به گزارش خبرنگار سیاست خارجی گروه سیاسی باشگاه خبرنگاران جوان، وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران به عنوان شناسنامه بین المللی کشورمان در عرصه نظام بین المللی، ماموریت‌ها بسیار حساس و ویژه‌ای را در تحقق اهداف، آرمان و منافع ملی کشور در خارج از مرز‌ها دارد. به باور کارشناسان سفیران منتخب این وزرات خانه به عنوان نمایندگان دولت و مردم جمهوری اسلامی ایران نقش محوری را در تنظیم، سامان دهی، ارتقاء، تثبیت و تبیین راهبرد‌های سیاست خارجی در خارج از مرز‌ها دارند.

اکنون با پایان سال ۱۳۹۹ و ورود به قرن جدید به نظر می‌آید فرصت خوبی برای ارزیابی تمام سازمان ها، وزارتخانه‌ها و نهاد مختلف کشور فراهم شده است، معمولا هر ساله این مجموعه‌ها برای ارائه گزارش کار سالانه خود تلاش می‌کنند تا نقاط ضعف، نقاط قوت خود و نقاطی که می‌تواند با مقداری تقویت اشکالات و ایرادات آن رفع شود را بیان کنند.

وزارت امور خارجه از آن دسته از دستگاه‌هایی است که از چشم تیز بین صاحب نظران، تحلیلگران و حتی مردم عادی مغفول نمی‌ماند و نگاه ویژه‌ای به عملکرد این وزرات خانه وجود دارد. در این میان هستند کارشناسانی که بی رحمانه عملکرد دستگاه دیپلماسی را نقد می‌کنند و البته هستند آنهایی که عملکرد حوزه سیاست خارجی کشور را با تمام کمبود ها و کاستی های موجود مثبت تلقی می کنند. در ادامه به اظهار نظرهای منتقدان و مدافعان وزارت امور خارج می‌پردازیم.

محمد ساجدی کارشناس مسائل بین الملل در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان، معتقد است که  عملکرد وزارت امور خارجه کشورمان نسبت به سایر دستگاه‌های دولتی خیلی خوب بود، اما نسبت به آن چیزی که باید باشد، کمی ضعیف‌تر بود؛ نقاط قوت را می‌توانیم در تلاش آقای ظریف و مجموعه مسئولان وزارت خارجه در موضوعات مختلف ببینیم که انصافا خوب بود و به رغم مخالفت‌های مجلس که می‌گویند در زمینه برجام اقدامی انجام نشده، اما کار‌های زیادی در این زمینه انجام شده است. در طول ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ سال گذشته در تاریخ سابقه نداشته است که ۵ قدرت مسلط جهانی ۳ سال با یک کشور جهان سوم مذاکره و ملاقات کنند، این اتفاق از هنر دیپلماسی ماست، در مجموع سیاست وزارت خارجه نسبت به مسائل جاری در کشور تقریبا موفق بوده است.

سه عامل تاثیرگذار بر عملکرد دستگاه دیپلماسی

کیومرث یزدان پناه دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان، با تاکید بر اینکه موضوع فراگیری جهانی ویروس کرونا که به طور طبیعی بسیاری از فعالیت‌ها را تحت الشعاع قرار داد، گفت: شاهد رونق سیاستمداران عرصه سیاست خراجی و در راس آن وزیر امور خارجه در نقاط مختلف دنیا نبودیم، البته این موضوع تنها مربوط به کشور ایران نیست و همه کشور‌ها را به نوعی درگیر خود کرده بود.

به دلیل بحث تحریم‌ها و فشار‌های متعدد بین المللی که بر دوش جمهوری اسلامی ایران است محدودیت کمی نیست و به طور طبیعی عمده وظایف و ماموریت‌های وزارت امور خارجه را تحت الشعاع خود قرار داد و مسئله سوم هم بحث سال پایانی دولت بود که این موضوع برای همه دولت‌ها صدق می‌کند که در پایان هر دولتی سقف فعالیت‌ها با محدودیت‌هایی مواجه می‌شود و شرایط را سخت‌تر می‌کند.

دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران گفت: در بحث عملکرد وزارت امور خارجه در نظر داشتن این نگاه کلی است که تمام دیدگاه‌ها و نظرات الزاما باید از مجرای وزارت امور خارجه به عنوان نماینده رسمی کشور به دنیای پیرامون مخابره شود. از این منظر بخشی از مسائل کشورمان در بحث حوزه وزرات امور خارجه تحت تاثیر یک سری شرایط است و آن هم دوکانگی و اقدامات موازی توسط برخی از نهاد‌ها و سازمان هاست که معمولا اجازه نمی‌دهد این نهاد رسمی و قانونی بتواند در ماموریت‌های خود با قدرت عمل کند،  به نظر می‌رسد که این ضعف یکی از ضعف‌هایی است که همه دولت‌ها باید به آن توجه کنند و برای آینده حداقل این موضوع را رفع کنند، همین مسئله در سال ۹۹ در بسیاری از حوزه‌ها ماموریت‌های وزارت امور خارجه را در ایران تحت تاثیر خود قرار داده بود که به نظر می‌رسد اگر این بحث‌های محوری به درستی مورد تجزیه و تحلیل قرار نگیرند و در آینده فکری برای ایجاد وحدت رویه در موضوع سیاست خارجی اتخاذ نشود همچنان ما در عرصه سیاست خارجی و برای تحقق اهداف دراز مدت و تامین ملی خود دچار مشکلات عدیده باشیم.

یزدان پناه با بیان اینکه در مجموع سه عامل کرونا، تحریم‌ها و سال پایانی دولت دوازدهم عوامل اصلی تاثیرگذار در فعالیت‌های وزرات امور خارجه برای پیگیری ماموریت‌های مهم و حساس این وزراتخانه در خارج از کشور بود، گفت: تمرکز مدیران عالی رتبه وزرات خارجه بر مسئله پافشاری بر رفع تحریم و اصرار بر مواضع بر حق ایران برای خروج از این شرایط نقطه عطف و ارزشمند عملکرد وزارت خارجه در سال ۱۳۹۹ بود که امیدواریم با استمرار عقلانیت سیاسی معطوف به منافع ملی در این وزارتخانه در سال ۱۴۰۰ شاهد پوست اندازی و تحول اساسی در ساختار این وزارت خانه برای تحقق اهداف ارزشی و مهم کشورمان در ساختار نظام بین الملل باشیم.

محسن پاک آیین سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان، هم درباره عملکرد وزارت امور خارجه کشورمان در سال گذشته، گفت که سال ۱۳۹۹ با توجه به تحولاتی که در آمریکا رخ داد و مسئله انتخابات ریاست جمهوری در این کشور، سالی فعال برای دستگاه سیاست خارجی ایران هم بود، چراکه ترامپ در آخرین ماه‌های حضور در کاخ سفید تلاش بسیار زیادی برای تقویت یک جانبه گرایی و تحمیل تحریم‌های بیشتر علیه ایران در حوزه‌های مالی و پولی داشت.

تمرکز دستگاه دیپلماسی برای لغو تحریم ها/ هماهنگی مجلس و وزارت خارجه از دستاورد‌های مهم سال گذشته

پاک آیین کارشناس مسائل بین الملل با اشاره به تلاش‌های دستگاه دیپلماسی در حوزه برجام، تاکید کرد: توجه بیشتر دستگاه دیپلماسی در سال گذشته لغو تحریم‌ها و احیای حق مسلم ایران برای داشتن انرژی هسته‌ای بود که در این زمینه مذاکرات و تعاملات متعددی با طرف‌های اروپایی، روسیه و چین یعنی اعضای باقی مانده در برجام انجام شد که متاسفانه شاهد بدعهدی دولت‌های اروپایی بودیم و آن‌ها نه در زمان ترامپ و نه در دوره بایدن رویکرد حمایتی از ایران نداشتند.

پاک آیین با اشاره به هماهنگی دستگاه دیپلماسی کشورمان با مجلس شورای اسلامی در سال گذشته، یادآور شد: یکی از دستاورد‌های مهم سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، همراهی با مجلس شورای اسلامی برای اجرای طرح راهبردی لغو تحریم‌ها بود که علی رغم اینکه غربی‌ها روی اختلافات دولت و مجلس برای این مسئله حساب باز کرده بودند، اما خوشبختانه دستگاه دیپلماسی و دولت در ادامه گام‌های پنج گانه‌ای که برای رفع محدودیت‌های برجامی خود برداشته بودند، طرح راهبردی مجلس را هم اجرا کردند.

