باشگاه خبرنگاران جوان ـ آن روز‌ها که تهران از هر طرف کِش نیامده بود و در حصار خندق و دروازه‌ها قرار داشت، حتی قبل‌تر از آن، زمانی که هنوز به پایتختی ایران انتخاب نشده بود و دهی از توابع شهرری به‌حساب می‌آمد، نامش تهران بود؛ نامی که به‌نظر می‌رسد از گذشته‌های دور روی این روستای قدیمی قرار داشت و هنوز هم پایتخت را با همین نام می‌شناسند.

اما احتمالا کمتر کسی از ما اطلاع چندانی درباره وجه تسمیه این نام دارد. اینکه چطور این کلانشهر چند میلیون نفری امروز که از ۲۳۶ سال پیش پایتخت ایران بوده، تهران نام گرفت، سؤالی است که در این گزارش کوتاه به‌دنبال پاسخی برای آن می‌گردیم.

تاریخ تهران

همین چند سال پیش بود که پیدا‌شدن اسکلت یک انسان ۷ هزار ساله در محدوده میدان مولوی، باعث تحول در گمانه‌زنی‌های تاریخ تهران شد. اینکه تهران دست‌کم ۷ هزار سال عمر دارد، موضوع جذابی است که از همان زمان سوژه تحقیقات و پژوهش‌های باستان‌شناسان و تهران‌پژوهان شد. البته با توجه به قدمت طولانی شهرری، همیشه این موضوع درنظر گرفته می‌شد که تهران هم پا به پای شهرری از پیش از اسلام تا به امروز عمر کرده، اما پیداشدن این اسکلت ۷ هزار ساله مهر تأییدی بر قدمت پایتخت است.

واقعیت این است که تهران از گذشته‌های دور، حتی شاید از پیش از اسلام از توابع شهرری بوده است. اما نخستین باری که نام تهران را در متون قدیمی می‌بینیم، زمانی است که از محمد بن ابوعبدالله حافظ تهرانی، یکی از محدثان نامدار سده سوم هجری قمری یاد می‌شود. در کتاب «تاریخ بغداد» نوشته ابوبکر خطیب بغدادی که حدود هزار و ۱۶۰ سال پیش نگاشته شده، به نام این محدث نامور اهل تهران اشاره شده که همین نام درواقع قدیمی‌ترین سند تاریخی است که نشان می‌دهد بیش از هزار سال پیش تهرانی با همین نام وجود داشته و از آبادی‌های حومه شهرری به‌حساب می‌آمده.

یک شهر و هزار معنی

حالا که متوجه شدیم نام تهران دست‌کم از هزار و ۲۰۰ سال پیش تهران بوده، بهتر است به وجه تسمیه آن بپردازیم؛ اینکه چرا نام تهران، تهران شده. درباره وجه تسمیه تهران روایت‌ها و نظرات مختلفی وجود دارد. بسیاری از تهران‌پژوهان و زبان‌شناسان آن را به‌معنای «پایین دامنه» درنظر گرفته‌اند، برخی آن را به‌معنای «جای گرمسیر» و «مکان گرم» می‌دانند و بعضی دیگر معتقدند که از گذشته‌های دور تیره‌ای از خاندان طاهری خراسان در این منطقه ساکن بودند و به همین دلیل نام طاهران روی تهران قرار گرفت و بعد‌ها تهران شد. جز این‌ها هم چندین و چند معنی دیگر برای تهران درنظر گرفته شده که در ادامه به هر کدام از آن‌ها خواهیم پرداخت.

جای گرم

یکی دیگر از معانی تهران که بیشتر از سایرین مورد پذیرش و قبول تهران‌پژوهان و زبان‌شناسان است، این است که تهران از دو بخش «ته» و «ران» تشکیل شده که ته در زبان‌های بسیار کهن به‌معنای گرم بوده و ران نیز به‌معنای مکان است. اینطور که مرحوم احمد کسروی، زبان‌شناس و پژوهشگر نام‌آشنا این نظریه را درباره وجه تسمیه تهران ارائه داده، مجموعا می‌توان تهران را به‌معنای مکان گرمسیر و جای گرم درنظر گرفت. جالب اینکه افرادی که به این وجه تسمیه درباره نام پایتخت عقیده دارند، مثل گروه قبل از واژه شمیران مدد گرفته‌اند. این افراد معتقدند که «شمی» به‌معنای سرد است و شمیران یعنی جای سرد و خنک؛ بنابراین تهران هم معنی جای گرم می‌دهد. مرحوم دکتر حسین کریمان، ادیب، لغت‌شناس و مورخ هم این نظریه را قبول دارد. اما می‌گوید نام پایتخت در اصل «گِهران» بوده و بعد با معرب‌شدن، به تهران تبدیل شده است.

