برخلاف خلیج فارس و آب‌های آزاد جنوب که چندین جزیره کوچک و بزرگ مشهور دارد، در شمال کشور تنها یک جزیره ایرانی وجود دارد که آن هم ظاهرش با جزیره‌هایی که در ذهن داریم فرسنگ‌ها فاصله دارد. جزیره‌ای منحصر به فرد، بکر، با ظرفیت‌های طبیعی و گردشگری فراوان، خالی از سکنه و متروک که در سال ۵۴ به عنوان یکی از نخستین مناطق زیست کره زمین معرفی شده و به ثبت رسیده است؛ اما این روز‌ها سفر رئیس جمهور به این جزیره و دستور ویژه برای اجرای طرح گردشگری در این جزیره، باعث شده موضوع تبدیل آشوراده به مرکز گردشگری، دوباره داغ شود؛ البته باید دید با توجه به سابقه‌ای که از پنج دولت قبلی وجود دارد، آیا این جزیره به مرکزی برای طبیعت گردی و گردشگری تبدیل می‌شود یا خیر؟ در این گزارش در کنار بررسی سابقه ۲۰ ساله تبدیل آشوراده به منطقه گردشگری و نظر موافقان و مخالفان این طرح، از تاریخچه و اهمیت این جزیره نوشته ایم که خواندنش خالی از لطف نیست.

نگاهی به اهمیت تنها جزیره ایرانی دریای خزر

جزیره آشوراده در ۱۰ کیلومتری بندر ترکمن واقع شده است و تنها ۴۰ کیلومتر با گرگان فاصله دارد. این جزیره از شمال به دریاچه کاسپین، از شرق به تنگه‌ای باریک به نام «تنگه چپق‌اوغلی»، از غرب به کانال طبیعی خزینی و ادامه شبه جزیره میانکاله و از جنوب به خلیج گرگان منتهی می‌شود. در بیشتر منابع تاریخی آمده است که آشوراده در ابتدا یک مجمع‌الجزایر متشکل از سه جزیره بوده است؛ دو جزیره شرقی کوچک و یک جزیره غربی بزرگ؛ اما با بالا آمدن سطح آب، دو جزیره کوچک انتهای آن در آب فرو رفت و اکنون، تنها یک جزیره باقی مانده است.

جزیره آشوراده تا چند سال پیش ۱۲۰۰ هکتار وسعت داشت، اما سیل و بالا آمدن سطح آب دریا باعث شده تا تنها ۴۰۰ هکتار آن باقی بماند. جزیره آشوراده به چند دلیل دارای اهمیت است. این جزیره در سال ۵۴، به‌عنوان یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در جهان (مناطق حفاظت‌شده زیستی بین‌المللی) معرفی شد و به ثبت جهانی رسید. همچنین این جزیره، یکی از مهم‌ترین تالاب‌های جهان در فهرست کنوانسیون جهانی رامسر است و به‌عنوان یکی از ۵۹ منطقه بین‌المللی ذخایر طبیعی ثبت شده (در سال ۵۹) و مهم‌ترین پناهگاه‌های حیات وحش ایران که همیشه میزبان پرندگان مهاجر است، شناخته می‌شود. در ضمن حدود ۴۰ درصد خاویار ایران در نزدیکی این جزیره به دست می‌آید.

تاریخچه پر فراز و نشیب جزیره

جزیره آشوراده، تاریخ پرماجرایی دارد. برخی مورخان بر این باورند که آشوراده در دوره حکومت صفویان به‌عنوان شکارگاه مورد توجه قرار داشته و دربار، دژ‌ها و قلعه‌هایی برای اقامت در این جزیره می‌سازد. البته باید بدانید به نام آشوراده برای این جزیره تا قبل از دوره حکومت قاجار در هیچ کتاب تاریخی یا سفرنامه‌ای اشاره نشده است. ساخت و ساز در آشوراده طبق برخی منابع تاریخی، به خواست پطر کبیر برمی‌گردد که با آغاز حکومت نادرشاه افشار در ایران به سرانجام نمی‌رسد. روس‌ها برای سالیان متمادی از جنگ جهانی اول تا پایان جنگ جهانی دوم، جزیره آشوراده را اشغال کردند.

در نهایت پس از سقوط تزارها، انقلاب کمونیستی روسیه و تشکیل دولت شوروی، در ۲۶ فوریه سال ۱۹۲۱، عهدنامه مودت ایران و روسیه در مسکو به امضای دو طرف رسید و روسیه در این عهدنامه تعهد داد که به اشغال آشوراده پایان دهد. در این عهدنامه، فیروزآباد و اراضی اطراف آن نیز که در ۲۸ مه ۱۸۹۲ از طرف ایران به روسیه واگذار شده بود، به ایران پس داده شد. تا سال ۱۳۷۲ این جزیره بیش از ۱۰۰۰ نفر سکنه داشت که به دلیل بالا آمدن آب دریا مردم این جزیره را ترک کردند.

۲ دهه مناقشه برای طرح گردشگری جزیره

آشوراده از زمان دولت اصلاحات توی چشم بود. بنیاد علوی در سال ۱۳۸۳ مدعی مالکیت تنها جزیره ایرانی دریای خزر شده بود. وقتی مخالفت فعالان محیط زیست بالا گرفت این داستان مسکوت ماند تا این که مدتی بعد طرح واگذاری جزیره آشوراده به بخش خصوصی مطرح شد و در سال‌های پایانی ریاست جمهوری سید محمد خاتمی و ریاست معصومه ابتکار بر سازمان محیط زیست، مجوز واگذاری ۳۸۰ هکتار از این جزیره به شرکت خصوصی «مناطق گردشگری جهان» امضا شد.

