به گزارش خبرنگار حوزه اخبار داغ گروه فضای مجازی باشگاه خبرنگاران جوان، فریبکاری و دروغ از همان آغاز پیدایش اینترنت با آن همراه بوده است اما در چند سال گذشته عرصه‌های سازمان‌یافته و سیستماتیک برای تولید اخبار دروغ یا فیک نیوز‌ها، ظهور پیدا کرده‌اند. شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی هم یکی از عوامل اصلی  و مهمی است که در این زمینه نقش مهمی ایفا می‌کند.

شواهد امر نشان می‌دهد که شبکه‌های اجتماعی مانند تلگرام، اینستاگرام، فیسبوک، توئیتر و غیره با این هدف ساخته شده‌اند که اطلاعات جعلی منتشر کنند. اما دایره‌ گسترش خبرهای جعلی به اینکه بتواند به‌ شکل ویروسی انتشار یابد وابسته است و این اغلب بیش از آنکه به صحت و سقم خبر بستگی داشته باشد به تحریک احساسات و واکنش‌های عاطفی  مخاطبان بستگی دارد. بر اساس آمارهای فیسبوک و توئیتر (دو میلیارد کاربر در فیسبوک و ۳۳۰ میلیون کاربر در توئیتر) و ساعت‌هایی که در هر هفته در این شبکه‌‌های اجتماعی صرف شده است، باید گفت بسیاری از کاربران در معرض خبرهای دروغین و کمپین‌های اطلاعات جعلی قرار گرفته اند.

اخیراً ژورنال ساینس پژوهشی منتشر کرده که  الگوی  شیوع اطلاعات غلط در توییتر را اعتبارسنجی می‌کند. این پژوهش با تحلیل میلیون‌ها توییت مربوط به سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۷، به نتیجه‌ای شوکه‌کننده می‌رسد: «در تمام شاخه‌های اطلاعات، اکاذیب بسیار دامنه‌دارتر، سریع‌تر، عمیق‌تر و گسترده‌تر از حقایق نشر می‌یابد». این پژوهش همچنین دریافت که «تأثیر اخبار سیاسی جعلی به مراتب پررنگ‌تر از اخبار جعلی مربوط به تروریسم، بلایای طبیعی، علم، افسانه‌های محلی یا اطلاعات مالی است».
این تحلیل عظیم با گردهم‌آوردن داده‌ها، به این ظن متداول می‌پردازد که رسانه‌های اجتماعی به‌عنوان پلتفرمی برای نشر اخبار، گرایش به خبرهای خاله‌زنکی، تأییدنشده، احساسی و جعلی دارد. و این امر نگران‌کننده است، چون رسانه‌های اجتماعی به نیرویی غالب برای نشر اخبار تبدیل شده‌اند.

اخبار جعلی در توییتر سریع‌تر، عمیق‌تر و دامنه‌دارتر از اخبار واقعی نشر می‌یابند

پژوهشگران پس از اینکه داده‌هایشان را تکمیل کردند، تأثیر این اخبار جعلی را از سه جهت مورد سنجش قرار دادند:
۱. سرعت: مطلب با چه سرعتی به دست تعداد مشخصی از افراد می‌رسد
۲. عمق: هر خبر جعلی چند بار ریتوییت می‌شود
۳. دامنه: کاربران اطلاعات غلط را چگونه ارزیابی می‌کنند

