باشگاه خبرنگاران جوان - در جوامع مختلف، نهاد‌های گوناگونی در جامعه‌پذیرکردن افراد، ایفای نقش می‌کنند. در ایران نیز نهاد روحانیت، مهم‌ترین نهادی است که در این راستا محور فعالیت است. نهاد مذهب و به‌تَبع آن، علما از گذشته‌های دور در ایران، نقش ویژه‌ای را ایفا می‌کردند؛ تا‌جایی که به اعتقاد عده زیادی، آنچه که انسجام جامعه را حفظ می‌کند، روحانیت (اسلام) است.

تاریخ معاصر ایران، دارای تجربه‌های نو و تازه‌ای در زمینه‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است که دگرگونی‌های شگرفی در پی داشته است. تحلیل و بررسی هریک از این دگرگونی‌ها و تغییر و تحولات، بدون نگاه ویژه به‌نقش روحانیت در این تحولات، عملی بیهوده است.

برای واکاوی نقش روحانیت و به خصوص آیت‌الله میرزا حسن شیرازی صاحب فتوای معروف تحریم تنباکو با دکتر علیرضا جوادزاده استادیار موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در گروه تاریخ اندیشه معاصر به گفتگو پرداختیم که در ذیل می‌آید.

علیرضا جوادزاده

ضمن تشکر از جنابعالی، ابتدا خلاصه‌ای از حوادث نهضت تنباکو را برای خوانندگانی که کمتر در این زمینه مطالعه کرده‌اند، بیان کنید.

تاریخ روحانیت معاصر شیعه، با سیاست پیوند خورده است و برخلاف برخی نگاه‌های نادرست و آمیخته با سکولاریسم، بخش مهمی از محبوبیت و اعتبار روحانیت در میان مردم، ریشه در فعالیت‌ها و مواضع سیاسی آن‌ها داشته است. برای روشن‌تر شدن بحث، حوادث نهضت تنباکو را به‌اختصار عرض می‌کنم.

در سال ۱۳۰۶ هجری قمری و سفر سوم ناصرالدین شاه با اروپا، موضوع واگذاری انحصار توتون و تنباکو به ماژور جرالد تالبوت انگلیسی (مدیر شرکت رژی) مطرح شد. حدود یک سال و نیم بعد در رجب ۱۳۰۸ هجری قمری، مسئولان شرکت رژی به همراه افراد زیادی به عنوان کارکنان شرکت وارد تهران شدند و چند روز بعد در ۲۸ رجب، امتیاز انحصار توتون و تنباکو رسما از سوی ناصرالدین شاه به تالبوت واگذار شد.

ماژور جرالد تالبوت انگلیسی

طبق این قرارداد، همه محصول توتون و تنباکو (که به عنوان یکی از عمده‌ترین محصولات تولیدی ایران درآمده بود)، تحت اختیار شرکت رژی انگلیسی درمی‌آمد و همه ایرانیان موظف بودند محصول خود را فقط به این شرکت بفروشند و از این شرکت خریداری کنند.

همچنین صادرات این محصول به خارج نیز در انحصار این شرکت قرار می‌گرفت. در مقابلِ منافع بسیار زیادی که برای شرکت حاصل می‌شد، شرکت متعهد به پرداخت ۱۵ هزار لیره انگلیسی و یک چهارم سود به دولت ایران پرداخت خواهد کرد.

چند تن از مستوفیان در حال شمارش وجوه مالیاتی در حضور ناصرالدین شاه

ناعادلانه بودن قرارداد و نیز ضرر‌های اقتصادی زیاد کشاورزان و تاجران و به ویژه افزایش سلطه اقتصادی و فرهنگی کفار بر مردم مسلمان ایران که در نتیجه اجرای قرارداد «رژی» حاصل می‌شد، مسائلی نبود که مردم و علما آن‌ها را نادیده بگیرند؛ به همین جهت، با اجرایی شدن قرارداد، اعتراض‌ها در مناطق گوناگون ایران به ویژه تهران، تبریز، اصفهان و شیراز شکل گرفت که در برخی شهر‌ها با خشونت مواجه شد. در این میان، چشم‌ها به سامرا و نظر مرجع بزرگ شیعه، میرزای شیرزای بود.

