به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از کرمان، وقتی که پای به روی قالی از جنس کرمان می‌گذاری و چشمت خیره می‌شود به تارو پود، گره ها، رنگ‌ها و طرح‌هایی که دست به دست هم داده اند تا چنین اثر هنری خلق شود، بی شک باید به این رسید که در پس این پرنقش و نگاری و زیبایی، راز‌های دیگری نهفته است و نقطه شروع برای قالی کرمان را باید نه در کارگاه قالی بافی؛ بلکه باید جای دیگری جست.

پشت طنین صدای نقشه خوان که با صدایش بافندگان را به بافت این اثر هنری رهنمون می‌کند نیز دنیایی دیگر از اعجاب هنر نهفته است. هنر دست هنرمندانی که با پیچ و تاب قلم و رنگ، خالق اثری می‌شوند که نقشه خوان آن را برای بافندگان می‌خواند.

آری باید پای صحبت طراحان قالی کرمان نشست و پرسید این همه زیبایی را چگونه برای نقش بستن بر قالی کرمان مهیا می‌کنند؟

نقوش قالی کرمان، پلی بین فرهنگ‌های مختلف جهان

پای صحبت خانم جوانی که نقشه‌های قالی کرمان آن چنان او را مجذوب خود کرده که با اشتیاقی وصف نشدنی برای یادگیری این هنر در کارگاه طراحی استاد قدیم تلمذ می‌کرد، نشستم و از او درباره انگیزه حضورش برای یادگیری و طراحی قالی کرمان پرسیدم.

او با اشاره به اینکه من جذب گل و مرغ‌ها و طبیعتی که در این نقوش هست، شدم و جذابیت قالی کرمان به نظر من به گل و بوته هایش است، گفت: این نقوش خیلی به فضای باغ‌های ما و محیط اطراف ما نزدیک است و وقتی که در این نقاشی‌ها وارد می‌شود و سایه و روشن می‌خورد و شکل می‌گیرد، خیلی جذاب است، پیچ و تاب ها، رنگ ها و بازی‌هایی که در خود فضا موجود است، زیبایی‌های خودش را دارد.

شاگرد طراح قالی کرمان افزود: سبزی کاری کرمان واقعا نقش جذابی است، پیچ و تاب درخت ها، گل ها، انگار باد در آن جریان دارد و شور و حیات زندگی در آن موج می‌زند.

او بیان کرد: شاید سلیقه‌ها مقداری از آن پرنقش و نگاری جدا شده است و مردم نقوش ساده‌تر را می‌پسندد؛ اما برای من پر بودن نقشه‌های قالی کرمان نیز جذابیت خودش را دارد.

این خانم جوان با اشاره به اینکه نقوش قالی کرمان برای خارج از کشور نیز جذابیت دارد و رنگ بندی‌ها برای هر کشوری متفاوت می‌شود، ادامه داد: نقشه‌ها مطابق با فرهنگ هر کشور گردش دارد و برای من جالب است که طراحان خبره می‌دانند که هر منطقه چه طراحی را می‌پسندند و این موضوع به نوعی رابطه بین فرهنگ ما و فرهنگ آن کشور را پررنگ تر می کند و وقتی آن رابطه در نقشه‌ها به وجود می‌آید برای هر ۲ فرهنگ جذابیت دارد.

ذهن خلاق طراح قالی کرمان، نقوش بدیعی را خلق می‌کند

کاغذ‌ها و مقوا‌های سیاه و سفید و رنگی، اغلب پر از نقش و نگار‌های قدیمی و جدید با تفاوت‌هایی منحصر به فرد، رنگ ها، قلم مو‌ها در خانه استاد کار قدیمی طراح فرش کرمان خودنمایی می‌کرد.

رامشک، از استادان قدیم نقوش کرمان و از آخرین نسل های قدیم نقاشی فرش کرمان که هنوز هم دست از طراحی و آموزش هنر اصیل کرمان برنداشته است، برایمان از طراحی قالی کرمان گفت و توضیح داد: طراح باید با ذهن خلاق خودش، طرح اولیه را ارائه کند و سپس سفارش دهنده طرح را می‌بینند و نظر خود را بیان می‌کند و پس از آن به مرحله رنگ می‌رسد، بعد از رنگ آمیزی، دوره گیری می‌شود تا نقشه کامل شود که البته این کار در گذشته به صورت دسته جمعی صورت می‌گرفته است.

او به کاغذ شطرنجی در طراحی قالی اشاره کرد و افزود: این نقشه باید در جدول قرار داده شود که نقشه خوان بتواند نقشه را بخواند و بافنده براساس خوانش او، آن را ببافد.

