به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان، فکر کنید دستتان را جلو آتش می‌گرفتید، می‌دید دستتان در حال سوختن و سیاه‌شدن است>، اما درد و سوزشی احساس نمی‌کردید! توانایی احساس درد، نعمتی بزرگ و موهبتی طبیعی است. موهبتی که اگر نمی‌داشتیم، همیشه در خطر بودیم، اما به‌پاس احساس درد و یادآوری تجربیات دردناک یاد گرفته‌ایم خودمان را از خطرات و جراحات جسمی دور نگه داریم و فرصت زندگی پیدا کنیم.

هنوز همه ابعاد درد برای دانشمندان شناخته‌شده نیست. شاید خبر نداشته باشید، ولی بد نیست بدانید مُسکن‌های موجود برای تسکین همه درد‌ها کارساز نیستند. کارسازتر‌ها هم در بسیاری موارد اعتیادآورند. سال‌هاست مبتلایان به درد‌های مزمن چشم‌انتظارند دارویی مؤثرتر به بازار بیاید.

صدف دژآلود

ماجرا به بیش از ۳۰ سال پیش برمی‌گردد. تام نوریس، سرطان داشت و به تجویز پزشکان تحت پرتودرمانی در ناحیه کشاله ران و لگن چپ قرار گرفته بود. بالاخره، سرطان دست از سر تام برداشت. اما درد نه! پیرمرد ۷۰ ساله هنوز یک روز خوش ندارد. مدام دردی تیز و جانکاه از لگن به ستون فقرات و سپس گردنش کشیده می‌شود. دردی که از سال‌های جوانی همراه همیشگی اوست. تام حتی مجبور شد به‌خاطر همین درد بی‌درمان شغلش را - که افسر نگهداری هواپیما در نیروی هوایی آمریکا بود -کنار بگذارد.

سال‌ها درد ناتمام

همدرد‌های تام کم نیستند. بیمارانی که هریک به‌نوعی گرفتار درد مزمن‌اند و گاهی چاره‌ای جز مصرف مسکن‌های افیونی ندارند. تام خودش در بسیاری از این سال‌ها فِنتانیل مصرف می‌کرد. مخدری که می‌گوید دردش را تسکین می‌داد، اما بی‌حالش می‌کرد. تقریبا ۵۰ میلیون نفر در آمریکا و میلیون‌ها نفر در سایر نقاط جهان همچون تام از درد مزمن رنج می‌برند؛ هرکسی بنا به علتی. برخی به‌خاطر سرطان و شیمی‌درمانی و برخی به‌خاطر دیابت و بی‌شمار بیماری‌های دیگر. همه هم منتظر راه چاره هستند!

معضلی به‌اسم مسکن‌های تجویزی

عوارض مصرف مسکن‌های تجویزی برای تسکین درد‌های مزمن اکنون بیش از پیش هویداست. پزشکان در سال‌های دهه ۱۳۷۰ شمسی/۱۹۹۰ میلادی برای درد‌های مزمن شروع به تجویز دارو‌های مخدری، چون اُکسی‌کدُن کردند، اما صد‌ها هزار نفر طی این سال‌ها به مصرف چنین مسکن‌هایی معتاد شدند، زیرا مسکن‌های این‌چنینی علاوه‌بر تسکین درد گاهی احساس لذت هم ایجاد می‌کنند. حتی زمانی که جامعه پزشکی به خطرات تجویز مسکن‌های مخدر پی برد، باز هم تغییری در روش‌های درمان رخ نداد، زیرا جایگزین کارسازی وجود نداشت.

از این روست که در حال حاضر کشورهایی، چون آمریکا با معضل سوءمصرف مخدر‌های تجویزی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. آمار‌ها تخمین می‌زنند ۷/۱ میلیون آمریکایی در سال ۲۰۱۷ میلادی بر اثر مصرف مخدر‌های تجویزی به دام اعتیاد گرفتار شدند و هر روز حدود ۱۳۰ نفر در این کشور براثر اُوِردُز یا بیش‌مصرفی مواد مخدر، شامل مسکن‌های تجویزی و افیون‌هایی نظیر هروئین، به کام مرگ فرومی‌روند. آمار‌های تکان‌دهنده‌ای از این قبیل نشان می‌دهد درک ماهیت درد و کشف راهکار‌های جدید کنترل درد چقدر موضوعی حیاتی است.