میرزای شیرازی که ابتدا طی دو تلگراف به ناصرالدین شاه، با ذکر خطرات و مفاسد امتیازدهی به بیگانگان از جمله امتیاز تنباکو، خواستار رفع این امتیازات شده بود، پس از عملی‌نشدن این خواسته و در حالی که اعتراضات زیادی از سوی مردم و علما در شهر‌های ایران درباره قرارداد تنباکو شکل گرفته بود، حکم تحریم را صادر کرد: «بسم‌الله الرحمن الرحیم. الیوم استعمال تنباکو و توتون بأی نحو کان، در حکم محاربه با امام زمان (عج) است». این حکم در تاریخ اول جمادی‌الاول ۱۳۰۹ منتشر و ظرف مدت کوتاهی در همه مناطق ایران نشر یافت.

تبعیت گسترده مردم از حکم به گونه‌ای که حتی زنان حرمسرا و افراد لاابالی نیز از استعمال توتون و تنباکو خودداری کردند، موجب واکنش و تکاپوی درباریان به ویژه امین‌السلطان (که مسئولیت قرارداد با وی بود) شد.

شاه و درباریان پس از ناموفق بودن اقداماتی نظیر «تکذیب حکم»، «ایجاد اختلاف میان علما» و «مصالحه با علما»، دست به آخرین حربه، یعنی اعمال قدرت و خشونت دست زدند و در همین راستا، ناصرالدین‌شاه به میرزای آشتیانی (برجسته‌ترین عالم تهران) پیغام فرستاد که «یا باید در ملاء عام قلیان بکشید و یا از ایران خارج شوید». میرزای آشتیانی با صراحت پاسخ داد که نقض حکم میرزای آشتیانی ممکن نیست؛ و بنابراین فردا از ایران خارج می‌شود.

روز بعد که مقارن با سوم جمادی‌الثانی سالروز شهادت حضرت فاطمه (س) بود، در حالی که میرزای آشتیانی آماده رفتن از تهران بود، به تدریج علما و مردم، در منزل وی و اطراف آن تجمع کردند. نویسنده تاریخ دخانیه، وضعیت را چنین توصیف کرده است: «کم‌کم جمعیت مردم زیاد شد ... تا قریب ظهر، همین طور فوج فوج از هر صنف به سنگلج [محله میرزای آشتیانی]آمده، مجتمع شدند. هنگام ظهر، دیگر نوبت به زنان رسید. زنان نیز دسته دسته، فوج فوج جمع آمده، جمعیت زنان نیز انبوه شد. پس از این جماعت، اول کار زنان بود که روانه بازار‌ها شدند؛ هر دکان گشوده دیدند، خواهی نخواهی بستند تا کار به جایی رسید که در تمامی شهر به این عظمت، یک دکان دیگر گشوده نماند. این جمعیت زنان با آن انبوهی و کثرت، پس از بستن بازار، تماما سرهایشان را از روی چادر به علامت عزا گِل گرفتند و فریاد و فغان کنان رو به ارک دولت رفتند. جمعیت مردان نیز با گریه و فغان و وااسلما گویان از دنبال زنان روانه شدند. جمعیت ... در میدان ارک [نزدیک کاخ شاه]مجتمع شدند.... چنین شورش و غوغای عظیمی را پیش از آن که به عیان درآید، هیچ وهمی نمی‌اندیشید.... زنان به زنده و مرده شاه، از هر قسم و رقم فحش و دشنام و بدگویی و نفرین، ابدا خودداری نداشته، تا آنجا که تصورشان می‌رسید، از هیچ روی فروگذاری نداشته، ... یک مرتبه ضجه یا علی و یا حسین از تمامی مخلوق بلند می‌شد. از جنین هنگامه عظیمی که دفعتا در میدان ارک برپا گردید. تمامی اجزای دولت، خاصه حرم‌سرا‌های سلطنتی را وحشت ودهشت عظیمی فرا گرفته، خرد و بزرگ دربار مضطرب شدند».

در ادامه تجمع، کار بالا می‌گیرد و تعدادی از مردم به شهادت می‌رسند. سرانجام قرارداد به صورت رسمی از طرف دولت لغو می‌شود.

