به گزارش حوزه میراث و گردشگری  گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان، ایران بنا‌های خشتی کهنی دارد که نیازمند نگاه عاشقانه کسانی است که در حفظ آن تمام سعی و تلاش خود را از جان ودل ارائه کنند.

ارگ بم؛ بزرگترین بنای گلی در جهان

ارگ بم بزرگترین سازه خشتی در جهان بود که محل آن در نزدیکی شهر بم در استان کرمان در جنوب شرقی ایران قرار داشت. بم در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، اما در تاریخ ۵ دی ۱۳۸۲ در اثر زلزله شدیدی که شهر بم وحومه آن را تحت تاثیر قرار داد این ارگ به طور کامل از بین رفت. کل بنا یک دژبزرگ بود که در قلب آن، ارگ واقع شده بود، اما به دلیل ظاهر پرابهت ارگ که پر ارتفاع‌ترین قسمت کل مجموعه نیز به شمار می‌آمد، کل بنای دژ به عنوان ارگ بم نامیده می‌شد. کشور‌های بسیاری به بازسازی بنا بعد از تخریب کمک کردند. کشور‌هایی مانند ژاپن وایتالیا هرکدام یک میلیون دلار به بازسازی این ارگ کمک کردند وارگ بم تا سال ۱۴۰۰ توسط کارشناسان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد تا مورد حمایت‌های بیشتری قرار بگیرد.

ارگ قورتان؛ قلعه گلی مسکونی در جهان و اولین بنای خشتی در ایران

مجموعه ارگ قورتان در اصفهان یکی از بنا‌های تاریخی بسیار ارزشمندی است که در این شهر وجود دارد و قدمت آن به دوره باستان برمی گردد. ارگ قورتان را شاید بتوان جزو معدود قلعه‌های خشتی و گلی در دنیا دانست که هنوز هم در آن، سکونت وجود دارد.

روستای قورتان یا گورتان به دلیل داشتن تعداد گورخر فراوان و هم به دلیل شکارگاه بودن بهرام گور به این نام مشهور شده است. از طرف دیگر برخی نیز قورتان را برگرفته از واژه قورخانه در معنای اسلحه خانه یا انبار مهمات به کار برده و براین باور هستند که از این مکان برای انبار سلاح استفاده می‌شده است. این ارگ تاریخی در فاصله‌ ۱۱۰ کیلومتری شرق اصفهان و ۴۵ کیلومتری شمال غرب تالاب گاوخونی در جاده‌ اصفهان به سمت ورزنه نیز قرار گرفته است. قلعه‌ قورتان در اصفهان تنها قلعه‌ای است که مسکونی قلمداد می‌شود و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این روستا در مرکز دهستانی به نام گاوخونی قرار دارد و به گفته‌ شواهد محلی قدمت آن به قرن چهارم و حکومت بهرام پنج ساسانی بر می‌گردد. این بنا نیز با مشکلاتی مانند فرسایش روبرواست که باید توجه جدی به ساماندهی و مرمت ارگ تاریخی قورتان صورت گیرد، زیرا این بنا یکی از آثار بی نظیر تاریخی در شرق اصفهان و اولین بنای خشتی بزرگ ایران است.

گوگد؛ دومین بنای خشت و گلی ایران

ارگ تاریخی گوگد دومین بنای خشتی و گلی ایران یکی از مکان‌های دیدنی شهرستان گلپایگان است که تاریخ ساخت آن به حدود چهار قرن پیش باز می‌گردد. تنها سند مکتوب باقی مانده از این بنا، به صدوسی سال پیش تعلق دارد که نشان می‌دهد نصف بنای ارگ گوگد به عنوان مهریه، توسط فردی با نام علیخان به همسرش واگذار و پس از آن، این بنا به عنوان ارگ علیخانی نامیده شده است.
این بنای تاریخی از چهاربرج قرینه زیبا، با دیوار‌هایی سرخ رنگ به ارتفاع ۱۲متر تشکیل می‌ شود.از این مکان در زمان جنگ به عنوان دژنظامی استفاده می‌شده است.

روی درب ورودی شمالی، قسمتی به عنوان شاه نشین وجود داشته که در حال حاضر به عنوان هتل سه ستاره مورد استفاده قرارمی‌گیرد.

