به گزارش خبرنگار حوزه ازدواج و خانواده گروه اجتماعی باشگاه خبرنگاران جوان، روی کرسی لحاف بزرگی که اغلب برای جهیزیه عروس بود انداخته می‌شد و بر روی آن ملحفه‌ای سفید رنگ پهن می‌کردند که وسط آن اغلب یک مربع مخمل یا ساتن بود. سپس از یک ترمه، چادر شب و یا جاجیم هم برای پوشاندن آن و از تشک‌های خاصی به منظور نشستن افراد خانواده و فامیل در اطراف آن استفاده می‌کردند و پشتی‌های لوزی لوزی با رنگ قرمز هم می‌گذاشتند تا گرمابخش دورهمی و گپ زدن‌ها شود.

طبق رسم آن زمان، بزرگ خانواده با فاصله از درِ اتاق می‌نشست و افراد خانواده نیز به ترتیب کنار او و افراد کم سن و سال‌تر و بچه‌ها هم در پایین کُرسی می‌نشستند. روی کُرسی هم از مجمعه مسی برای قرار دادن چراغ و سماور و ظروف خوراکی‌ها استفاده می‌شد.

به گفته قدیمی ها، آن روز‌ها رسم بر این بود که زن خانه خوراکی‌های مخصوص را در طول سال جمع آوری می‌کرد و مهمان‌ها هم با دست پُر به خانه میزبان می‌آمدند و علاوه بر میوه‌ها و آجیل و شیرینی‌های مرسوم، کدوتنبل کباب شده، آش شله قلمکار و پلو هم از خوراکی‌های زینت بخش کُرسی بوده اند.

این‌ها بخشی از آداب و رسوم شب یلدا یا شب چلّه ایران قدیم است که اگرچه با وجود گذر زمان هنوز در برخی از مناطق کشور به همین شکل برگزار می‌شود، اما امروزه با تغییراتی که در برگزاری آن شده، این جشن رنگ امروزی تری به خود گرفته است؛ به طوری که استفاده از تم‌های یلدا، شیرینی و شکلات با طرح یلدایی، عکس و... جزء جدایی ناپذیر این جش اصیل شده اند و این جشن تا حدی از سادگی و بی پیرایه بودن، دور و به سمت تجمل گرایی افراطی کشیده شده است.

تولد یلدا در آخرین شبِ پاییز

قصه یلدا از آن جا شروع شد که هزاران سال پیش، ایرانیان دریافته بودند که از آغاز دی ماه روز‌ها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود و خورشید هر روز بیشتر در آسمان می‌ماند و نور و گرمی می‌پراکند. از این‌رو، در پایان آخرین شب پاییز که در اصطلاح عامه مردم درازترین شب سال است و در حقیقت در سپیده دم نخستین روز زمستان، برآمدن نخستین پرتو‌های خورشید تابان را که مهر می‌نامیدند، به عنوان لحظه زایش مهر جشن می‌گرفتند که بعد‌ها جشن یلدا و یا جشن شب چلّه نامیده شد و تا امروز باقی مانده است.

این‌ها بخشی از سخنان شاهین سپنتا فعال میراث فرهنگی درمورد پیدایش شب یلدا (چلّه) است. وی می‌گوید: ایرانیان از اول دی تا دهم بهمن ماه (جشن سده) را که ۴۰ روز است "چلّه بزرگ" و از دهم تا آخر بهمن ماه را نیز "چلّه کوچک" می‌نامند به این دلیل که شدت سرما در چلّه کوچک نسبت به چلّه بزرگ کاسته می‌شود.

این فعال میراث فرهنگی ادامه می‌دهد: زمین در اول دی ماه (۲۱ دسامبر) هر سال به نقطه انقلاب زمستانی خود می‌رسد. نقطه‌ای که در آن، ناظران نیمکره شمالی دارای کوتاه‌ترین روز و بلندترین شب سال هستند و بالعکس، در نیمکره جنوبی بلندترین روز سال اتفاق می‌افتد، امّا باید توجه داشت که در این شب، همه ناظران نیمکره شمالی دارای طول شب یکسان نیستند. در استوا طول شب و روز برابر و هریک مساوی با ۱۲ ساعت است و هرچه به طرف قطب می‌رویم طول شب یلدا افزایش می‌یابد.

