مرگ بی‌بازگشت زمین در استان همدان /فرسایشی که خاک ایران را به یغما می‌دهد
فرسایش خاک یکی از جدی‌ترین معضلات کنونی محیط زیست کشور است که به راحتی در اثر عوامل طبیعی و سهل انگاری‌های انسانی از بین می‌رود.
به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از همدان،فرسایش خاک یکی از جدی‌ترین معضلات کنونی محیط زیست کشور است. خاکی که برای تولید هر یک سانتی متر آن بیش از ۵۰۰ سال زمان نیاز است به راحتی در اثر عوامل طبیعی و سهل انگاری‌های انسانی از بین می‌رود.
آمار و ارقام منتشر شده از میزان فرسایش خاک اگرچه متفاوت، اما نگران کننده است. برپایه آمارها، سالانه حدود دو میلیارد تن از خاک حاصلخیز ایران دچار فرسایش می‌شود؛ رقمی چهار برابر فرسایش خاک در کشور‌های جهان است.
انتشار آمار‌های نگران کننده از میزان فرسایش در کشور و هشدار کارشناسان محیط زیست در فضای رسانه‌ای در سال‌های اخیر منجر به تدوین لایحه خاک در دولت یازدهم شد. این لایحه که هنوز در صف تصویب به سرمی برد، مدیریت خاک را از نظر فرسایش و آلودگی مورد توجه قرار می‌دهد و باعث داشتن نگاهی قانونمند به مقوله حفاظت از آن می‌شود.
فرسایش خاک در ایران تحت تاثیر عوامل متعدد طبیعی و انسانی صورت می‌گیرد. بارندگی شدید، وجود شیب تند در نواحی کوهستانی، فقر پوشش گیاهی و خشک بودن خاک از جمله عوامل فرسایش در مناطق کوهستانی و دشت‌ها هستند. از طرفی، تغییر اقلیم، بهره برداری‌های بی رویه انسان از طبیعت، تخریب پوشش گیاهی در اثر چرای خارج از ظرفیت دام، کشاورزی سنتی و غیراصولی، جنگل زدایی، کم آبی و قرار گرفتن ایران روی کمربند فرسایشی جهان دیگر عوامل تشدید کننده فرسایش خاک در کشور به شمار می‌روند.
سودای قطع درختان و تجارت پرسود چوب بخش عظیمی از جنگل‌های ایران را از بین برده است. تلاش‌های دولت یازدهم برای حفظ جنگل‌ها و منابع طبیعی ایران منجر به تنظیم طرحی با هدف استراحت جنگل‌ها و تغییر نوع فعالیت‌های بهره برداری از این منابع شد. پیشتر نیز مصوبه‌ای نیز در اواخر سال ۱۳۹۲ تصویب شد که بر اساس آن برداشت از جنگل‌های طبیعی فقط به درختان آسیب دیده، فرسوده و افتاده منحصر می‌شود. از طرفی، سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور نیز در حال حاضر، برنامه‌های مناسبی را برای تغییر الگوی مصرف چوب و عدم بهره برداری از جنگل‌ها در دستور کار دارد. اقداماتی از این دست باعث پایداری و جلوگیری از شسته شدن خاک در اثر سیلاب و روان آب خواهد شد و تا اندازه زیادی فرسایش خاک در کشور را مانع خواهد شد. چرای دام‌ها و غلبه دامداری سنتی در برخی مناطق ایران آسیب‌های جدی به پوشش گیاهی کشور وارد ساخته است.
به باور برخی کارشناسان محیط زیست، چرخه کاشت، داشت و برداشت در ایران به شکلی ناقص اجرا می‌شود. یعنی داشت و برداشت در روند زراعی صورت می‌گیرد، اما شاهد کاشت درختان و پوشش گیاهی نیستیم. همین مساله باعث ازهم گسیختی سطح خاک شده که به راحتی در اثر بارش باران یا وزش باد از زمین به هوابرخاسته می‌شود.
کشاورزی مبتنی بر اصول سنتی در ایران از عوامل فرسایش خاک در کشور به شمار می‌رود. باقی ماندن آب روی زمین به مدت طولانی، آبیاری زمین‌های شیب دار در مناطق کوهستانی و شسته شدن خاک، نبود تناسب میان کشت دیم و شرایط بارندگی و شخم نامناسب در زمین‌های شیب دار فرسایش خاک در مناطق کشاورزی را افزایش داده است.