مکانیسم درد
حالا که از درد حرف می‌زنیم، بگذارید در مورد سیستم انتقال درد هم بگوییم. سیستم انتقال درد متشکل از نوعی نورون‌های حسی به‌اسم نوسیسِپتور است. نوسیسِپتور‌ها نزدیک ستون فقرات قرار دارند، اما رشته‌های این نورون‌ها تا پوست، ریه‌ها، روده و سایر اعضای بدن کشیده شده‌اند. این طیف از نورون‌ها نسبت به محرک‌های آسیب‌زا بسیار حساسند.

اگر نوسیسپتور‌ها تحت تأثیر قرار بگیرند، پیام‌های الکتریکی به نخاع می‌فرستند و نخاع هم پیام‌های دریافتی را از طریق سایر نورون‌ها به مغز روانه خواهد کرد. سپس سطح بالاتری از نورون‌ها در قشر مغز پیام‌های دریافتی را به احساس درد برمی‌گردانند. مغز پس از ایجاد احساس درد وارد مرحله مقابله می‌شود.

به این ترتیب که شبکه نورون‌ها در مغز با ارسال پیام‌های الکتریکی به نخاع موجب ترشح اِندروفین و مخدر‌های طبیعی خواهد شد. این مواد شیمیایی زیستی پیام‌های درد را متوقف می‌کنند و به کاهش حجم درد احساس‌شده منجر می‌شوند. این تقریبا ساده‌شده نقشه مسیری است که برایمان احساس درد را رقم می‌زند.

نتایج تحقیقات روی درد

این روزها، محققان زیادی در سراسر دنیا روی موضوع درد متمرکزند. کلیفورد وولف، زیست‌شناس اعصاب در بیمارستان کودکان بوستون، ازجمله محققانی است که بیشتر سال‌های عمرش را روی مطالعه درد هزینه کرده است. وولف در تحقیقاتش روی موش‌های صحرایی به یافته‌های قابل‌توجهی دست یافته که در تحقیقات مشابه هم کم‌وبیش ثابت شده‌اند. این محقق آمریکایی در جریان تحقیقاتش دریافت درد در غیاب صدمات تحریک‌کننده هم حسی قابل تولید است.

می‌دانیم سیستم انتقال درد معمولا براثر جراحات واقعی بیش‌حساس می‌شود. اما بر اساس یافته‌های وولف و همچنین سایر محققان می‌توان به فرضیه جدیدی رسید. وولف می‌گوید سیستم انتقال درد ممکن است بدون هیچ دلیل خاصی هم بیش‌حساس شود یا حتی تا مدت‌ها پس از التیام جراحت در وضعیت حساس باقی بماند. این دقیقا همان وضعیتی است که به عنوان مثال در بیماران دارای درد‌های عصبی، فیبرومیالژیا (اختلال درد اسکلتی-عضلانی) و سندرم روده تحریک‌پذیر می‌بینیم. بیمارانی که دردشان نشان از عارضه بخصوصی ندارد. بلکه خود درد عارضه اصلی محسوب می‌شود.

علاوه‌بر محققانی، چون وولف که روی درک نحوه انتقال درد متمرکزند، محققانی هم داریم که از درِ متفاوتی وارد شده‌اند. برخی محققان بر این باورند که درد پدیده‌ای پیچیده و غیرمادی است که در ذهن هر کسی فرق می‌کند. یعنی چگونگی تبدیل پیام درد به حس درد می‌تواند بسته به وضعیت روحی هر کسی متفاوت باشد. حتی این‌که تحت چه شرایطی درد می‌کشیم هم در نحوه احساس درد مؤثر است. برای مثال، مردم دردی را که از ورزش باشد عموما لذت‌بخش می‌دانند!