پژوهشگران شیوع اخبار غلط را با نشر اخبار واقعیِ حقیقت‌سنجی شده و چند خبرِ مورد تأیید دستیاران پژوهشی مقایسه کردند که نتایج بسیار آزارنده بود؛ در هر یک از این معیارها، اخبار جعلی سرتر از اخبار موثق بود. «در تمام شاخه‌های اطلاعات، اخبار جعلی دامنه‌دارتر، سریع‌تر، عمیق‌تر و گسترده‌تر از حقایق نشر می‌یابد». این را آرال می‌گوید و می‌افزاید که تأثیر اخبار سیاسی به‌طور خاص بیشتر است.در مجموع، یافته‌های این تحلیل نشان می‌دهد که «حقیقت شش برابر بیشتر از دروغ طول می‌کشد تا به دست ۱۵۰۰ نفر برسد».
اما شاید بتوان گفت یافتۀ مهم‌تر این پژوهش این است که چه چیزی به این اخبار جعلی دامن می‌زند؟ این عامل نه حساب‌های پرنفوذ توییتری با میلیون‌ها کاربر دنبال‌کننده است و نه بات‌های روسی که آن‌ها را برای توییت خودکار اطلاعات غلط طراحی می‌کنند. عامل اصلی شیوع این اخبار جعلی خودِ کاربران عادی توییتر با دنبال‌کننده‌های اندک هستند که معمولاً اخبار غلط را با دوستانشان به اشتراک می‌گذارند.این پژوهش دریافت که «اکاذیب در هر سطحی نسبت به حقیقت، به دست افراد بیشتری می‌رسد، بدین معنا که افراد اکاذیب را بسیار بیشتر از حقیقت ریتوییت می‌کنند».
همچنین مهم است بدانیم چرا و چه کسی پشت این قضیه است. برای پاسخ به این پرسش، پژوهشگران بررسی کردند که آیا اخبار جعلی میان افراد عادی و دوستانشان نشر می‌یابد یا اینکه حساب‌های بزرگ با چندین میلیون دنبال‌کننده آن‌ها را منتشر می‌کنند؟

آن‌ها دریافتند که «افرادی که اخبار جعلی را نشر می‌دهند به‌طور معناداری دنبال‌کننده‌های کمتری دارند، معمولاً اعتبارسنجی نشده‌اند و فعالیت کمتری در توییتر دارند». به عبارت دیگر، همین اعضای عادی هستند که اخبار جعلی را نشر می‌دهند. به‌طور خلاصه حساب‌های نشردهندۀ اخبار کذب نسبت به حساب‌های نشردهندۀ اخبار واقعی، به دست افراد بیشتری می‌رسند.

اخبار جعلی نسبت به اخبار واقعی تازه‌تر و احساسی‌تر است

در این تحقیق پژوهشگران دریافتند که اخبار جعلی تازه‌تر و غیرمنتظره‌تر از اخبار واقعی هستند. اینجا بود که مجموعه داده‌های عظیم به کار آمد. این قضیه برای پژوهشگران قابل مشاهده بود که آیا کاربرانی که اخبار جعلی توییت می‌کنند، قبلاً این اخبار جعلی را در صفحۀ فید (خوراک) خود دیده‌اند یا نه. اگر قبلاً آن را ندیده‌اند، می‌توان آن اخبار را تازه‌تر به حساب آورد.
بر اساس این پژوهش «اخبار جعلی به طور قابل‌توجهی تازه‌تر از اخبار واقعی بودند و این با عقل جور درمی‌آید؛ چون وقتی اصلاً در قید واقعیت نباشید، اطلاعات خیلی تازه‌تری به ذهنتان می‌رسد». تحلیل احساسات در این مقالۀ علمی نشان داد که پاسخ‌های ارائه‌شده به توییت‌های اخبار جعلی خیلی بیشتر از اخبار واقعی حاوی ابزار شگفتی یا انزجار است. شاید به همین خاطر است که اخبار جعلی مرگ سلبریتی‌ها تا این حد در توییتر شایع‌اند: "این اخبار غیرمنتظره و احساسی هستند و سخت می‌توان در برابر به اشتراک‌گذاری آن‌ها مقاومت کرد." پژوهش دیگری در این زمینه نشان می دهد که هر چه بار اخلاقی یا احساسی یک توییت بیشتر باشد، احتمال نشر آن در میان یک گروه با ایدئولوژی خاص بیشتر است.

