و برخی از کشور‌های عربی مزایای اضافی برای ایران دارد ضمن اینکه منفعت سازمان همکاری‌های شانگهای هم در این زمینه کم نیست. همچنین، ایران به عنوان مرکز ژئوپلتیک جهان تشیع، موقعیت بین‌المللی سازمان همکاری های شانگهای را تقویت می‌کند.

گزارش از فاطمه آهی
انتهای پیام/