فرسایش خاک که رخ می‌دهد، آب‌ها گل آلود می‌شود، عمر سد‌ها و مخازن کم می‌شود، حجم سد‌ها به دلیل رسوبات فراوان کاهش می‌یابد، خاک حاصلخیز اسیر دست باد می‌شود و زمین‌های کشاورزی قابلیت کشت را از دست می‌دهند. همچنین، این بحران تقریبا تازه به شکل‌های دیگرِ شکاف یا فروچاله نیز بروز یافته است. بسیاری از دشت‌های اطراف تهران و استان‌های مرکزی کشور اسیر پدیده خطرناک فروچاله شده اند.
فرسایش بالای خاک در کشور باعث شده تا بسیاری از عرصه‌های خاکی ایران ظرفیت‌های بیولوژیکی و قابلیت کاشت حتی یک درخت را از دست بدهند. همچنین، خاک بسیاری از مناطق ایران در معرض شدید فرسایش بادی قرار دارد. تشدید خشکسالی و کم آبی به ویژه در مناطق مرکزی ایران به همراه وزش باد‌های شدید در این مناطق، گرد وغبار و طوفان‌های شن را به همراه داشته است. این معضل زندگی عادی مردم برخی نواحی را مختل ساخته است تا جایی که عده‌ای مجبور به ترک محل سکونت خود شده اند. این در حالی است که وجود پوشش گیاهی مناسب در این مناطق مانع بادبردگی ذرات و فرسایش خاک خواهد شد.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان در خصوص میزان فرسایش در اراضی استان اظهار داشت: عموماً در حوزه آبخیزداری و منابع طبیعی اراضی مرتعی مطرح است و اظهارنظر در خصوص اراضی کشاورزی از وظایف ما نیست ضمن اینکه در اغلب اراضی کشاورزی به دلیل کم بودن شیب سطح زمین چندان فرسایش اتفاق نمی‌افتد.
محمد مهدی آرتیمانی با اشاره به اینکه علت اصلی فرسایش خاک شیب زمین و ساختار خاک است، افزود: فرسایش در دو نوع آبی و بادی اتفاق می‌افتد که عموماً در استان همدان فرسایش آبی است.
او بابیان اینکه فرسایش بادی چندان در استان وجود ندارد، زیرا طوفان شدید اتفاق نمی‌افتد، گفت: ضمن اینکه خاک استان نیز چندان بدون پوشش نیست و فرسایش بادی تنها در قسمت‌های محدودی از دشت قهاوند و ملایر اتفاق افتاده است.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان بیان کرد: منابع طبیعی بیشتر در خصوص اراضی ملی یا مرتعی که در استان همدان ۹۰۰ هزار هکتار است اظهارنظر می‌کند.
آرتیمانی در خصوص فرسایش خاک در اراضی مرتعی با اشاره به اینکه فرسایش در ۲ نوع مجاز و غیرمجاز یا تشدید شونده است، عنوان کرد: عموماً برای خاک سازی متعادل، میزان فرسایش مجازی که اتفاق می‌افتد ۱.۳ تن در هکتار در سال است که این میزان فرسایش مجاز و برای تولید خاک نیاز است.
او بابیان اینکه ۹۰۰ هزار هکتار اراضی مرتعی استان عمق خاک از ۰ تا ۴ متر است، مطرح کرد: درحالی‌که در اراضی کشاورزی حتی ممکن است عمق خاک به ۱۰ تا ۵۰ متر برسد.
عموماً فرسایش در اراضی استان همدان از ۲ تا ۲۰ تن در هکتار است
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان تصریح کرد: عمق خاک در اراضی منابع طبیعی محدود است، اما کیفیتش با توجه به احیای خاک می‌تواند حتی با خاک کشاورزی برابر باشد.
آرتیمانی با اشاره به اینکه در همه اراضی فرسایش تشدید شونده و مخرب وجود دارد، اما عدد متفاوتی دارد، تأکید کرد: در استان همدان میزان فرسایش در اراضی از ۲ تن در هکتار شروع می‌شود و تا ۲۰ تن در هکتار نیز فرسایش اتفاق می‌افتد.