چگونه خبرهای جعلی را در شبکه‌های اجتماعی تشخیص دهیم

شناسایی اخبار جعلی یا «فیک نیوز» آسان نیست، پژوهشی که در دانشگاه استنفورد در سال گذشته انجام شده نشان می‌دهد که کاربران شبکه‌های اجتماعی اغلب در تشخیص تفاوت میان محتوای جعلی و محتوای معتبر ناتوان بوده و ناشیانه عمل می‌کنند. این پژوهش فهرستی از ترفندها برای شناساییِ خبر‌های جعلی یا «فیک نیوز» را ارائه داده که در زیر به آنها ‌اشاره می‌کنیم:
۱- به سرخط‌ خبرها با دیده‌ شک بنگرید: سرخط خبرهای جعلی اغلب جالب هستند و با حروف بزرگ و علامت تعجب می‌آیند. اگر سرخط خبر باورناپذیر باشد این احتمال هست که خبر جعلی باشد.

۲- منبع خبر را نگاه کنید: مطمئن شوید که خبر از منبعی معتبر و مستقل به دست شما می‌رسد. اگر خبر از وب سایتی به دست شما رسیده که برایتان آشنا نیست درباره‌ آن وب‌سایت اطلاعات کسب کنید. 

۳- وب سایت‌های وابسته به دولت‌ها و حکومت‌ها و نهادهای حکومتی مثل رسانه‌های زنجیره‌ای «بی بی‌سی» (رسانه سلطنتی بریتانیا)، «VOA» یا تلویزیون صدای آمریکا (وابسته به وزارت امورخارجه آمریکا)، «ایران اینترنشنال» (وابسته به آل‌سعود)، شبکه رسانه‌ای «من و تو» (وابسته به بهاییان بریتانیا)، «دویچه وله» یا رادیو صدای آلمان (وابسته به دولت آلمان)، «یورو نیوز» (وابسته به اتحادیه اروپا)، «رادیو ملی فرانسه» یا rfi (وابسته به دولت فرانسه)، «رادیو زمانه» (وابسته به سرویس اطلاعاتی هلند و موسسه NED از زیرمجموعه‌های سازمان CIA)، «گویا نیوز» (وابسته به آژانس مرکزی اطلاعات آمریکا)، «آمد نیوز» (وابسته به موساد سرویس اطلاعاتی اسرائیل) و... بیشتر این اخبار جعلی و یا «فیک نیوز» را به طور هماهنگ تولید می‌کنند)

۴- به فرمت‌های نامتعارف توجه کنید: بسیاری از خبرهای جعلی در خود خطاهای املایی و گرامری دارند و فرمت ظاهریشان هم غیرعادی است.

۵- به عکس‌ها توجه کنید: گزارش‌های خبریِ جعلی اغلب با عکس‌ها یا ویدئوهای دستکاری‌ شده همراه هستند. گاهی عکس مورد نظر معتبر است اما در جایی غیر از پیش‌زمینه‌ خودش به کار رفته است. می‌توانید عکس را در اینترنت جست‌وجو کنید تا دریابید از کجا آمده است.

۶- به تاریخ‌ها توجه کنید: گزارش‌های خبریِ جعلی ممکن است زمان‌بندی‌هایی داشته باشند که بی‌معنا باشد یا ممکن است در آنها، زمان رخدادها تغییر داده شده باشد.

۷- شواهد را چک کنید: منابعی که در آنها نام نویسنده آمده است را بررسی کنید. نبود هیچ منبعی یا بی‌نام بودن نویسنده می‌تواند نشانه‌ جعلی بودنِ خبر باشد.

۸- به دیگر گزارش‌ها هم توجه کنید: اینکه هیچ منبع دیگری آن خبر را گزارش نکرده است می‌تواند نشانه‌ جعلی بودن خبر باشد.

۹- آیا خبر طنز است؟: گاهی دشوار است میان خبر جعلی و مطلب فکاهی تمایز بگذاریم. بررسی کنید که آیا منبع خبر به مطالب طنز معروف است و آیا جزئیات خبر و آهنگ خبر نشان از طنز بودن دارد.

۱۰-  برخی خبرها عمداً دروغ هستند: با نگاهی انتقادی درباره‌ خبرهایی که می‌خوانید، بیندیشید و فقط آنهایی را همرسانی (بازنشر) کنید که می‌دانید موثق هستند.

در پایان باید گفت بد نیست درباره‌ هر خبری کمی شکّاک باشیم و از خود بپرسیم: آیا این واقعاً اتفاق افتاده است؟

گزارش از معصومه شیری

انتهای پیام/