رامشک با بیان اینکه طرح کرمان، زبان زد است و نقاش کرمانی همه جور نقشی را مثلا درختی، صحرام، آمریکایی فرانسوی و... را می‌کشد، ادامه داد: برخی از شهر‌های کشور، طرح‌های تکراری می‌کشند؛ اما طراح کرمانی یک ذهن خلاق دارد که این مورد نسبت به شهر‌های دیگر تفاوت دارد.

او با اشاره به اینکه نقشه‌های هر طراح مثل دستخط شبیه به هم نیست و او باید نقشه را در ذهنش بیاورد و آن‌ها را خلق کند، بیان داشت: باید طراح با ذهنی راحت و با حضور در باغی یا روستایی و یا هر جایی که آرامش دارد، طرح را در ذهن آورده و سپس آن را پیاده کند.

این استاد طراحی قالی کرمان درباره انتخاب رنگ‌ها در نقوش قالی کرمان گفت: طراح براساس سفارش رنگ متنی که مشتری برای فرش ارائه می دهد، بقیه رنگ ها را در ارتباط با آن جور می‌کند، به عنوان مثال اگر سفارش دهنده متن آبی را انتخاب کند، طراح براساس آن نوع شاخه، گل، رنگ و ... را مشخص می‌کند.

او به وجود و تفاوت نقشه‌ها اشاره کرد و افزود: به عنوان مثال: نقشه فرانسوی سبک تر، زیباتر، زنده‌تر و روشن‌تر و گل‌ها در آن سرخ مثل گل رز خودمان است که آمریکایی‌ها آن را نمی‌پسندند؛ ولی در نقشه  آمریکایی‌، رنگ‌ها کم رنگ تر هستند. 

تنوع نقوش قالی کرمان، پاسخگوی تمام سلایق جهانی

بی شک هر کس ویژگی‌های خاصی دارد و رنگ و طرح متفاوتی را می‌پسندد و انسان‌ها در سلایق یکسان نیستند؛ بنابراین محصولی در بازار‌های جهانی می‌تواند رقابت کند که با اغلب سلایق عجین شود و این یکی از خصوصیت‌های بارز درخشش قالی کرمان در طول سالیان متمادی  در بازارهای جهانی است.

در منزل حسین وزیری یکی از فعالان قالی کرمان که ۳ نسل از او در عرصه قالی فعالیت داشتند از فرش دستباف کرمان سخن گفتیم؛ اما پیش از آغاز صحبت، مجموعه‌ای از قالی‌های نفیسی که او در منزلش به نمایش گذاشته است، ما را جذب کرد. قالیچه‌هایی که هر یک طرح و رنگ متفاوتی داشتند و برخی با ویژگی‌هایی منحصر به فرد، زیبایی مهم‌ترین اثر هنری کرمان را به نمایش گذاشته بودند.

وزیری با بیان اینکه سبک‌های طراحی در مناطق مختلف کرمان تفاوت دارند، یعنی فرش‌هایی را که در منطقه راور یا منطقه زرند یا گلباف یا شهداد یا ماهان یا لاله زار می‌بینیم با یکدیگر متفاوت هستند، گفت: افرادی که خبره بودند با دیدن طرح آن فرش می‌توانستند بفهمند که این طرح متعلق به کدام شهرستان کرمان است.

او عشایر مناطق مختلف کرمان را نیز از نظر طراحی در فرش متفاوت و خلاق عنوان کرد و افزود: فرش‌های عشایری کرمان که از ۵۰ سال قبل وجود دارند، اکثرا ذهنی بافی هستند؛ زیرا آن‌ها کوچ نشین بودند و آن چه را که در بیرون از چادر‌ها می‌دیدند، می‌بافتند و این کار، زیبایی خاصی به کارشان می‌داده است.

وزیری با بیان اینکه فی البداهه بودن و طبیعی بودن نقشه، زیبایی به کار عشایر در طراحی قالی داده است، بیان داشت: چیزی که کرمان را از نظر طراحی با تمام دنیا جدا کرده، این بوده است که طراحی‌های قالی‌های عشایر مناطق مختلف کرمان، ریسندگی و حتی رنگ‌هایی که استفاده می‌کردند بسته به منطقه‌ای که در آن کوچ می‌کردند، نیز متفاوت بوده است.