ایرِن تِرِیسی، دانشمند علوم اعصاب در دانشگاه آکسفورد، سال‌هاست روی ارتباط بین درد و جراحت کار می‌کند. تریسی و همکارانش هم به یافته‌های قابل‌توجهی دست پیدا کرده‌اند و می‌گویند مرکز مشخصی برای درد در مغز وجود ندارد. بلکه وقتی با محرکی دردزا روبه‌رو می‌شویم، نقاط مختلفی از مغز، نه فقط یک نقطه، به جوش‌وخروش می‌افتند. این شبکه فعال‌شده نقاط مربوط به احساسات، شناخت، حافظه و تصمیم‌گیری را هم دربرمی‌گیرد. جالب‌تر این‌که اگر همان محرک را تکرار کنیم، الگوی نقاط فعال‌شده در مغز هر بار تغییر خواهد کرد. به همین دلیل است که افراد مختلف درد ناشی از جراحات یکسان را متفاوت تجربه می‌کنند. آزمایش‌های تریسی و همکارانش همچنین نشان دادند احساساتی نظیر ترس، اضطراب و ناراحتی موجب ناخوشایندترشدن تحمل درد می‌شوند.

جهش‌های ژنتیکی دردکش و دردزا

جالب است بدانید آدم‌هایی هم در این دنیا پیدا می‌شوند که به‌دلیل جهش‌های ژنتیکی درد برایشان تجربه‌ای ناشناخته است. همین‌طور آدم‌هایی که باز به‌دلیل جهش‌های ژنتیکی به‌محض مواجهه با محرکی، چون گرما به دردی شدید و سوزاننده دچار می‌شوند؛ عارضه عجیبی که سندرم «مردی در آتش» نام دارد. استیوِن وَکسمَن، عصب‌شناس در دانشگاه یل، تحقیقات مفصلی روی جهش ژنتیکی مبتلایان به این سندرم انجام داده است.

وَکسمَن و همکارانش دریافتند مبتلایان به این سندرم عجیب در ژن SCN۹A جهش ژنتیکی دارند. این ژن پروتئینی می‌سازد که برای انتقال پیام درد استفاده می‌شود. پروتئینی به‌اسم Nav۱.۷ که روی سطح نورون‌ها می‌نشیند و به‌عنوان کانالی برای عبوردادن یون‌های سدیم به‌درون سلول عمل می‌کند. یون‌های سدیم با ورود به سلول موجب تولید تکانه‌هایی می‌شوند که در تشکیل پیام درد مؤثرند. اما مبتلایان به سندرم مذکور به‌دلیل جهش‌های ژنتیکی کانال‌هایی می‌سازند که یون‌های سدیم را بیش از حد مجاز به‌درون سلول راه می‌دهند. درنتیجه، مغز به‌طور مداوم با پیام‌هایی نابجا برای ایجاد احساس درد روبه‌روست.

اما در کسانی که حساسیتی به درد ندارند، عکس این قضیه اتفاق می‌افتد. در این افراد کانال‌هایی که پروتئین Nav۱.۷ روی سطح نورون‌ها می‌سازد به‌دلیل جهش‌های ژنتیکی به یون‌های سدیم اجازه ورود نمی‌دهند. یون‌های سدیم هم که نباشند، تکانه‌های لازم برای انتقال پیام درد به مغز تولید نخواهد شد. اکنون محققان در تلاشند از پروتئین Nav۱.۷ برای تولید دارو‌های مسکن استفاده کنند. دارویی که کانال‌های ورود یون‌های سدیم را ببندند، مسکنی قوی خواهد بود. اما مساله اینجاست که این داروی جدید باید بتواند در مسدوسازی کانال‌های سدیم انتخابی عمل کند. اگر همه کانال‌های سدیم در بدن تحت تأثیر قرار بگیرند، بیمار درگیر عوارض جانبی جدی خواهد شد.