عبدالله نوروزی سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در سوئد و بلغارستان در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان، با تاکید بر اینکه در بخش کنسولی وزارت خارجه در سال گذشته موفقیت‌های خوبی داشته است، اظهار کرد: یکی از وظایف اصلی وزارت خارجه توجه به اتباع ایرانی در سراسر جهان است. در این مورد آزادی چند زندانی را داشتیم و در حوزه کنسولی موفقیت‌های شایانی را داشتیم.

نوروزی با تاکید بر اینکه در حوزه سیاست خارجی به دلیل تمرکزی که بر روی برجام صورت گرفته است، نمی‌توانستیم یا نمی‌شد جز برجام، کار دیگری را انجام دهیم، گفت: در حوزه برجام نه تنها وزارت خارجه بلکه کل نظام دارای مواضع خاص خود است و وزارت خارجه تنها یک مدیریت اجرایی دارد. با نگاه طولانی‌تر به دستگاه دیپلماسی کشورمان یعنی در ۸ سال گذشته شاهد سایه سنگین مقدمات، انجام و توقف برجام هستیم که همواره بر دستگاه دیپلماسی ما حاکم بود و این حاکمیت‌ها در برخی از جایگاه‌ها موجب کاهش نگرش به مسائل دیگر شد.

حسن لاسجردی کارشناس مسائل بین الملل هم با اشاره به پیگیری وزارت خارجه در خصوص توافق نامه برجام، معتقد است که بخشی از اقدامات وزارت خارجه در سال گذشته در حوزه برجام بوده است و در عین حال برخی از مسائل دیگر مانند دیپلماسی کنسولی و مسائل مربوط به ایرانیان خارج از کشور هم یکی از حواشی بود که وزارت خارجه در آن تلاش کرد. برخی از مسائل مهم حاشیه دیپلماسی مانند آزادی برخی دانشمندان و تبادل زندانیان از جمله موضوعاتی بود که وزارت امور خاجه در سال ۹۹ تلاش کرد که در آن عرصه هم حقوق مردم ایران را استیفا کند.

ایران سال گذشته در مسائل منطقه ای و همسایگانش موفق بود؟

پاک آیین سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان معتقد است که مهم‌ترین مسئله در حوزه توجه به همسایگان از سوی وزارت خارجه، جنگ قره باغ بود که جمهوری اسلامی ایران بعد از بیانات مقام معظم رهبری در حمایت از آزادی شهر‌های اشغال شده جمهوری آذربایجان بسیار فعال شد و این باعث شد که برخی از سوء تفاهماتی که در باکو مبنی بر حمایت ایران از ارمنستان وجود داشت، خنثی شود. طرح جامعی برای صلح از طرف ایران مطرح شد که در نهایت بخش‌هایی از این طرح در طرح صلح مسکو هم گنجانده شد، ما به استقرار صلح و خاتمه جنگ کمک کردیم و بعد از آن هم در حوزه تلاش برای حضور در بازسازی شهر‌های آزاد شده در جمهوری آذربایجان فعال شدیم که با سفر‌های متعدد مقامات دو کشور همراه بود.

پاک آیین اضافه کرد: به طور طبیعی ارتباطات با روسیه و چین به عنوان دو عضو دائمی شورای امنیت و از اعضای برجام، رابطه خوبی که داشتیم را ادامه پیدا دادیم و کماکان توانستیم از دستاورد‌های این ارتباطات از جمله فروش نفت و درآمد زایی استفاده کنیم. تلاش کردیم با کشور‌های عربی خلیج فارس هم ارتباطات خود را برقرار کنیم و جز عربستان که به دلیل حمایت و پیروی بن سلمان ولیعهد سعودی از سیاست‌های یک جانبه گرایانه با آن ارتباط نداریم، رابطه ما با سایر کشور‌های خلیج فارس رو به جلو بود.