نهضت تنباکو در تاریخ معاصر ایران با نام میرزای شیرازی گره خورده است. به عنوان سؤال دوم، بفرمایید زمینه‌های حکم تاریخی میرزا چگونه شکل گرفت؟

میرزای شیرازی

موفقیت جنبش تحریم تنباکو، در سایه رشد نظری و عملی جریان اصولی شیعه محقق شد. چنان‌که می‌دانیم، جریان اخباری در اوایل روی کار آمدن قاجاریه به حاشیه رانده و متقابلاً جریان اصولی احیا شد. رشد مکتب و جریان اصولی، در کنار ضعف حکومت قاجار پس از شکست در جنگ با روس، موجب شد: اولاً به‌لحاظ نظری، مباحث مربوط به ولایت عامه فقیه زمینه طرح و بسط پیدا کند؛ چنان‌که نخستین رساله مستقل در اثبات ولایت عامه فقیه به‌قلم ملااحمد نراقی به نگارش درآمد؛ ثانیا به‌لحاظ عملی، مراجع تقلید مقیم عتبات و فقیهان ساکن شهر‌های ایران، از استقلال و قدرت سیاسی ـ اجتماعی بیش‌تری در مقایسه با دوره صفویه برخوردار شدند؛ به‌گونه‌ای‌که برخی فق‌ها در شهر‌هایی که مقیم آن بودند، قدرت فائقه نسبت به اقتدار حاکم داشتند؛ و در این راستا، فقیهی مانند سیدشفتی توانست در اصفهان گونه‌ای از الگوی دولت در دولت (وجود یک دولت کوچک در درون دولت بزرگ‌تر) را عملی کند. برجسته شدن دیدگاه لزوم تقلید از اعلم و تمرکز مرجعیت شیعه در دوره شیخ‌مرتضی انصاری ـ که خود با نوآوری‌های اجتهادی‌اش به تقویت جریان اصولی پرداخت ـ در رشد اقتدار و استقلال نهاد روحانیت در مقابل دربار تأثیرگذار بود. جنبش ضدرژی به رهبری میرزای شیرازی (که در آن مقطع، مرجعیت شیعه در وی تمرکز یافته بود) در چنین وضعیتی به وقوع پیوست و با موفقیت قرین شد.

دوره تدریس و مرجعیت میرزای شیرازی، تقریباً مقارن بود با سلطنت پنجاه ساله ناصرالدین‌شاه قاجار. در دوران سلطنت طولانی او، به‌واسطه ضعف دولت و نفوذ استعمار و غرب‌گرایان، بخش‌هایی از کشور جدا شد و امتیازات گوناگونی به بیگانگان داده شد. ناصرالدین‌شاه تا حدودی به امور کشورداری آشنا بود و اندکی هم به اصلاحات صوری علاقه داشت. بین حکومت و روحانیت در دوره او به دلیل فزونی یافتن نقش منورالفکران و دادن امتیاز به بیگانگان و ظلم به رعایا تنش‌هایی رخ داد که نهضت تحریم تنباکو اوج این تنش‌ها بود.

چنان‌که اشاره شد، ناعادلانه بودن قرارداد و نیز ضرر‌های اقتصادی زیادی که در نتیجه اجرای قرارداد «رژی» متوجه مردم ایران به ویژه کشاورزان و تاجران می‌شد، مسائلی نبود که مردم و علما آن‌ها را نادیده بگیرند. (چنا‌ن‌که روزنامه اختر، از روزنامه‌های مهم منتشرشده در دوره زمانی نهضت تنباکو، گزارشی مفید و جالبی را ذکر کرده است با عنوان «سخنی چند در انحصار تنباکو و توتون ایران»، درباره ناعادلانه بودن قرارداد رژی و ضرر و زیانی که در پی اجرای آن متوجه زارعان، تجار و دولت می‌شود). اما غیر از این دو مسئله، نکته بسیار مهم، افزایش سلطه اقتصادی و به ویژه فرهنگی کفار در نتیجه اجرای قرارداد بود. این امر در صدور حکم تحریم تنباکو از سوی مرجعیت شیعه تأثیر زیادی داشت.