او اظهار داشت: در اراضی گالی، بدلند یا خندقی مانند نظیر محدوده‌ای در روستای قهورد کبودرآهنگ میزان فرسایش سالانه شاید به بیش از ۲۰ تن در هکتار برسد، اما مساحتش خیلی محدود است و خاک به‌راحتی از دسترس خارج می‌شود.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان بابیان اینکه عموماً فرسایش در اراضی استان همدان از ۲ تا ۲۰ تن در هکتار است، افزود: در حال حاضر میانگین فرسایش در اراضی مرتعی استان ۱۰ تن در هکتار و در اراضی دیم‌زار در محدوده‌ی منابع طبیعی ۱۵ تن در هکتار در سال است.
آرتیمانی با تأکید بر اینکه ۹۰۰ هزار هکتار اراضی زیر نظر منابع طبیعی در قالب مرتع موجود و قسمتی از مراتعی است که توسط مردم شخم زده‌شده و اختلافی است، گفت: در این قسمت‌ها که بیشتر در دامنه کوه‌ها و اراضی دیم است، تخریب و تصرف اتفاق افتاده و اراضی ملی شخم زده‌شده است.
او بیان کرد: این اختلافات و تخریب و تصرف‌ها به دلیل در دسترس نبودن اراضی و نبود نیروی کافی برای کنترل اتفاق افتاده و در حال حاضر این اراضی در اختیار و دسترس مردم است که برخی مواقع شخم زده می‌شود.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با اشاره به اینکه در دیم‌زار‌های تخت چندان فرسایش اتفاق نمی‌افتد، عنوان کرد:، اما به دلیل اینکه اغلب دیم‌زار‌های استان در اراضی شیب‌دار مثل دامنه کوه‌ها است و ۹۰ درصد نیز گندم کشت می‌شود در این اراضی شیب‌دار شاهد فرسایش بیشتری هستیم.
آرتیمانی تصریح کرد: در اراضی مرتعی که چراگاه دام است با توجه به کاهش درصد و نوع پوشش گیاهی ۱۰ تن در هکتار در سال فرسایش اتفاق می‌افتد.
او مطرح کرد: میزان فرسایش مجاز که برای عملیات خاک سازی باید اتفاق بیفتد در زمین‌های معمولی ۱.۳ تن و در دینم زار‌ها ۲ تن در هکتار است و بیشتر از ۲ تن فرسایش تشدید شونده یا غیرمجاز است.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با تأکید بر اینکه فرسایش در اراضی دیم‌زار استان ۱۵ تن در هکتار یعنی ۷ برابر فرسایش مجاز است، اظهار داشت: در دیم‌زار‌های استان فرسایش ۷ برابر یا ۱۳ تن در هکتار نسبت به فرسایش مجاز بیشتر است.
آرتیمانی با اشاره به اینکه در ۷۰۰ هزار هکتار از ۹۰۰ هزار هکتار اراضی مرتعی و ملی میزان فرسایش غیرمجاز است، افزود: با توجه به تصاویر ماهواره‌ای تهیه‌شده از اراضی استان، درصدی از میزان آمارها در حال جابه‌جایی است و مقداری از خطوط اراضی تغییر و کاهش پیدا می‌کند.
او در خصوص علت کاهش مساحت اراضی با اشاره به اینکه عده‌ای از مردم از ماده‌واحده رأی گرفته‌اند، گفت: درصدی از اراضی نیز توسط منابع طبیعی به صنعت، معدن و تجارت یا برای باغ داری یا جنگل‌کاری واگذارشده است.
عامل اصلی نگه‌دارنده و تخریب خاک پوشش گیاهی است
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان در خصوص تصرف و تخریب اراضی طبیعی بیان کرد: یک‌طرف قضیه مسئله قانون‌گذار، در طرف دیگر نیز مسئله اجرا و نظارت منابع طبیعی مطرح است.
آرتیمانی با تأکید بر اینکه طمع و تصرف مردم نیز زیاد شده و راضی ارزش پیداکرده و ارزشمندتر نیز می‌شود، عنوان کرد: برای جلوگیری از تصرف و تخریب اراضی باید نقشه‌ها دقیق‌تر شده و مردم نیز حریم و حقوق را رعایت کنند و قانون‌گذار نیز خطوط را مشخص و خط قرمز تعیین کند.