این ها در حالی است که برخی دیگر معتقدند که دیپلماسی منطقه‌ای در وزارت خارجه در سال گذشت مغفول مانده است، غفاری کارشناس مسائل بین الملل هم در گفت‌وگو با باشگاه خبر با تاکید بر اینکه دیپلماسی منطقه‌ای در وزارت خارجه ما در سالی که گذشت مغفول ماند، گفت: نقطه اوج این مسئله را بر سر بحران قره باغ شاهد بودیم و وزارت خارجه نتوانست به عنوان یک بازیگر فعال در این عرصه ایفای نقش کند، چراکه دیپلماسی فرامنطقه‌ای را بر دیپلماسی منطقه‌ای غلبه داده بود.

سیدرضا صدرالحسینی کارشناس مسائل بین الملل در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان، هم با اشاره به توافقنامه ایران و چین توضیح داد: یکی از ضعف‌های  وزارت خارجه تعدیل در عقد توافقنامه ۲۵ ساله ایران و چین بود. شاید بخش قابل توجهی از این توافق نامه می‌توانست ما را نسبت به اظهار علاقه به کشور‌های اروپای غربی بی نیاز کند. در اواخر سال ۹۹ به نظر می‌رسید این توافقنامه به سرانجام برسد که انجام نشد.

صدرالحسینی با اشاره به تحکیم ارتباط در حوزه اقتصادی با کشور‌های همسایه تصریح کرد: وزارت خارجه باید زمینه این ارتباطات را برقرار کند، اما در طول یک سال گذشته آنچه مورد انتظار بود در این رابطه انجام نشد و در مقابل افزایش تحریم‌ها و فشار‌های اقتصادی آمریکایی‌ها نتوانستیم از ظرفیت کشور‌های ۱۵ گانه همسایه مان استفاده کنیم.

او با اشاره به کاهش فعالیت کشورمان مورد لزوم در حوزه قفقاز و عدم تحرک لازم در جنگ ۴۴ روزه قره باغ، گفت: بعد از ۴ ماه فرستاده رسمی ما یعنی خود شخص وزیر امور خارجه به کشور‌های درگیر در بحران قره باغ رفت، در حالی که بهتر بود در حین جنگ یا بالافاصله بعد از پایان جنگ فعالیت بیشتری در آنجا داشته باشیم که بتوانیم در آینده این منطقه نقش فعال تری را بازی کنیم.

در ادامه حسن لاسجردی کارشناس مسائل سیاست خارجی هم در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان، معتقد است که در سال ۹۹ تمرکز وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران بیشتر بر روی مسائل منطقه‌ای بود، چراکه در منطقه با توجه به حضور پررنگ‌تر ایران و محور‌های حوزه سیاست خارجی ایجاب می‌کرد که بیشتر سرمایه گذاری شود و همین اتفاق هم افتاد. ما در سال گذشته علیرغم شرایط کرونایی بیشتر با کشور‌های منطقه در ارتباط بودیم و یکی از محور‌های مهم فعالیت‌های وزارت امور خارجه حوزه کشور‌های همسایه مانند عراق، سوریه، لبنان و افغانستان و.. بود.

او افزود: نکته دیگر در فعالیت وزارت خارجه به فعالیت‌های بین المللی جمهوری اسلامی ایران برمی‌گردد، در واقع با توجه به اهمیت و تاثیرگذاری مسائل بین المللی در کشورمان و از طرف دیگر رقابت با قدرت‌های بیرونی مانند موضوع برجام، عضویت‌های ما در سازمان همکاری شانگهای، گروه ۷۷، کشور‌های همکاری اسلامی و دیگر ائتلاف‌ها، در مجموع بخشی فعالیت وزارت خارجه را شامل می‌شود.

مدافعان و منتقدان وزرات خارجه چه می‌گویند؟

رحمان قهرمانپور کارشناس مسائل بین الملل در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان، بر این باور است که با توجه به اینکه سال ۱۳۹۹ در سیاست خارجی ایران سال سخت و دشواری بود و تنش‌ها میان تهران و واشنگتن بعد از ترور سردار سلیمانی روند تصاعدی به خود گرفت و شاهد مسئله انتخابات آمریکا هم بودیم، عملکرد وزارت امور خارجه را باید در این بستر نقد و بررسی کنیم.