او  تاکید کرد: در هر منطقه کرمان؛ حتی عشایر نیز دیدگاهشان به طرحشان فرق می‌کند، به عنوان مثال : در منطقه اسفندقه فرش عشایر گلفرنگ، در بافت گل حشمت، گل موسی خانی و نقشه‌های دیگر، در سیرجان معروف‌ترین نقشه سه گل و ۲ گل بوده است؛ بنابراین، این تفاوت‌ها در طرح و نقشه باعث شده که این افتخار را برای کرمان داشته باشیم که بزرگ‌ترین بازار تجارت فرش جهان برای این استان ثبت شده باشد.

این پژوهشگر قالی کرمان با اشاره به اینکه هر طرحی را که متقاضی در هر نقطه از جهان می‌خواست، کرمان به دلیل تنوع در رنگ و نقشه، توانایی تامین آن را داشت، افزود: به عنوان مثال: اروپایی‌ها فرش‌هایی را با نقوش زیاد شلوغ، رنگ‌های زیاد و پررنگ دوست ندارند و با رنگ‌های ملایم فیروزه‌ای یا آبی کمرنگ که اصطلاحا در فرش به آن دوغی می‌گویند را دوست دارند و یا ژاپنی‌ها که یکی از بهترین مشتریان فرش کرمان بودند، فقط دنبال فرش‌های درختی یا شبیه به نقشه صحرام، گل ریز و پر در رنگ‌های مختلف می‌گردند یا ایتالیایی‌ها فرش‌های سبک و درشت بافت می‌خواهند؛ بنابراین تنوع در طراحی‌های فرش کرمان باعث شده که بتواند اکثر سلایق در بازار‌های جهانی را تامین کند.

او با اشاره به خلق طرح‌های خاص در کرمان بیان کرد: نقشه‌های خاصی در کرمان به خاطر وجود کمپانی‌های خارجی متفاوتی که در طول ۱۰۰ سال گذشته در کرمان وجود داشت و هر کدام رنگ آمیزی‌های خاصی را با توجه به منطقه و کشور خودشان می‌پسندیدند، تولید شده است.

وزیری به تصویربافی مذهبی در طراحی‌های قالی کرمان نیز پرداخت و گفت: تنوع نقوش و طراحی در کرمان تفاوت‌هایی را داشته که یکی از این تفاوت‌ها که بسیار به چشم جهانیان دیده می‌شود و باعث شهرت فرش کرمان شده تصویربافی و نوشتاربافی در فرش است.

او با اشاره به اینکه تنوعی را که در طرح‌های صورت بافی، چهره بافی، نوشتاربافی، مذهبی بافی در کرمان دیده می‌شود در هیچ جای دنیا و کشورد دیده نشده است، به یکی از مجموعه داران فرش‌های تاریخی ایران اشاره کرد و گفت: من در آنجا ۱۶۷ پشتی تصویری از بزرگان تاریخ ایران را با بافت فرش کرمان دیدم و این نشان از تبحر طراحان و بافندگان فرش کرمان دارد.

این پژوهشگر قالی کرمان با اشاره به اینکه تفاوت وجود ۲۹ گره در طراحی‌های فرش کرمان باعث شده بود، بتوانیم تمام این طرح‌ها را با این تنوع گره ببافیم، گفت: به عنوان مثال در تصویربافی احتیاج به گره بافی زینتی یا گره هنری داریم.

او با اشاره به نگارش مجموعه‌ای نوشتاری درباره قالی کرمان طی ۹ سال گذشته، تصریح کرد: من تاکنون توانسته ام هزار و ۶۹۴ نقشه و طرح کاملا متنوع از کرمان، شامل فرش‌های منطقه‌ای و عشایری کرمان را پیدا کنم.

او با بیان اینکه بزرگ‌ترین طراحان تاریخ فرش جهان را در کرمان داریم، به وجود نقاشان خبره‌ای که از شاخص‌های نقاشی جهان بودند، همچون: حسن خان شاهرخی، ارجمند، هنری، هنرمند، وزیری و ... اشاره کرد و افزود: خیلی از طراحان اوایل طراح نبودند؛ زیرا کسی در آن زمان برای تدریس فرش نبوده است و هنرمندی آن‌ها بر مبنای علاقه، ذوق شخصی و میراثی بوده که از گذشته برای آن‌ها به یادگار گذاشته شده بود.

این فعال عرصه فرش کرمان با اشاره به اینکه هم اکنون تکنولوژی به کمک طراحان فرش کرمان آمده است، گفت: با وجود برنامه نویسی‌های مختلف شما می‌توانید هر طرح را در نقشه با رنگ آمیزی مختلف امتحان کنی و سفارش بگیرید.

