باشگاه خبرنگاران جوان شهرکرد گزارش می‌دهد؛
زلزله‌ای خاموش زیر پای چهارمحال و بختیاری
پدیده فرونشست زمین مساله جدیدی نیست و چند سالی است که زنگ خطر آن در دشت‌های کشور به صدا در آمده است.
به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از شهرکرد، فرونشست زمین پدیده‌ای است که در اثر خالی شدن آب بافت‌های متراکم و لایه‌های زیرین سطح زمین رخ می‌دهد و در اثر آن سطح زمین به صورت تدریجی و در برخی موارد به طور ناگهانی فرو می‌نشیند.
سابقه فرونشست زمین در ایران به بیش از ۴۰ سال می‌رسد. فرونشست در اکثر دشت‌ها و آبخوان‌های ایران رخ داده، نرخ فرونشست در بسیاری از مناطق مستعد در حال گسترش است.
بیشتر بخوانید
- تامین آب شرب در مناطق شهری و روستایی با مشکل مواجه شده است
- چهارمحال و بختیاری دومین استان خشک کشور
- کسری آب شرب ۱۳ میلیون مترمکعبی در چهارمحال و بختیاری
فرونشست در ایران به دلیل برداشت بی رویه آب‌های زیرزمینی و نتیجه آن کمبود آب و تبدیل بسیاری از دشت‌ها به کانون‌های گرد و غبار است.
به گفته کارشناسان این نشست باعث ایجاد ترک و شکاف‌هایی در زمین شده و بر روی الگوی جریان‌های زیرزمینی و سطحی، تغییر کیفیت آب‌های زیرزمینی، تغییر شکل سطح زمین و سیل خیزی مناطق اثرگذار است.
در سال‌های اخیر به سبب تغییرات اقلیمی و تغییر بارش‌ها از برف به باران، آبخوان‌های چهارمحال و بختیاری نه تنها تغذیه نشده بلکه به سبب برداشت‌های بی رویه، با اُفت شدید آب مواجه شده است، به نحوی که منابع آب موجود در دشت‌های این استان به مرز بحران رسیده است و پدیده فرونشست دشت‌ها که از سال‌های گذشته در چهارمحال و بختیاری شکل گرفته، به سرعت در حال پیشروی است.
عوامل دخیل در فرونشست زمین
مهدی نادری استادیار گروه مهندسی خاک دانشگاه شهرکرد، گرم شدن زمین، کاهش بارندگی‌ها و مصرف آب زیرزمینی را از جمله عوامل دخیل در فرونشست زمین برشمرد و اظهار داشت: گزارش‌های علمی همبستگی بسیار بالا و مثبت ارتباطی میان گرم شدن زمین و ایجاد فروچاله‌ها را نشان می‌دهد.
او با اشاره به وجود چاه‌های غیر مجاز در دشت‌ها گفت: در دشت‌هایی که آب کافی برای کشاورزی وجود ندارد، وجود چاه موجب کاهش آب زیرزمینی و زهکشی در کارست‌ها و لایه‌های رسی زمین می‌شود.
نادری اضافه کرد: میزان پمپاژ آب از چاه‌ها، همبستگی بسیار بالا و معناداری با ایجاد فروچاله و نشست زمین دارند که در کشور ما این وضعیت مضاعف است.
او، فرونشست فنداسیون ساختمان در دشت‌ها، کج و معوج شدن درختان در دشت‌ها، ترک خوردگی ساختمان‌ها، قرار گرفتن ساختمان‌های روستایی یا شهری روی دشت‌ها، باز و بسته شدن تدریجی پنجره‌ها به صورت ناخودآگاه را از جمله عوامل دخیل در فرونشست زمین برشمرد.