تهران، ته دامنه، پایین دامنه

یکی از اصلی‌ترین وجه تسمیه‌های تهران که بیشتر پژوهشگران تهران قدیم بر آن اتفاق نظر دارند، این است که نام تهران از دو کلمه «ته» به‌معنای پایین و «ران» به‌معنای پایین دامنه تشکیل شده است. مرحوم جعفر شهری در کتاب «تهران قدیم» هم از همین وجه تسمیه صحبت کرده و گفته از آنجا که این شهر در پایین دامنه کوه‌های البرز قرار دارد، معنای پایین دامنه می‌دهد. تهران‌پژوهانی که این نظریه را درباره وجه تسمیه تهران قبول دارند، از نام «شمران» هم کمک گرفته و گفته‌اند که شمران به‌معنای بالای دامنه است و به همین دلیل این اعتقاد که تهران هم به‌معنای پایین دامنه است، قوت می‌گیرد.

رانندگان به انتهای زمین

اینکه تهران از ترکیب دو واژه ته و ران تشکیل شده، باور بیشتر لغت‌شناسان، پژوهشگران و زبان‌شناسان است. اما همانطور که در دو مورد قبلی اشاره شد، هر کدام از این لغت‌شناسان این دو واژه را به معانی مختلف می‌گیرند و به همین دلیل مجموعا معنی‌ای که برای تهران درنظر می‌گیرند، متفاوت می‌شود. یکی از این افراد، سعید نفیسی است؛ زبان‌شناس و پژوهشگر ادبیات فارسی که سال ۱۳۴۵ درگذشته است. مرحوم نفیسی معتقد بود که «ته» در نام تهران به معنی «زیر» است و «ران» از بن مضارع راندن تشکیل شده؛ مجموعا هم «به ته راندن» یا «زیرزمین» معنا می‌دهد. این ادیب معاصر معتقد بود که مردم این ناحیه برای پناه‌بردن از جنگ و حمله متجاوزان به زیر‌زمین پناه می‌بردند و به‌اصطلاح به ته می‌راندند! برای همین به این خطه تهران گفته می‌شد.

تیر، عطارد، تیرداد

در برخی از منابع از جمله «فرهنگ نظام»، تهران را به سیاره عطارد یا تیر منسوب کرده‌اند. درباره اینکه چرا تهران را به نام سیاره عطارد منسوب کرده‌اند، توضیحی وجود ندارد، اما این نظریه وجود دارد که شخصی به نام «تیرداد» این سرزمین را آباد کرده و به همین دلیل نام این منطقه را «تیران» گذاشته‌اند. بعد‌ها به مرور زمان تیران به تهران تبدیل شده. اما تیران به چه معناست؟ این واژه از دو واژه کوچک‌تر «تیر» و «ان» تشکیل شده که این الف و نون آخر کلمه را معادل کلمه آباد کنونی گرفته‌اند؛ یعنی اگر می‌خواستیم آن را به فارسی امروزی برگردانیم، می‌شد تیرآباد. مثل بسیاری از محله‌های این روز‌های پایتخت که با همین روش ساخته شده‌اند؛ علی‌آباد، امیرآباد و….

طهیران یا طاهران

و درنهایت به دو نظریه دیگر درباره وجه تسمیه تهران می‌رسیم که اگرچه مانند سایر نظریه‌ها قوی و معتبر نیست، اما به هر حال درباره تهران و دلیل نامگذاری‌اش مطرح شده و بد نیست به آن‌ها هم بپردازیم. حسین قلی خان ایلخانی از رجال دوره قاجار که مدتی در ری و شمیرانات ساکن بوده، در نوشته‌های خودش مردم تهران را مردمی طهیرالچهره معرفی می‌کند و می‌گوید: «به درستی که این نام (طهران) برازنده این مردم طهیرالچهره است.

مردم این دیار جامه پاکیزه بر تن دارند و آب و هوای خوب مصرف می‌کنند. لحن آنان زیبا و سرشار از آداب است». با استناد به همین جملات این رجال قاجاری، برخی گفته‌اند طهیران می‌تواند ترکیبی از «طهیر + ان» باشد؛ یعنی جمع زیبایان و پاکان که به مرور برای سهولت در بیان، «طهران» شده است. گروهی هم معتقدند که از گذشته‌های دور، تیره‌ای از خاندان طاهری خراسان در این منطقه زندگی می‌کردند و درواقع طاهران که بعد‌ها طهران شده، نامش را از ساکنانش گرفته است.

منبع: اندیشه معاصر

انتهای پیام/