بر روی دیوار‌های مرتفع این دژ، سوراخ‌هایی وجود دارد که از آن به عنوان سیستم ایمنی هشدار دهنده استفاده می‌شده است. به این صورت که کبوتر‌هایی را در این سوراخ‌ها نگهداری می‌کردند که شب‌ها با سر و صدای این کبوتران، متوجه ورود مهاجمان به درون ارگ می‌شدند.

ارگ تاریخی گوگد به شماره ۲۵۷۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این بنا در سال۱۳۷۸ با نظارت اداره میراث فرهنگی، بازسازی شد و اکنون به عنوان مکانی دیدنی برای بازدید و استراحتگاه گردشگران شهرستان گلپایگان استفاده می‌شود.

قلعه سیب؛ بلندترین بنای خشتی ایران

قلعه سیب بلندترین بنای خشت و گلی ایران، زیباترین قلعه خاکی کشور لقب گرفته است و در شرق بلوچستان قرار دارد. عده‌ای معتقدند که نام قلعه «سب» از نام روستای «سیب» گرفته شده‌است. سب به معنی چشمه زار است و چون در گذشته چشمه‌های زیادی در این منطقه جاری بوده، این منطقه را سب نامیده اند. این قلعه بعد از دوران صفویه محل سکونت حاکمان شد و در عصر افشاریه یکی از اصلی‌ترین مقر‌های نادرشاه به حساب می‌آمد. قلعه سیب روی صخره‌ای کم ارتفاع ساخته شده و ارتفاع آن به ۲۳ متر می‌رسد. از قاعده بنا هر چه به سمت بالا می‌روید، اضلاع بنا کوچکتر می‌شود. به طوری که بنا در میانه، شکل هرمی ناتمام را پیدا کرده است. این بنا از سال ۱۳۷۰ تحت نظر سازمان میراث فرهنگی است.

ارگ بلقیس؛ بزرگترین سازه خشتی بعد از ارگ بم

ارگ بلقیس اسفراین پس از ارگ بم دومین بنای گلی ایران است وقدمتی حدود چهار هزار سال دارد. مهم‌ترین مصالح به کار رفته در آن خشت و گل است. این کهن دژ، دارای ۲۹ برج بوده که ارتفاع هر کدام از آن‌ها حدود ۱۱ متر است و این ۲۹ برج از هر سو با خندق احاطه شده‌اند. اسفراین به علت واقع شدن در شاهراه ورودی اقوام مهاجر به ایران از جمله قوم مغول، ازبک‌ها و افغانها، در طول قرون اسلامی بار‌ها مورد تجاوز و تخریب این اقوام قرار گرفته و دوباره با کوشش مردم سخت کوش این دیار سر از خاک برافراشته و شکوفایی خود را بازیافته است. این ارگ مانند دیگر بنا‌های گلی در ایران با مشکلاتی درگیر است. در اطراف ارگ دکل‌های برقی قرار گرفته که تخریب منظری و بصری این سازه میراثی را در پی داشته است. وجود دکل‌های فشار قوی برق در ضلع جنوبی ارگ، کار مرمت ارگ و بازسازی خندق را دچار مشکل کرده است. موضوع دکل برق شهر تاریخی بلقیس تنها مشکل این شهر تاریخی نیست.

نبود نیروی یگان حفاظت به تعداد کافی یکی دیگر از مشکلات آن است. در این باره، نیز نجفی مدیر پایگاه میراث ملی شهر تاریخی بلقیس گفته که معتقد است تا چند روز دیگر نیروی یگان حفاظت برای این شهر فرستاده می‌شود. اما اکنون مسئولان کاوش و یا کارکنان آنجا هم خودشان راهنمای گردشگری هستند و هم نیروی یگان حفاظت؛ با این حال اکنون دو نفر از نیروی‌های یگان حفاظت مسئولیت حفاظت از این شهر تاریخی را بر عهده گرفته اند.

قلعه ایرج؛ بزرگترین قلعه خشتی جهان در ایران

قلعه ایرج یا به قول محلی‌ها قلعه گبری به عنوان یکی از زیباترین، باشکوه‌ترین و البته بزرگترین قلعه‌های ایران و جهان محسوب می‌شود.قلعه ایرج در شمال کمربندی ورامین به سمت پیشوا و در کنار روستای «عسگرآباد» قرار دارد.