فرونشست دشت‌های چهارمحال و بختیاری فاجعه‌ای اسف بار است
سیدهاشم فاطمی کارشناس حوزه آب استان چهارمحال و بختیاری گفت: آنچه که منجر به پدیده فرونشست می‌شود هم عوامل طبیعی و هم عوامل انسانی است، در کشور ما ۶۰۴ دشت وجود دارد که عمده آن‌ها با پدیده فرونشست روبرو هستند.
او افزود: در دهه ۴۰ تعداد چاه‌های کشورمان حدود ۴۷ هزار حلقه بود که تا پایان دهه هفتاد این تعداد به حدود ۲۴۰ هزار حلقه و در دهه ۹۰ به ۷۵۰ هزار حلقه چاه رسید، حفر این تعداد چاه بی رحمانه به جان منابع آبی ما افتاد و تمام دشت‌های ما را با افت سطح ایستابی، کسری مخزن و فرونشست مواجه کرد.
فاطمی اضافه کرد: چهارمحال و بختیاری هم از قاعده حفر چاه‌های غیرمجاز مستثنی نبود، هرچند در این استان تعداد حلقه چاه‌های حفر شده اندک است (زیر ۱۰۰ حلقه چاه)، اما به واسطه دو موضوع تغییر اقلیم و خشکسالی تعادل بین تغذیه آبخوان‌ها و برداشت از آن‌ها بر هم خورد (تغذیه کمتر از برداشت) در نتیجه روند افت سطح ایستابی ادامه دار بود و منابع آب زیرزمینی به شدت کاهش یافت.
او ادامه داد: آبخوان‌های چهارمحال و بختیاری دارای ضخامت متوسط ۵۰ تا ۶۰ متر هستند (ضخامت کمی دارند) و همین موضوع باعث می‌شود نسبت به برداشت بیشتر و بارش بیشتر واکنش نشان دهند یعنی هم سریعتر تخلیه می‌شوند و هم در صورت بارش مطلوب سریعتر سطح ایستابی آن‌ها بالا می‌آید.
فاطمی گفت: به واسطه خشکسالی، عدم بارش مطلوب و عدم بارش برف طی دو دهه گذشته سطح ایستابی در دشت‌های استان به شدت افت کرد که در این ارتباط می‌توان به افت سطح ایستابی به میزان ۳۰ متر در دشت خانمیرزا، ۲۵ متر در دشت سفید دشت و ۱۹ متر در دشت شهرکرد اشاره کرد.
او افزود: کسری مخزن در دشت شهرکرد حدود ۲۹۰ میلیون مترمکعب است و اکنون با توجه به کاهش شدید منابع آبی و کاهش تخلخل در قسمت عمیق‌تر آبخوان‌ها سرعت افت سطح ایستابی به شدت افزایش پیدا کرد.
فاطمی اضافه کرد: به طور مثال افت سطح ایستابی در دشت خانمیرزا در سال زراعی ۱۴۰۰-۹۹ بیش از ۲ متر و ۳۰ سانتیمتر و در دشت شهرکرد حدود یک متر و ۳۰ سانتیمتر بوده است.
او ادامه داد: با در نظر گرفتن وضعیت آبخوان‌های استان چهارمحال و بختیاری که از ارتفاع بالایی برخوردار بوده و معمولاً در ابتدایی حوضه‌های آبریز کارون و زاینده رود واقع هستند و متاسفانه این دشت‌ها فاقد جریانات سطحی نیز هستند و لذا وابستگی بسیار شدیدی به منابع آب زیرزمینی برای تامین آب در همه بخش‌های شرب، صنعت و کشاورزی است.
بحران آب مردم چهارمحال و بختیاری را در آینده‌ای نزدیک مجبور به کوچ اجباری می‌کند
فاطمی گفت: غیر قابل باور است که در استانی همچون چهارمحال و بختیاری که نگاه‌های زیادی برای انتقال بین حوضه‌ای آب در آن وجود دارد بیش از ۳۰۰ روستا با تانکر تامین آب می‌شود و یا در شهر‌هایی همچون کیان که در مجاورت شهرکرد قرار دارد با تانکر درون مخازن شرب آب می‌ریزند و در شهر‌هایی همچون شهرکرد، فرخ‌شهر، کاج، سفیددشت، فرادنبه، بروجن، نقنه، بن، وردنجان و ... مشکل تامین آب شرب وجود دارد.