برای ارائه توضیحات بیشتر و شفاف شدن نکته اخیر، مناسب است مطالب شیخ حسن کربلایی که خود از یک سو از شاگردان فاضل میرزای شیرازی بود و از سوی دیگر فضا و شرایط صدور حکم تحریم را از نزدیک درک کرده بود، مطالعه شود. مرحوم کربلایی در ابتدای کتاب تاریخ دخانیه، در شرح وضعیت مردم مسلمان ایران هنگام انعقاد قرارداد رژی، به تفصیل به انفعال فرهنگی ایرانیان در نتیجه ورود کفار غربی به ایران و انعقاد قرارداد‌های مختلف پرداخته، خطرات این مسأله را به خوبی شرح داده است. مطالب ایشان به خوبی می‌تواند روشن کننده علت و مبنای صدور حکم تحریم باشد.

میرزای شیرازی با چنین نگاهی، با قرارداد‌ها و قرارداد تنباکو مواجه شد. اشاره شد که میرزا قبل از صدور حکم تحریم، دو تلگراف به ناصرالدین شاه ارسال کرد و از شاه قاجار خواست تا قرارداد را لغو کند. در تلگراف اول ـ که در اواخر ۱۳۰۸ ارسال شده ـ چنین آمده است: «عرضه می‌دارد که اجازه مداخله اتباع خارجه در امور داخله مملکت و مخالطه و تودّد آن‌ها با مسلمین و اجرای عمل بانک و تنباکو و تتن [= توتون]و راه‌آهن و غیرها، از جهاتی چند منافی صریح قرآن مجید و نوامیس الهیه و موهن استقلال دولت و مخلّ نظام مملکت و موجب پریشانی عموم رعیت است»

در بخشی از تلگراف دوم نیز ـ که (در اوایل ربیع‌الثانی ۱۳۰۹) تقریبا یک‌ماه قبل از صدور حکم تحریم ارسال شد ـ نوشته بود: «.. کَفَره را بر وجوه معایش و تجارت آن‌ها مسلط کرد تا بالاضطرار با آن‌ها مخالطه و موادّه کنند و به خوف یا رغبت، ذلت نوکری آن‌ها اختیار نمایند و کم‌کم بیشتر منکرات، شایع و متظاهر شود و رفته رفته عقایدشان فاسد و شریعت اسلام، مختل‌النظام گشته و خَلق ایران به کُفر قدیم خود برگردند».

در نهایت بعد از بی‌توجهی شاه قاجار و درباریان در الغای قرارداد، حکم تحریم را صادر کرد.

چه کسانی در قضیه فتوای تنباکو بر میرزای شیرازی تأثیر داشتند؟ چون در این باره، ادعا‌هایی در برخی متون تاریخی مطرح شده است.

میرزای شیرازی خود عالمی اجتماعی بود و چنین نبود که در گوشه‌ای نشسته باشد و بی‌خبر از اوضاع ایران، دیگران تأثیر اصلی بر تصمیم‌گیری‌های وی داشته باشند.

درباره قرارداد‌های خارجی و به ویژه قرارداد رژی نیز میرزا اولا اطلاعات را از منابع موثق (یاران، شاگردان و ارادتمندان زیادی که در شهر‌های گوناگون ایران و خارج از ایران حضور داشتند) دریافت می‌کرد؛ افرادی مانند میرزای آشتیانی و شیخ‌فضل‌الله نوری در تهران، آقا نجفی در اصفهان، میرزاجواد‌آقا در تبریز و مرحوم فال اسیری در شیراز؛ ثانیا چنان‌که اشاره شد قبل از صدور حکم تحریم، دو بار با فاصله زمانی، به ناصرالدین شاه تلگراف زد. در این دو تلگراف، با ذکر خطرات و مفاسد امتیازدهی به بیگانگان از جمله امتیاز تنباکو، خواستار رفع این امتیازات شد. پس از عملی‌نشدن این خواسته و در حالی که اعتراضات زیادی از سوی مردم و علما در شهر‌های ایران درباره قرارداد تنباکو (به ویژه در شهر‌های تهران، شیراز، اصفهان و تبریز) شکل گرفته بود و اخبار آن به گوش میرزا می‌رسید، حکم تحریم از سوی ایشان صادر شد.