یلدا؛ جشن خانوادگی

سپنتا در مورد فلسفه و پیامد‌های اجتماعی شب یلدا بیان می‌کند: جشن یلدا همانند دیگر جشن‌های ایرانی یک جشن خانوادگی است. در این جشن اغلب خانواده‌های ایرانی با هر دین و مذهب به شادی می‌پردازند و سفره‌ای پهن می‌کنند و خوراکی‌های ویژه‌ای را بر روی آن قرار می‌دهند.

وی اظهار می‌کند: شور و شوق مردم برای خوراکی‌های ویژه شب یلدا را از چند روز زودتر به ویژه در روز‌های ۲۹ و ۳۰ آذرماه, در بازار‌ها و فروشگاه‌های میوه و آجیل می‌توان دید. معمولا این خرید‌ها تا پاسی از شب نیز ادامه دارد و در آخرین لحظه‌ها نیز کسانی را می‌بینیم که از سرِ کار برگشته و میوه‌های شب یلدا را خریداری کرده و به خانه می‌برند.

این فعال میراث فرهنگی با بیان این که معمولا برای شب یلدا شام ویژه‌ای تهیه نمی‌شود، تأکید می‌کند: تهیه شام بستگی به وضعیت اقتصادی و نوع تغذیه خانواده دارد. در شب یلدا، بیشتر خانواده‌ها پس از خوردن شام، برای "شب نشینی" یا " شب زنده داری" به خانه خویشاوند بزرگتر می‌روند.

سپنتا همچنین با اشاره به سنت بُردن شب چلّه ای" در برخی از مناطق ایران اضافه می‌کند: یکی از رسوم متداول شب یلدا در بیشتر خانواده‌های ایرانی، بُردن "شب چلّه‌ای " یا هدایای ویژه شب یلدا (چلّه) برای نوعروس‌ها و تازه داماد‌هاست.

وی ادامه می‌دهد: معمولا در خانواده‌هایی که به تازگی بین زوج جوان خطبه عقد خوانده شده، اما هنوز زندگی مشترک را به صورت رسمی آغاز نکرده اند، در شب چلّه (یلدا) مادر داماد مجموعه‌ای از خوراکی‌های ویژه شب یلدا که با ذوق و سلیقه خاصی آراسته شده اند را به همراه هدایای دیگری همچون لباس یا پارچه و طلا تهیه کرده و برای عروس فرستاده یا می‌برد. این عمل به صورت متقابل از سوی مادر عروس نیز صورت می‌گیرد که البته زمان آن در برخی مناطق یک شب بعد از شب یلدا (چلّه) و در بیشتر مناطق، نخستین شب چلّه پس از آغاز زندگی مشترک زوج جوان در خانه بخت خواهد بود.

شب چَره؛ خوراکی‌های شب یلدا

این پژوهشگر از خوراکی‌های شب یلدا با نام " شب چَره " و از وجود هفت نوع میوه، آجیل هفت مغز و دانه هایی چون گندم، شاه دانه، برنجک و نخودچی و همچنین انواع شیرینی سنتی و غیر سنتی یاد می‌کند.

وی در خصوص وجود هندوانه و انار به عنوان نماد‌هایی از شب یلدا می‌گوید: در بین میوه‌های شب یلدا، هندوانه اهمیت بیشتری دارد و اگر وضعیت اقتصادی خانواده‌ها اجازه دهد حتما آن را برای این شب تهیه خواهند کرد، زیرا بسیاری باور دارند که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورند در سراسر چلّه بزرگ و کوچک یعنی در سراسر زمستان، سرما بر آن‌ها چیره نخواهد شد و بیمار نمی‌شوند و پژوهشگران نیز معتقدند که خوردن هندوانه و انار در این شب معنایی رمزگونه در خود نهفته دارد و هندوانه و انار سرخ نمادی از گرمای مِهر در شب سرد زمستان هستند.