او افزود: این بحران با توجه به تداوم خشکسالی در سال زراعی جدید تشدید نیز خواهد شد، بی شک وضعیت تامین آب در دشت‌های اصلی استان بحرانی بوده و اگر چاره‌اندیشی نشود طی چند سال آینده یعنی تا سه و یا چهار سال آینده بحران آب بسیار شدید خواهد بود و شاید مهاجرت اجباری نیز آغاز شود، اما به کجا؟ یقیناً در حاشیه شهر‌هایی که اکنون با حفر تونل‌هایی ویرانگر آب این استان را برده اند.
فاطمی در پایان گفت: فرونشست در دشت‌های استان وجود دارد، اما با توجه به ضخامت کم آبرفت نمی‌تواند به وسعت فرونشست دردشت‌هایی همچون دشت کبودرآهنگ یا میناب باشد، اما پر واضح است فرونشست بیش از یک متر در دشت خانمیرزا و ۳۰ سانتیمتر در شهرکرد فاجعه‌ای اسف بار است.
کاهش ۲۱ درصدی میانگین بارندگی در چهارمحال و بختیاری
مهران چراغ پور سرپرست اداره کل هواشناسی چهارمحال و بختیاری اظهار داشت: میانگین بارندگی در سال زراعی ۱۴۰۰-۹۹ در استان به ۳۸۸ میلیمتر رسید.
او افزود: این میزان بارندگی نسبت به مدت مشابه سال قبل با کاهش ۲۱ درصدی و نسبت به میانگین بلند مدت با کاهش ۳۲ درصدی همراه بود.
چراغ پور اضافه کرد: از ابتدای سال زراعی جاری تاکنون نیز بارش مؤثری در استان رخ نداده است.
آذرماه آغاز بارش‌های موثر در چهارمحال و بختیاری است
چراغ پور مدیرکل هواشناسی چهارمحال و بختیاری از آغاز بارش‌های موثر استان در آذرماه خبر داد و گفت: در ماه‌های مهر و آبان، میزان بارش‌ها قابل توجه نیست.
او با اشاره به تداوم روند خشکسالی در استان اظهار داشت: بر اساس نقشه‌های پیش‌یابی می‌توان گفت که پاییز امسال نیز بارش‌های موثر و در حد نرمالی در استان نخواهیم داشتیم.
چراغ پور با بیان اینکه پیش‌بینی بارش‌ها در فصل پاییز امسال کمتر از نرمال است، اضافه کرد: امید می‌رود این کمبود بارش‌ها در فصل زمستان جبران شود.
او با بیان اینکه به طور معمول بارش‌های موثر استان از نیمه دوم آبان باید آغاز شود، افزود: این در حالی است که امسال این بارش‌ها با تاخیر روبرو شده و از آذر شروع می‌شود.
هیچ گونه مدیریتی در برداشت آب در چهارمحال و بختیاری صورت نگرفت
فرزاد رضازاده رئیس اداره مهندسی و مطالعات اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری گفت: با توجه به خشکسالی‌های چند سال گذشته و برداشت بی رویه آب‌های این استان که هیچ گونه مدیریتی در این خصوص نیز حاصل نشد طبیعی است که با پدیده فرونشست رو به رو شویم.
او افزود: علاوه بر فرونشست آتش سوزی‌های زیرزمینی یا همان خودسوزی در دشت‌هایی که مواد آلی دارند مانند دشت خانمیرزا دور از انتظار نیست.