در چنین شرایطی، سخن گفتن از تأثیر جدی سید‌جمال‌الدین اسد‌آبادی یا سیاستمداران روس در صدور حکم تحریم، کاملا بی‌وجه است و بیشتر به طنز می‌ماند تا بیان واقعیت تاریخی.

یکی از پیامد‌های نهضت تنباکو قیام مشروطه است. چرا ۱۵ سال بعد از نهضت مشروطه روشنفکران توانستند نهضت مشروطه را به انحراف بکشاند و زمینه انزوای روحانیون را فراهم آورند؟

در بیان مقایسه میان نهضت تحریم با نهضت مشروطه و علل موفقیت اولی برخلاف نهضت دوم، مباحث زیادی قابل ذکر است. در نهضت تحریم، روشنفکران حضور نداشتند. برخلاف نهضت مشروطه که به‌رغم در اقلیت بودن روشنفکران، اما حضور و تأثیرگذاری جدی داشتند، در نهضت تحریم، وحدت رهبری وجود داشت و برخلاف نهضت مشروطه در نهضت مشروطه، هدف کاملا روشن و شفاف بود، اما در نهضت مشروطه چنین نبود.

در کنار این تفاوت‌ها، یکی از موضوعات مهم در موفقیت تنباکو و عدم موفقیت مشروطه، منابع اطلاعاتی مطمئن و موثق بود. میرزای شیرازی احتیاط زیادی در این زمینه عمل می‌کرد. اما متأسفانه در دوره مشروطه، برخی مراجع و علمای عتبات، دارای منابع خبری موثقی نبودند.

پیامدهاى فتوا را توضیح دهید.

پیروزی نهضت تنباکو به‌دست مرجعیت و علمای شیعه، در شکستن توأمان استعمار و استبداد تأثیر بسزایی داشت. در واقع، حرکت اعتراضی مردم در برابر قرارداد استعماری شکل گرفت، اما در ادامه، جنبه ضداستبدادی پیدا کرد. این واقعه مهم اهمیت زیادی در تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران دارد؛ به گونه‌ای که سرآغاز بیداری و تحول‌خواهی ایرانیان و یکی از زمینه‌ها و عوامل اصلی نهضت مشروطیت دانسته شده است. حتی برخی غرب‌گرایان و منحرفان نیز (که مخالف حضور روحانیت در سیاست بوده و هستند) بدین امر اعتراف کرده‌اند.

از سوی دیگر، این واقعه موجب شد نقش حوزه علمیه و عالمان در حوادث و تحوّلات ایران گسترش یابد و زمینه آشنایی طلاب و علما را با حوادث ایران و جهان بیشتر کند.

فضای حوزه‌های علمیه بعد از تحریم تنباکو، بانشاط و فعال بود و می‌توان دوره بعد از نهضت تحریم را یکی از درخشان‌ترین و پرتکاپوترین دوره‌های روحانیت و حوزه‌های شیعه از منظر فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی و نیز محبوبیت مردمی روحانیت دانست. از این زاویه، می‌توان به نقد دیدگاهی نشست که فعالیت‌های سیاسی روحانیت را موجب فاصله‌گیری روحانیت از مردم بیان می‌کند.

از دیگر پیامد‌های مهم جنبش تحریم تنباکو، اجتناب از کالا‌های خارجی و تقویت این ذهنیت در میان مردم به‌ویژه علما بود که برای رفع وابستگی به بیگانگان و سلطه کفار، ضرورت دارد وسایل مورد نیاز جامعه ایران، در داخل کشور تولید شود. در همین راستا، یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های اقتصادی و تولیدی با نام «شرکت اسلامیه» در اصفهان شکل گرفت. این شرکت با هدف تأمین منسوجات و پوشاک مورد نیاز مردم مسلمان ایران با تلاش و حمایت علمای اصفهان، به‌ویژه حاج‌آقانورالله اصفهانی، در سال ۱۳۱۶ قمری تأسیس شد و شعبه‌هایی از آن نیز در برخی شهر‌های مهم دیگر به‌وجود آمد. مراجع و علمای بزرگی مانند آخوند خراسانی و صاحب عروه به تأیید این شرکت و پشتیبانی از آن همّت گماردند.