او تصریح کرد: وظایف سنگین، نیروی محدود و توان کم اداری منابع طبیعی و آبخیزداری و قوانین متناقض سبب این‌سو استفاده‌ها و تخریب و تصرف‌شده است.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با اشاره به اینکه عامل اصلی نگه‌دارنده و تخریب خاک پوشش گیاهی است، مطرح کرد: پوشش گیاهی عامل مهمی در حفظ خاک ازنظر احیا، توسعه و سایر بخش‌های محیط زیستی، کشاورزی و دام‌پروری است.
آرتیمانی بابیان اینکه عواملی نظیر باد و آب، خاک را جابه‌جا و حمل می‌کند و ۹۰ درصد فرسایش در استان همدان آبی است، اظهار داشت: پوشش گیاهی سطح مراتع به‌وسیله شخم و شیار و چرای بی‌رویه دام دستخوش تغییر شده است.
او تأکید کرد: اگر چرای دام در مراتع بیش‌ازحد و بدون مدیریت باشند پوشش گیاهی از بین می‌رود و زمین لخت شده و در معرض بارش باران و وزش باد قرار می‌گیرد.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با تأکید بر اینکه طبق آخرین آمار تعداد دام در مراتع ۳ برابر ظرفیت مجاز است، افزود: به‌طور مثال به‌جایی اینکه ۶ دام برای چرا وارد یک هکتار مرتع شوند، ۲۰ رأس دام وارد مرتع می‌شود.
آرتیمانی با اشاره به اینکه هر چه پوشش گیاهی مناسب و خوش‌خوراک باشد دام می‌خورد و پوشش گیاهی نامناسب باقی می‌ماند، گفت: با ادامه این روند ۶۰ الی ۷۰ درصد پوشش گیاهی مراتع از بین می‌رود.
او بابیان اینکه از بین رفتن پوشش گیاهی عامل مهم فرسایش خاک است، عنوان کرد: شیب اراضی نیز به افزایش میزان فرسایش خاک کمک می‌کند و هرکجا که شیب زیاد باشد فرسایش راحت‌تر و در حجم بیشتری اتفاق می‌افتد.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان تصریح کرد: میزان و نوع بارش نیز در فرسایش خاک تأثیرگذار است، هر چه قطرات باران درشت و شدت بارش بیشتر باشد خاک را جابه‌جا کرده و ساختار خاک را از بین می‌برد.
آرتیمانی با اشاره به اینکه اگر پیوستگی ذرات خاک از بین برود راحت جابه‌جا می‌شود، مطرح کرد: شخم زدن زمین در جهت شیب نیز در افزایش میزان فرسایش تأثیر دارد.
میزان فرسایش خاک در قسمت‌های جنوبی استان بیشتر است
او در خصوص اینکه کدام مناطق و بخش‌هایی از استان بیشتر دچار فرسایش تشدید پذیر و غیرمجاز شده‌اند، اظهار داشت: میزان فرسایش در قسمت‌های جنوبی استان و حوزه کرخه یعنی شهرستان‌های ملایر، نهاوند، تویسرکان و اسدآباد بیشتر است ضمن اینکه تنها پوشش گیاهی علت فرسایش زیاد در این شهرستان‌ها نیست و میزان شیب زیاد نیز به فرسایش بیشتر خاک کمک می‌کند.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان افزود: در شمال استان شهرستان‌های کبودرآهنگ، رزن و ... جابه‌جایی خاک بیشتر است، اما چون میزان شیب کمتر است خاک کمتر از این مناطق خارج‌شده و در آمارها دیده می‌شود.
آرتیمانی بابیان اینکه عموماً فرسایش خاک را در ایستگاه هیدرومتری در پایین‌دست رودخانه‌ها اندازه‌گیری می‌کنند، عنوان کرد: در نقطه خروجی در شهرستان رزن روستای امیرآباد نزدیک استان مرکزی ایستگاه هیدرومتری وجود دارد که میزان فرسایش و رسوبات اندازه‌گیری می‌شود و باکم بودن شیب، خاک به این ایستگاه دیرتر و کمتر می‌رسد و آمار کمتر نشان داده می‌شود.