رضازاده اضافه کرد: فرونشست در استان چهارمحال و بختیاری در ابتدای مسیر است، ولی با این وجود به حدی رسیده است که از خط قرمز هم عبور کرده است.
او ادامه داد: با توجه به این که دشت‌های چهارمحال و بختیاری دشت‌های محدودی هستند (وسعت آن‌ها زیاد نیست) و پدیده فرونشست در این دشت‌ها بیشتر حس می‌شود به گونه‌ای که فرونشست در دشت‌های خانمیرزا و شهرکرد زنگ خطری بزرگ برای استان است.
رضازاده گفت: با مدیریت و تغذیه آبخوان‌ها و مدیریت مصرف آب می‌توان این پدیده را تا حدی کنترل کرد.
نیمی از قنات‌های چهارمحال و بختیاری خشک شده است
غلامرضا ذاکری مدیر آب، خاک و امور فنی و مهندسی جهاد کشاورزی چهارمحال و بختیاری با اشاره به خشک شدن نیمی از قنات‌های استان، گفت: کمبود بارش و خشکسالی دلیل خشکیدگی قنات‌ها در استان است.
او با بیان اینکه نیمی از ۸۴۱ قنات استان خشک شده‌اند، گفت: امکان هیچ‌گونه عملیات اجرایی برای احیای آن دسته از قنات‌هایی که کامل خشک شده‌اند وجود ندارد، اما می‌توان با لایروبی زمینه افزایش آبدهی قنات‌هایی که کم‌آب شده‌اند را فراهم کرد.
ذاکری اضافه کرد: در سه سال گذشته با اعتبار حدود ۶ میلیارد تومان، ۱۰۰ رشته قنات در استان لایروبی شده و امسال هم لایروبی ۱۳۰ رشته قنات با اعتبار مصوب ۱۳ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومان در حال اجراست.
او با بیان اینکه نوع بارش در جریان داشتن قنات‌ها تاثیرگذار است، خاطرنشان کرد: در صورتی که بارش از نوع برف باشد، به‌صورت مداوم و در طول تابستان قنات جریان خواهد داشت و از این طریق مفید است، بنابراین اگر بارش‌های زمستانه امسال از شرایط بهتری برخوردار باشد، امید است قنوات خشکیده احیا شوند.
ذاکری گفت: با توجه به شرایط موجود و به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی و کاهش سطح ایستایی آب، بعد از آبدهی قنات‌هایی که خشک شده‌اند، می‌توان مرمت، بازسازی یا احیا کرد و سطح ایستایی قنات را تغییر داد، به این معنا که سطح ایستایی آب، به میزان بارش‌ها و ذخیره آب‌های زیرزمینی بستگی دارد که از این طریق سطح ایستایی آب افزایش و در مسیر قنات جریان پیدا می‌کند.
پدیده فرونشست زمین نوعی زلزله خاموش و تدریجی تلقی می‌شود که روند این پدیده قابل کنترل و پیشگیری است.
فرونشست در اثر کاهش رطوبت زمین رخ می‌دهد و فشرده شدن خاک و از بین رفتن لایه نفوذپذیر از پیامد‌های اصلی آن برشمرده می‌شود و به گفته کارشناسان پیامد متراکم شدن زمین نفوذ نکردن آب‌های جاری به عمق است.
تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پیاپی و بلندمدت، نبود مدیریت در مصرف آب در بخش‌های مختلف شهری و صنعت و استفاده از روش‌های سنتی آبیاری در بخش کشاورزی، طی سال‌های گذشته موجب شده است تا بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور خشک شود و پیامد این اتفاق‌ها و افت سطح آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین است.
به عنوان راهکار دراز مدت بر مبنای تجربه سایر کشور‌ها چاره‌ای جز اصلاح روش‌های مدیریت منابع آب وجود ندارد و تا زمان باقی است باید به سوی آن حرکت کرد.
گزارش از افسانه احمدی فارسانی
انتهای پیام/ف