او افزود: باید دید هنگامی که از وزارت امور خارجه صحبت می‌شود، آن را به عنوان یک دستگاه مجری سیاست خارجی می‌بینیم یا دستگاهی که سیاست خارجی هم تعیین می‌کند، در برخی از کشور‌ها مانند هندوستان و انگلیس سنتی وجود دارد که این دو از هم تفکیک شده است. هر چند هر دو در داخل وزارت خارجه هستند؛ یک نفر همان وزیر امور خارجه‌ای است که ما داریم و یک نفر هم وزیر امور داخلی وزارت خارجه است، به عبارت دیگر وزیر دستگاه و نهاد‌های وزارت خارجه سیاست‌ها و دستورات وزیر خارجه را اجرا می‌کند.

قهرمانپور ادامه داد: وزیر امور خارجه کشور ما به عنوان یک فرد سیاست گذار و مجری سیاست خارجی شناخته می‌شود که این موضوع باعث شده است، هنگامی که از عملکرد وزارت خارجه صحبت می‌کنیم ابهاماتی وجود داشته باشد.

کارشناس مسائل بین الملل با اشاره به دیدگاه افرادی که مدافع عملکرد وزارت خارجه هستند، اظهار کرد: آن‌ها تاکید می‌کنند که وزارت خارجه مسئول سیاست خارجی نیست، بنابراین نمی‌توان آن را نقد کرد. یعنی مشکلات سیاست خارجی در مورد بحران قره باغ، همسایگان، بحث پاکستان و سایر موضوعات ربطی به وزارت امور خارجه ندارد و مسئله تعیین سیاست گذاری سیاست خارجی است. شاید حرف مدافعان وزارت خارجه که می‌گویند دستگاه دیپلماسی صرفا متولی وزارت امور خارجه و مجری سیاست‌گذاری‌هاست، حرف بی عیب و نقصی نباشد. وزرات امور خارجه گاهی اوقات در جایگاه سیاست‌گذار ظاهر می‌شود که می‌تواند از این فرصت استفاده کند.

او با اشاره به دیدگاه منتقدان به عملکرد وزارت امور خارجه تاکید کرد: آن‌ها معتقدند به این دلیل اینکه سِمت وزیر خارجه و وزیر دستگاه‌های وزارت خارجه در ایران با هم ادغام شده به این معناست که وزیر خارجه تا حدی تعیین سیاست‌های کلان سیاست خارجی را دارد، حتی اگر این سهم زیاد نباشد؛ بنابراین منتقدان عملکرد وزارت امور خارجه معتقدند که دستگاه دیپلماسی در اختیارات محدودی که در زمینه سیاست‌گذاری سیاست خارجی دارد، موفق عمل نکرده و مثلا در موضوع جنگ قره باغ موضع انفعالی داشته است.

صدرالحسینی کارشناس مسائل بین الملل، با تاکید بر اینکه یکی از مهم‌ترین نقاط ضعف وزارت خارجه اصرار بر تداوم این ارتباط و برقراری مراودات سیاسی با کشور‌های اروپای غربی به ویژه تروئیکای اروپایی بود،  نباید روابط مان با تروئیکای اروپایی را قطع کنیم، چراکه قطع ارتباط با کشور‌ها در سیاست خارجی به معنای ضعف آن‌ها مطرح می‌شود. ما در جهان فعلی تنها با دو رژیم غاصب صهیونیستی و رژیم استعمارگر آمریکا ارتباط نداریم که البته برای رژیم صهیونیستی مشروعیت قائل نیستیم و در مورد عدم ارتباط با رژیم آمریکا هم آن‌ها ارتباط خود را قطع کردند. 

صدرالسحینی با بیان اینکه نباید نقاط ضعف نهاد‌ها برجسته شود و نقاط قوت را نادیده بگیریم، گفت: باید بتوانیم نقاط قوت را تقویت کنیم، چراکه همه ما در یک کشتی قرار داریم و برای یک کشور زحمت می‌کشیم، لذا ضمن انتقاداتی که وجود دارد نباید از نقاط قوت هم چشم پوشی شود.

گزارش از فاطمه زهرا نصراللهی

انتهای پیام/