او بیان کرد: در حوزه کرخه شهرستان‌های نهاوند، ملایر و تویسرکان به دلیل شیب زیاد میزان فرسایش در ایستگاه بیشتر دیده می‌شود.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان در خصوص برنامه و راهکار‌های آبخیزداری و منابع طبیعی برای مقابله با فرسایش خاک در سطح استان تصریح کرد: در حوزه آبخیزداری، جنگل و مراتع اقدامات حفاظتی و جلوگیری از ورود بیش حد دام به مراتع جلوگیری از شخم شیار انجام می‌شود که به کاهش میزان فرسایش کمک می‌کند.
آرتیمانی با اشاره به اینکه در حوزه آبخیزداری ۲ مسئله حفظ و احیا و برنامه‌ریزی برای توسعه اقدامات موردتوجه است، اظهار داشت: در حوزه حفظ و احیا ۴ عملیات بیولوژیکی، مکانیکی، بیومکانیکی و مدیریتی انجام می‌شود.
عملیات بیولوژیکی باهدف حفظ و توسعه پوشش گیاهی انجام می‌شود
او بابیان اینکه عملیات بیولوژیکی باهدف حفظ و توسعه پوشش گیاهی انجام می‌شود که اقداماتی نظیر بذرپاشی، بذرکاری و نهال‌کاری است، افزود: در این عملیات پوشش گیاهی که در حال از بین رفتن است نیز حفظ‌شده و توسعه پیدا می‌کند.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با تأکید بر اینکه در عملیات مکانیکی فرسایش آبراهه‌ای کنترل و اقداماتی نظیر کنترل رسوبات انجام می‌شود، گفت: در عملیات بیومکانیکی نیز به کنترل فرسایش در سطح اراضی شیب‌دار پرداخته‌شده و افزایش پوشش گیاهی نیز موردتوجه قرار می‌گیرد.
آرتیمانی بیان کرد: در عملیات مدیریتی که باهدف حفظ و احیای پوشش سطح خاک انجام می‌شود، مدیریت چرای دام و برنامه‌های ترویجی موردتوجه قرار می‌گیرد.
او عنوان کرد: در برنامه‌های ترویجی برای دامداران برنامه‌ریزی کرده‌ایم که دام را به‌موقع به چرا ببرند یا دام را موقع بارندگی یا زودتر از موعد رشد پوشش گیاهی به چرا نبرند، زیرا دام گیاه را از ریشه کنده و پوشش از بین می‌رود.
او تصریح کرد: برنامه‌ریزی‌هایی نیز برای کنترل سیل، فرسایش و رسوب و تغذیه سفره‌های آب زمینی، افزایش آبدهی چشمه‌ها و قنوات و تهیه آبشخور برای دام نیز انجام‌شده است.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با اشاره به اینکه با افزایش میزان درامد روستاییان فشار کمتری به مراتع وارد شود، چون دام کمتری به مرتع وارد می‌شود، تأکید کرد: با افزایش قیمت گوشت مردم به نگهداری دام بیشتر علاقه‌مند شده‌اند که این امر فشار بر مرتع را افزایش می‌دهد.
آرتیمانی تصریح کرد: با احیای چشمه‌ها و قنوات و اقدامات آبخیزداری درآمد مردم در اراضی کشاورزی بیشتر می‌شود و سبب می‌شود که زیاد به سمت دام‌پروری روی نیاورند.
او بابیان اینکه حفظ و احیا خاک مقداری از فرسایش تشدید شونده را کاهش می‌دهد، اظهار داشت: با عملیات آبخیزداری تنها می‌توانیم در سال در هر هکتار میزان فرسایش را ۲ تن کاهش دهیم و بیشتر از این میزان در توانمان نیست مگر اینکه قرق انجام شود و قرق با توجه به نیاز کشور به دام و گوشت قرمز انجام‌شدنی نیست و نمی‌توانیم جلوی دامدار را بگیریم.
معاون آبخیزداری منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان با تأکید بر اینکه نمی‌توانیم تعداد دام در مراتع را کاهش دهیم، افزود: منابع طبیعی نیز آن‌قدر نیرو ندارد تعداد دام واردشده به مراتع را کنترل کند و مردم باید این مسئله را خودشان موردتوجه قرار داده و رعایت کنند.
آرتیمانی بیان کرد: کنترل ۲۷۰ مترمکعب روان آب در هر هکتار و جمع‌آوری ۸۱ مترمکعب آب برای آبشخور دام در هر هکتار در سال از دیگر اقدامات بوده است.
منبع تسنیم
انتهای پیام/غ