جعفر بای، جامعه شناس، از شب یلدا یا شب چلّه به عنوان چلّه کوچک و بزرگ یاد می‌کند و می‌گوید: چلّه بزرگ همان طور که از اسم آن مشخص است، چهل روز و چلّه کوچک درواقع بیست روز بوده است که دقیقا دو ماه به صورت فشرده و در عین حال سخت، بارش و سرمای شدید زمستان وجود داشته است.

او یلدا را به معنای خلقت و زایش و به عنوان یک سنت مقدس و ارزشمند می‌داند. به این دلیل که در گذشته، زمستان‌ها سخت و گرفتاری‌های ناشی از آن بسیار بوده است که وجود یلدا منجر به زایش، خلقت و رویش و مقدمه‌ای برای پدید آمدن یک اتفاق مهمی به نام بهار می‌شده و چون نزد ایرانیان قدیم زمستان و یا سرما یک مسئله بسیار مهمی بوده است؛ به گونه‌ای که مردم در هراس و وحشت بودند و نگران گذران از زمستان بودند، از این رو سعی می‌کردند این زمستان گذرانی را به بهانه‌های مختلف و به واسطه این که شب‌ها بلند است و فرصت بیشتر برای با هم بودن مطرح می‌شود در قالب این جشن‌ها به صورت شب نشینی‌ها با تعامل و ارتباط بیشتر سپری کنند.

به همین دلیل، یلدا یا شب چله بلندترین شب سال است که از گذشته تا به امروز فرصتی است تا مردم گردهم بیایند و لحظات خوشی را داشته باشند و این شادی آغاز پشتیبانی، حمایت و مشارکت در سختی‌ها و گرفتاری‌ها و با هم بودن در مقابل ناملایمات احتمالی است. آن‌ها می‌خواهند در این گردهمایی جشن گونه به یکدیگر این نوید را دهند که تنها نیستند و با هم هستند و زمستان هم با تمام سختی‌هایی که دارد با همکاری و دلداری یکدیگر خواهد گذشت و این دلگرمی و نشاط می‌تواند سرآغاز ورود به سرما و سختی‌های ناشی از آن باشد.

این جامعه شناس از صله رحم، انتقال تجربه ها، بیان قصه خوشی و ناخوشی‌ها همچنین حمایت از یکدیگر در مقابل سختی‌ها و پشتوانه یکدیگر بودن به عنوان پیامد‌های مثبت جشن شب یلدا نام می‌برد و در خصوص تغییراتی که در طول تاریخ برای این جشن باستانی به وجود آمده است، تصریح می‌کند: بدون شک گذر زمان دستمایه تغییر و تحولات همه جانبه فرهنگی و اجتماعی است، از این رو به واسطه این تغییرات ما شاهد یک نوع تغییرات اثرگذار در آیین ها، رسوم و سنن از جمله این جشن‌ها هستیم. گاهی اوقات، این گذر زمان و تغییرات فرهنگی، این جشن‌ها را می‌پذیرند و گاهی اوقات، نفی و به آن اضافه و یا از آن کم می‌کنند. پس این تغییرات حتمی و اجتناب ناپذیر است.

بای ادامه می‌دهد: نکته حائز اهمیت در میان این تغییرات، جوهره وجودی و فلسفه اصلی یلدا و این جشن‌هاست که به قوت خود باقی می‌ماند، اما در حال حاضر شاهد تغییراتی هم هستیم که منجر به یک نوع دل نگرانی و گاهی انحراف از فلسفه و محتوای وجودی آن‌ها می‌شود و آن اشرافی گری و تجمل گرایی است. به طور مثال؛ یک نوع افراط در فراهم ساختن تنقلات متنوع با عنوان آجیل شب یلدا. در گذشته به هیچ عنوان چنین چیزی وجود نداشت و این یک امر وارد شده جدید و دستاورد این تغییرات فرهنگی است.