او ادامه داد: تکنولوژی باعث پیشرفت و سهولت در کار شده است؛ بنابراین ما باید به آن احترام بگذاریم و بتوانیم نقوش جدیدی را شبیه به سبک‌ها و نقوش قدیمی؛ البته با تغییرات جزئی و زیباسازی که الآن بیشتر پسندیده می‌شود، خلق کنیم.

نقوش فرش‌های دستباف کرمان، مثل قالی کرمانه

گویا حکایت اشتیاق برای فرش کرمان، همانند این ضرب المثل است: «مثل قالی کرمانه»؛ یعنی هر چه زمان می‌گذرد از خواستارانش کم نمی‌شود که هیچ؛ بلکه طرفداران بیشتری را به سوی خود جذب می‌کند.

وزیری با اشاره به رونق فرش دستباف کرمان در روزگار حال بیان کرد: هم اکنون افرادی از سراسر ایران؛ حتی از فرش‌های سابیده و پاره کرمان نیز استقبال می‌کنند؛ بنابراین فروشندگان با انجام عملیاتی بر روی آن، این فرش دستباف را با طراحی که متعلق به کرمان است، به مشتریان مخصوص به خود می فروشند.

او با اشاره به بهره بردن از نقوش قدیمی در فرش کرمان گفت: چند سالی است که از نقوش گذشته؛ اما با رنگ های جدید برای بافت فرش استفاده می‌شود.

وزیری با اشاره به اینکه رونق امروز فرش کرمان به حدی است که حتی برخی از قالی‌ها قبل از بافت، خواهان دارند و حتی پیش خرید می‌شوند و مشتری با دیدن نقشه فرش از آن استقبال می‌کند، تصریح کرد: تنوعی که در نقوش قدیمی و حدود ۲۰ درصد نقوش جدید وجود دارد، در تاریخ فرش کرمان کم سابقه بوده است و هم اکنون حدود ۸۰ درصد قالی های کرمان زیباتر، اصیل‌تر و ظریف‌تر بافته می‌شوند.

بافت نقوش کرمان، در دیگر استان‌های کشور

او با اشاره به اینکه هم اکنون مشکلی که در منطقه وجود دارد، بافت فراوان  فرش در خود منطقه است، گفت: جالب است بدانید که بازار فرش کرمان به دلیل تنوع نقوشش آن قدر در سطح کشور زیاد شده است که چندین استان و شهر در ایران، فقط فرش کرمان را می‌بافند و این برای ما افتخار است.

وزیری با بیان اینکه هم اکنون در منطقه مشهد، کاشمر و بیرجند تعداد زیادی از بافندگان به سفارش کرمانی‌ها در حال بافت فرش کرمان هستند و ما می‌توانیم این نوع فرش را بفروشیم و حتی خود آن‌ها نیز وارد تولید این گونه فرش‌ها و فروش به مشتریان در سراسر کشور شده اند، ادامه داد: در شاهرود که شاید ۲ هزار کیلومتر با کرمان فاصله دارد، ۳۰ درصد بافندگان فرش کرمان می‌بافند و یا در اصفهان نیز این نوع بافت انجام می‌گیرد.

او این ارمغان را نتیجه وجود طرح‌های بسیار خاص و عام پسند مردم ایران و جهان در قالی کرمان دانست که توانسته است، یک اوج قدرتی را در طراحی و نقوش متنوع در فرش کرمان ایجاد کند.

گره‌های  رونق تولید فرش کرمان

همان طور که در مسیر رونق تولید قالی کرمان، گره‌هایی وجود دارد، در زمینه طراحی فرش دستباف کرمان که نقطه آغازین این هنر اصیل و البته پرسود برای کرمان و کشور است، مشکلاتی خودنمایی می کند.

وزیری با اشاره به اینکه فرش‌های مناطق مختلف کرمان در نزد جهان شهرت دارد، بیان داشت: تنوع رنگی را که ما در گذشته در طراحی داشتیم و تولید انواع مختلف رنگ ریزه‌ها و رنگ آمیزی‌ها در خامه یا نخ فرش که اصطلاحا ما به آن ریس می‌گوییم، وجود داشته است این بوده که ما ۳۹ رنگ را می‌توانستیم در رنگرزی تولید کنیم که هم اکنون این میزان رنگ به ۱۲ یا ۱۳ رنگ رسیده است و این خودش باعث شده مقداری از تنوع چه در رنگ رزی و چه مشتری‌هایی که رنگ‌های خاص را می‌پسندند، کاهش پیدا کند.

او مشکل دیگر عرصه فرش کرمان را از دست رفتن برخی از نقوش قدیمی بر اثر مرور زمان عنوان کرد.