این قلعه از نظر زمانی هزار سال قبل از به دنیا آمدن مسیح (ع) و حدود ۱۵۰۰ سال قبل از تولد پیامبر اسلام (ص) بنا شده است؛ ساکنان این قلعه زرتشتی بوده‌اند و عنوان قلعه گبری نیز به همین دلیل به آن اطلاق می‌شود؛ زیرا گبر در لغت به پیروان دین زرتشتی گفته می‌شود. باستان‌شناسان از سال ١٣٨٠ پیگیر احوال قلعه ١٥٠٠ساله شدند و دو‌سال بعد از این تاریخ نام قلعه ایرج، به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد.

این قلعه علاوه بر داشتن ارزش تاریخی دارای ارزش ممتاز فرهنگی- ادبی نیز هست؛ به این معنا که کسی عظمت این بنای کهن را درمی‌یابد که شاهنامه فردوسی را خوانده باشد و با شخصیت ممتازی، چون «فریدون» آشنا باشد؛ در کتاب مقدس زرتشتیان جمله‌ای آمده است که عین جمله چنین است: «و چهاردهمین کشور با نزهتی که آفریدم وارنای چهارگوش است محل تولد فریدون، قاتل اژی دهاک» است. قلعه ایرج یکی دیگر از آثار باستانی کشور است که در گذر سالیان مورد بی مهری و غفلت قرار گرفته است و متاسفانه بخش‌های زیادی از آن تخریب شده است. علاوه بر عوامل فرسایش دهنده طبیعی، دخالت‌های انسانی نیز باعث تخریب خیلی از بخش‌های این قلعه در طی این سال‌ها شده است. البته شکی در این نیست که با وجود همه این تخریب‌ها، همچنان قلعه ایرج شکوه خود را حفظ کرده است و عظمت این دژ تاریخی هر بیننده‌ای را شگفت زده خواهد کرد، ولی با توجه به مشخصات کم نظیری که از این قلعه ذکر کردیم، لزوم توجه به آن و حفظ و حراست هر چه بیشتر از آن کاملا احساس می‌شود.

چغازنبیل؛ اولین بنای گلی ثبت شده در میراث جهانی

زیگورات دوراونتاش یانام امروزی چغازنبیل نیایشگاهی باستانی است که در حدود ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد در دوران عیلامی‌ها ساخته و در شهرستان شوش در استان خوزستان واقع شده است. این سازه در سال ۱۹۷۹ به عنوان اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این بنا در ۵ طبقه به ارتفاع ۵۲ متر ساخته شده بود که امروزه فقط ۲ طبقه از آن با ارتفاعی نزدیک به ۲۵ متر باقی مانده است. این بنا برای تمام جهانیان شگفت انگیز است از این نظر که هزاران سال پیش ایرانیان به فکر استفاده از ابزار و بنا‌هایی بودند که بتوانند حساب سال و تقویم خویش را داشته باشند. بسیاری از جهانگردانی که از این بنا دیدن می‌کنند نیاز به محلی برای استراحت دارند، اما این مکان از کمترین امکانات رفاهی برای جهانگردان بهره‌مند نیست.

عمارت ملک بوشهر؛ یکی دیگر از بنا‌های خشتی کهن ایران زمین

عمارت ملک بوشهر متعلق به یک قرن قبل است. در تاریخ ۱۷ آذر ۱۳۷۷ این بنای گلی به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. که در هشت کیلومتری شهر بوشهر قرار گرفته است و با مصالح محلی توسط معماران فرانسوی در دوره قاجاریه که مساحت زیر بنای ۴۰۰۰ متر مربع بوده، احداث شده است. این ملک با توجه به گذر زمان نیاز به مرمت وبازسازی داشته که در این رابطه معاون استاندار بوشهر، احیاء و بازسازی این بنای تاریخی را یک ضرورت دانست و تاکید کرد: با توجه به اهمیت تاریخی عمارت ملک، تلاش مسئولان استان برای احیا و بازسازی این عمارت تاریخی به کار گرفته می شود. خورشیدی با اشاره به اینکه مرمت این بنا در سه مرحله کوتاه، میان و بلند مدت انجام می‌شود، تصریح کرد: برخی افراد نیازمند، مدت‌ها در اتاق‌های این عمارت سکونت داشتند که با همکاری و تعامل نهاد‌های حمایتی از جمله کمیته امداد و بهزیستی، وضعیت سکونت این افراد ساماندهی می‌شود.