وی تمام جشن‌ها و آیین گذشتگان را دارای فلسفه انسان دوستی و خیرخواهی می‌داند که مبنای آن‌ها محبت و دوست داشتن و مورد تایید اسلام است که یکی از علت‌های آن‌ها را گردهمایی انسان دوستانه لبریز از محبت و سازگار با آموزه‌های دینی عنوان می‌کند، هرچند که در طول زمان با تغییراتی رو به رو بوده اند.

این جامعه شناس با اشاره به برخی از بی توجهی‌ها به بعضی از سنت‌ها همچون یلدا در دوره‌ای از تاریخ بیان می‌کند: در دورانی از تاریخ، برخی کم مِهری‌ها و بی توجهی‌ها به بعضی از آیین‌ها از جمله یلدا شده است؛ به طور مثال در سال‌های پایانی قاجاریه که قحطی در کشور به وجود آمد نای برگذاری چنین جشن‌ها و مراسم‌هایی وجود نداشت که این آیین‌ها در مقاطعی با توقف‌های این چنینی روبرو شده، امّا بعد‌ها با برطرف شدن این مشکلات، دوباره احیا شدند و در همین احیا‌های مجدد، تغییرات به وجود آمدند.

بای، یلدا را یک عنصر فرهنگی غنی می‌داند که در فرهنگ کشور‌های دیگری چون تاجیکستان، افغانستان، آذربایجان و... نفوذ کرده است و آن‌ها هم این جشن را در فرهنگ خود جای داده اند و به برگزاری آن می‌پردازند که این موضوع ناشی از قدرت و غلبه فرهنگی این جشن است که می‌تواند تاثیر بسزایی داشته باشد و باعث شود توسعه پیدا کند و فراگیر شود.

حجت الاسلام والمسلمین یاسر خلیلی، یکی از پیامد‌های مثبت شب یلدا را صله رحم عنوان می‌کند که مورد تأکید فراوان دین مبین اسلام است.

وی می‌گوید: صله رحم ارتباط اجتماعی خانواده و تمامی ارحام خاص افراد مثل پدر، مادر و بستگان است که همگی دور هم جمع می‌شوند و به گفتگو با یکدیگر می‌پردازند.

گفتگو‌ها و روابط اجتماعی‌ای که در این دوره به دلیل رشد فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و وجود سم مهلکی مثل تلفن همراه کم شده اند تا جایی که مشاهده می‌شود فرزند به جای صحبت مستقیم با والدین خود به یک پیامک بسنده و حتی به جای واژه سلام به صورت کامل، از حرف سین استفاده می‌کند و به ادامه صحبت‌های خود می‌پردازد.

این کارشناس مذهبی از تحکیم پیوند‌های خویشاوندی و استحکام روابط خانوادگی به عنوان یک ارزش واجب الهی یاد کرده و بیان می‌کند: خداوند متعال، صله رحم و رسیدگی به بستگان را در ردیف پرستش خویش قرار داده است به طوری که می‌فرماید:

"وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَبِذِی الْقُرْبَى... "

خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر و خویشان نزدیکی کنید؛ و در آیه دیگری بیان می‌کند:

" وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا "

بترسید از آن خدایی که به نام او از یکدیگر درخواست می‌کنید و درباره ارحام کوتاهی نکنید، همانا خداوند مراقب شماست.

خلیلی تاکید و سفارش‌های فراوان قرآن و احادیث نسبت به صله رحم را بیانگر ضرورت و نقش حیاتی آن می‌داند و اضافه می‌کند: در منابع فقهی ما چنین آمده است: " صله رحم مطلقا واجب است هرچند که خویشاوندان انسان مرتد یا کافر باشند."