تسکین درد با فریب

محققان بریتانیایی با بررسی ۳۰۰ بیماری که شانه‌درد داشتند به نتایج درخورتوجهی دست یافتند. نوع شانه‌درد شرکت‌کنندگان حاضر در این بررسی احتمال می‌رفت ناشی از خار استخوان باشد. معمولا در چنین مواردی زائده استخوانی را از طریق جراحی برمی‌دارند. محققان به‌طور تصادفی بیماران را به سه گروه تقسیم کردند. گروه اول واقعا جراحی شدند. گروه دوم تحت جراحی کاذب قرار گرفتند. به گروه سوم هم گفته شد سه ماه بعد برای معاینه مراجعه کنند. جالب است که گروه دوم هم، با این‌که واقعا جراحی نشده بودند، مانند گروه اول دردشان کمتر شد! درحالی‌که درمانی در موردشان صورت نگرفته بود. ازاین‌رو، محققان نتیجه گرفتند در خصوص درد هم اثر پلاسیبو (احساس بهبود براثر درمان کاذب) وجود دارد.

با این تفاسیر، می‌بینید که درد موضوع مهمی در تحقیقات پزشکی است. دانشمندان بیش از پیش در تلاشند که با کشف دارو‌های مؤثرتر به تجویز مسکن‌های اعتیادآور پایان دهند. بیمارانی، چون تام که سال‌هاست به درد‌های مزمن گرفتارند بیشتر از هرکسی از تحقق این هدف خوشحال خواهند شد.

تسکین درد با واقعیت مجازی

برخی محققان بر این باورند که واقعیت مجازی هم می‌تواند در تسکین درد مؤثر باشد. بگذارید از یک آزمایش مرتبط برایتان بگوییم. لونا کولوکا، دانشمند علوم اعصاب در مِریلَند، این آزمایش را طراحی کرده است و ما یکی از جلسات انجامش را برایتان شرح می‌دهیم.

دستیار کولوکا ابتدا دستگاه جعبه‌مانندی را به بازوی فرد آزمایش‌شونده می‌بندد. این دستگاه با کابلی به یک رایانه متصل است و می‌تواند به‌سرعت داغ یا سرد شود. آزمایش‌شونده کنترل دکمه‌داری هم دارد که اگر احساس داغی اذیت‌کننده بود، دستگاه را متوقف کند. فرد در مراحل اولیه آزمایش باید به محض احساس گرما، دکمه را بزند. در مراحل بعدی باید صبر کند تا دستگاه داغ‌تر شود. اما در مراحل پایانی باید تنها زمانی دکمه را بزند که احساس داغی دیگر قابل تحمل نیست.

سپس کولوکا این آزمایش را همراه با دوربین واقعیت مجازی تکرار می‌کند. فرد به موجب پوشیدن این دوربین در فضایی مجازی قرار می‌گیرد که شبیه اقیانوس است و ماهی‌ها را می‌بینید که در حال شنا هستند. موسیقی آرامش‌بخشی نیز همزمان پخش می‌شود. نکته آزمایش اینجاست که در چنین شرایطی آستانه تحمل درد افزایش پیدا می‌کند. کولوکا می‌گوید، شرکت‌کنندگان در این آزمایش می‌توانند داغی بیشتری را وقتی با دوربین واقعیت مجازی در اقیانوس شناورند، تحمل کنند.

اما هنوز محققان از تأثیر مثبت واقعیت مجازی در تحمل درد مطمئن نیستند. برخی معتقدند واقعیت مجازی حواس شبکه‌هایی را که در ارسال و درک پیام درد دخیل‌اند، پرت می‌کند. برخی هم بر این باورند که واقعیت مجازی روی احساسات تأثیرگذار است. هرچه هست، این روش در حال حاضر روی بیمارانی که درد سوختگی دارند پیاده می‌شود. اما کولوکا می‌گوید که می‌توان ثابت کرد واقعیت مجازی برای تسکین درد‌های مزمن هم کاربرد دارد.

منبع: روزنامه جام جم

انتهای پیام/