گنبد علویان؛ سومین گنبد خشتی در جهان

از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه این گنبد به عنوان سومین گنبد جهان شناخته می‌شود، نام‌گذاری این بنا به «گنبد» علویان به این جهت بوده است که خاندان علوی این بنا را ساخته اند و در گذشته‌های دور دارای گنبدی بوده است که دیگر اثری از آن نیست و فرو ریخته است. گنبد علویان از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم‌نظیر سده‌های میانی دوره‌ اسلامی (سده‌های ۶ و ۷هجری) است که براثر فرسایش و رطوبت، تزئینات گچبری که راز آمیز وچشم نواز به نظر می‌رسیدند را ازبین برده است.

گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری وگلی جهان

گنبد سلطانیه در زنجان به عنوان بزرگترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد آجری در جهان به ثبت رسیده و یکی از شاهکار‌های معماری ایران در دوره ایلخانی است. سلطانیه مهمترین اثر ایران بعد از تاریخ اسلام در ایران است. این گنبد زیبا و منحصر به فرد ایرانی در فهرست آثار جهانی یونسکو هم  به ثبت رسیده است. این گنبد در حد فاصل سال‌های ۷۰۴ تا ۷۱۲ قمری به دستور اولجایتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی ساخته شده است. میزان بازدید گردشگران خارجی از گنبد سلطانیه در سال ۹۵ را ۶ هزار و ۵۰۰ نفر برشمرد و افزود: این در حالی است که در سال ۹۱ میزان بازدید گردشگران خارجی ۹۸۶ نفر بوده است. این بنای گلی با مشکلاتی مانند فرسایش و پرداخت حقوق کارکنان این مجموعه بوده است که بخشدار سلطانیه در این باره گفته است: حل مشکلات مربوط به بازسازی و پرداخت حقوق کارکنان گنبد سلطانیه مورد تأکید استاندار زنجان است و مسئولان مربوطه در این رابطه باید دقت نظر لازم را داشته باشند.

دژشاپور؛ بنای گلی مربوط به دوره ساسانی

قلعه فلک الافلاک یا دژ شاپور یکی از مکان‌های تاریخی در شهر خرم آباد و استان لرستان است؛ نام دیگر قلعه فلک الافلاک قلعه دوازده برجی است. قلعه فلک‌الافلاک در نزدیکی رودخانه خرم‌آباد قرار دارد و مربوط به دورهٔ ساسانیان است. این قلعه در قرن چهارم هجری به فرمان بدرین حسنویه تجدید بنا شده است.

این قلعه دارای هشت برج است که محیط کلی آن ۲۲۸ متر و ارتفاع بلندترین دیوار آن تا سطح تپه ۵/۲۲ متر است. در گذشته تمام قلعه فلک الافلاک یک صحن داشته، اما در دوره‌های بعد با ساخت چند اتاق آن‌ها را به دو قسمت تقسیم کرده اند. گرچه قلعه ویژگی‌های خوبی برای جهانی شدن داراست و دارای ارزش باستانی و فرهنگی زیادی است، اما باید بپذیریم ثبت جهانی شدن هم به این سادگی‌ها نیست. از طرف دیگر قلعه فلک الافلاک مشکلات عدیده‌ای دارد که متاسفانه نادیده گرفته می‌شوند. با وجود این همه اعتراض و جوی که برای مرمت آن راه افتاد هنوز آن‌طور که باید و شاید اقدامی صورت نگرفته است صنعت گردشگری در لرستان ضعیف است و همه این‌ها دلایلی هستند که به خاطر وجود آن‌ها باید احتمال رد شدن قلعه فلک الافلاک را برای ثبت جهانی دست‌کم در سال نخست در نظر بگیریم.

انتهای پیام/