این موضوع بدین معناست که نه تنها کُفر و فسق سبب سقوط حق خویشاوندی نمی‌شود، بلکه صله رَحِم در این گونه موارد نیز امری پسندیده است و چه بسا موجب هدایت و نجات آن‌ها از گمراهی شود.

وی یکی از حلقه‌های مفقوده روابط اجتماعی و خانوادگی در عصر جدید را ارتباط گرم عاطفی می‌داند که متاسفانه در خانواده‌ها بسیار کمرنگ شده است.

این کارشناس مذهبی با اشاره به وجود سنت پسندیده صله رَحِم در شب یلدا، روش‌های مهمی را برای این واجب الهی برشمرده است که برخی از آن‌ها عبارتند از:

۱_  کمک جانی

بزرگ‌ترین مرتبه صله رحم را می‌توان رسیدگی جانی به خویشان دانست و این موضوع زمانی اتفاق می‌افتد که جان یکی از بستگان در خطر باشد که در این صورت وی باید تا پای جان بایستد و از خویشاوندان خود – در چارچوب اسلام و معیار‌های مکتبی – دفاع کند، تا ضرر را از او دفع کنند و حضرت رسول (ص) در این رابطه فرمود: "هرکس با جان و مالش، صله رحم کند، خدای متعال اجر صد شهید به او می‌دهد."

۲_کمک مالی

وی کمک مالی را از دیگر روش‌های صله رحم عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: اگر در مواردی میان بستگان انسان، افراد نیازمند وجود دارد، رسیدگی مالی به ایشان لازم است.

این گونه مسائل ریشه در فطرت انسان دارد و اسلام نسبت به آن تاکید فراوانی دارد، تا آن جا که قرآن، کمک به بستگان را جزء حقوق مالی محسوب می‌کند و آن جا که سخن از کمک اقوام به میان آمده، آن را به عنوان یک حق واجب ذکر کرده و می‌فرماید: حقوق خویشاوندان و مسکین را ادا کن.

امیرمومنان (ع) نیز در این خصوص فرموده است: کسی که از سوی خدا ثروتی به دست آورد، باید بستگان خویش را به وسیله آن دستگیری کند.

۳-کمک عاطفی

خلیلی با اشاره به کمک عاطفی به عنوان یکی دیگر از روش‌های صله رحم، تصریح می‌کند: شاید برخی تصور کنند که اصرار و تاکید اسلام درباره صله رحم برای افرادی است که تمکّن مالی دارند و اشخاصی که از نظر مالی در تنگنا هستند و توان رسیدگی به دیگران را ندارند، برایشان لازم نیست. این تصور نادرستی است,، زیرا هدف از صله رحم برقرار کردن ارتباط و پیوند عاطفی با خویشاوندان و این ارتباط از راه‌های گوناگونی امکان پذیر است. گاهی رفتن به منازل خویشان، سلام و احوالپرسی، تلفن زدن و نامه نوشتن، محبت ایجاد می‌کند و سبب دلجویی از خویشان می‌شود. امیرمومنان (ع) در این رابطه فرمودند: "با بستگان خود صله رحم کنید، گرچه با سلام کردن (به آنان) باشد."

۴-ترک آزار

این کارشناس مذهبی در پایان با تأکید بر این که ترک آزار از دیگر موارد صله رحم است، خاطر نشان می‌کند: یکی از بهترین روش‌های صله رحم با خویشاوندان، ترک اذیت و آزار آنان است. پرهیز از غیبت، تهمت، زخم زبان و شماتت آنان، دخالت نکردن در زندگی آن‌ها به عناوین مختلف، عیب جویی نکردن از آنان و... از بهترین موارد صله رحم است. اگر کسی نمی‌تواند به بستگان خود کمک مالی کند، لااقل باید زمینه اذیت و آزار آنان را فراهم نکند.

امام صادق (ع) در این باره می‌فرماید: بهترین چیزی که به آن صله رحم می‌شود، خودداری کردن از اذیت و آزار آنان است.

گزارش از فاطیماه میرزایی دخت

انتهای پیام/