 رسول پروان، استاد دانشگاه شهید باهنر کرمان با بیان اینکه از اواخر دهه ۱۸۷۰ میلادی مطابق با اواخر عصر قاجار که تجارت بین المللی فرش ایران در بازار‌های جهانی رونق دوچندانی را به دست آورد، قالی کرمان زبان زد مردم دنیا بود، گفت: آن زمان خلاقیت و نوآوری را در طرح و نقش فرش کرمان به خوبی شاهد بودیم؛ حتی در همین دهه‌های گذشته هم از همان خلاقیت‌ها و نوآوری‌هایی که در اواخر عصر قاجاریه در طراحی قالی کرمان اتفاق افتاده بود، استفاده کردیم و در واقع این موضوع، مشربی برای خلاقیت و نوآوری در طراحی فرش کرمان بود.

او با بیان اینکه در دهه‌های گذشته ما خلاقیت و نوآوری را در طراحی قالی کرمان کمی کمرنگ می‌بینیم، افزود: حضور پررنگ در بازار‌های جهانی، مستلزم این است که ما هنر فرش کرمان را همراه با خلاقیت پیش ببریم و این نیازمند این است  که هنرمندان طراح ما با اشراف و آگاهی در زمینه فرهنگ و هنر بومی کرمان، اطلاعات کافی را هم از فرهنگ و هنر کشور‌هایی که مخاطب ما هستند، داشته باشند و بتوانند با طراحی پلی بین فرهنگ ایران و فرهنگ کشور‌های صادر کننده قالی کرمان و سایر نقاط ایران بزنند و این پل می‌تواند راهی به سوی صادرات قالی کرمان و سایر نقاط ایران باشد.

پروان با بیان اینکه در فرشی که برای بازار‌های جهانی طراحی می‌شود، وزنه فرهنگ و هنر بومی ـ ملی، باید سنگین‌تر از دیگر بخش ها باشد، تصریح کرد: به هرحال هنر با خلاقیت زنده است و فرش هم جزو هنر‌های سنتی ایران محسوب می‌شود و مستثنی نیست و باید همراه با خلاقیت در بازار‌های جهانی ارائه شود.

این استاد دانشگاه درباره طراحی قالی در دانشگاه‌های کشور گفت: دانشگاه‌ها که مراکز تربیت هنرمندان در زمینه هنر فرش دستباف هستند، توانسته اند نیرو‌های خلاق و هنرمندی را برای عرصه طراحی فرش کرمان و ایران تربیت کنند؛ اما متاسفانه ما ارتباط بین دانشگاه و صنعت را باید بیشتر کنیم.

او ادامه داد: با استفاده از ظرفیت‌های صنعت است که خلاقیت در حوزه طراحی فرش کرمان اتفاق می‌افتد و این ارتباط هرچه تنگاتنگ باشد، ما شاهد اجرای زحمات تربیتی دانشگاه‌ها در حوزه صنعت خواهیم بود.

پروان باز هم با تاکید بر اینکه هنر فرش از هنر‌های سنتی ایران است و باید به سابقه و فرهنگ در این زمینه اعتنا داشته باشیم، تصریح کرد: آن سنت‌هایی که در زمینه طراحی قالی کرمان از عصر قاجاریه باقی مانده است، می‌تواند به پژوهشگران و طراحان برای اینکه خلاقیت و نوآوری را در قالی کرمان داشته باشند، کمک کند؛ بنابراین از این طریق طراحان می‌توانند طرح‌های خلاق و نوآوری را برای بازا‌های جهانی و مخاطبان در عرصه بین المللی ارائه دهند.

همت برای به روی دار قالی رفتن نقوش  فرش دستباف کرمان

رونق در قالی کرمان، نه تنها برای استان کرمان می تواند مثمر ثمر باشد ؛ بلکه با توجه به پیشینه ای که این اثر هنری در رونق صادرات به جهان داشته است، می تواند به ارزآوری برای کشور کمک کند و این موضوع مستلزم این است که گره های تمام دست اندرکاران این عرصه، شامل: طراحان، بافندگان، صادرکنندگان و ... گشوده شود. 

حال که نقطه شروع این هنر نفیس؛ یعنی نقوش و طرح های قالی کرمان این گونه رونق دارد، باید این فرصت را غنیمت شمرد و  همه برای به روی دار قالی رفتن این طرح ها و پهن شدن قالی کرمان در سراسر کشور و جهان تلاش کنند.

بی شک  آن زمان که قالی کرمان روزگار شکوه پیشینش را به دست آورد، طراحی و نقوش در این هنر نفیس رونق بیشتری خواهد گرفت. 

گزارش از معصومه یحیی زاده 

انتهای پیام/ م