در دوره اول دولت احمدی نژاد واگذاری جزیره آشوراده به بخش خصوصی با پیگیری سازمان بازرسی کل کشور باطل شد؛ اما در پایان دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد، امتیاز سرمایه‌گذاری در آشوراده به یک شرکت لبنی به نام «شرکت لبنی صباح ابراهیمی» واگذار شد که انتقادات فراوانی را به‌همراه داشت!

بعد از روی کار آمدن دولت حسن روحانی و ریاست مجدد معصومه ابتکار بر سازمان محیط زیست، این پرونده دوباره در سال ۹۳ بررسی و قرار شد تا بخشی از این منطقه به بخش خصوصی واگذار شود و در آشوراده هتل، مرکز تجاری، میدان تیراندازی، بازار‌های متعدد، زمین گلف و تنیس، باغ پرندگان، موزه، پارک بازی، رستوران، سفره خانه، پلاژ بانوان و آقایان، قایقرانی، جاده و دیگر زیرساخت‌های لازم برای گردشگران احداث شود. پس از مراسم افتتاحیه پروژه ملی گردشگری و طبیعت گردی جزیره آشوراده و با زدن کلنگ عملیات اجرایی این طرح در سال ۹۷، کشمکش حامیان محیط زیست و مدیران اجرایی گلستان آغاز شد و طرح گردشگری آشوراده به طرح طبیعت‌گردی آشوراده تغییر کرد.

بعد از آغاز عملیات اجرایی طرح گردشگری آشوراده، جاده‌ای به طول ۷۰۰ و عرض ۱۰ متر در اراضی ساحلی بندرترکمن به سوی خلیج گرگان احداث شد تا با پهلوگیری شناور در خلیج گرگان، انتقال مصالح به آشوراده آسان‌تر شود؛ اما با دستور مراجع قضایی ادامه ساخت این جاده متوقف شد. پس از صدور دستور توقف احداث جاده دسترسی، شکایت حامیان محیط زیست همچنان ادامه یافت تا در خرداد ۱۳۹۹، معاونت قضایی دادستان کل کشور دستور توقف کامل طرح گردشگری آشوراده را صادر کرد. البته فروردین ۱۴۰۰ دوباره طرح طبیعت‌گردی در ۲۲ هکتار از جزیره آشوراده در ستاد ملی تالاب‌ها به ریاست اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهوری تصویب شد.

در دولت ابراهیم رئیسی هم دوباره بحث بر سر طرح گردشگری آشوراده مطرح شد و روز گذشته ضرغامی از دستور اکید رئیس جمهور برای اجرای طرح گردشگری آشوراده سخن گفت. طبق اظهارات وزیر گردشگری، این طرح در ۲۲ هکتاری که در اختیار وزارت گردشگری قرار داده شده است اجرا می‌شود و طرح مقدماتی آن تهیه شده و جانمایی خدمات و سرویس‌های مختلف گردشگری نیز در آن انجام شده است.

مخالفان طرح طبیعت گردی جزیره چه می‌گویند؟

از ابتدای بر زبان افتادن اجرای طرح گردشگری آشوراده، دو گروه در برابر هم صف آرایی کردند؛ عده‌ای مدعی آن بودند که تا چند سال آینده آشوراده باید با فراهم آوردن زیرساخت‌های لازم و رونق چشمگیر اقتصادی به جایگاهی مانند جزیره کیش دست پیدا کند و از سوی دیگر مخالفان بر این عقیده بودند که هر گونه فعالیت گردشگری در آشوراده حاصلی جز نابودی طبیعت و محیط زیست ندارد چرا که شرایط اقلیمی و جغرافیایی این جزیره امکان سرمایه گذاری ندارد.

یکی از اهالی منطقه به همشهری آنلاین گفته است: «اگر در جزیره یک متر چاله بکنید به آب می‌رسید؛ یعنی این مکان اصلاً موقعیت و شرایط ساخت‌وساز سنگین را ندارد.» با این حال پیش از این دکتر اسماعیل کهرم، چهره نام‌آشنای محیط‌زیست ایران که از مخالفان جدی این طرح است، گفته: «آشوراده دروازه ورودی تالاب میانکاله است و درصورت اجرای طرح گردشگری در این جزیره، سرریز گردشگران آشوراده به تالاب میانکاله می‌رسد و این مهم‌ترین نگرانی مخالفان واگذاری آشوراده است.»

به گفته کهرم، آشوراده نخستین و مهم‌ترین پارک ملی کشور، پناهگاه حیات‌وحش، منطقه حفاظت‌شده و یک اثر ملی و جهانی است. مرکز حفاظت فک خزری ایران هم در فروردین ۱۴۰۰ اظهار کرد جزیره آشوراده شاهد حضور بیشترین جمعیت فک خزری در سواحل کشور ایران است و برهم خوردن امنیت این منطقه به‌معنای آسیب جدی به قلمروی زیستی این‌گونه و برخلاف معاهدات بین‌المللی است. ارواحی، مشاور مدیریت زیست بوم‌های تالابی هم در اظهاراتی گفته است: «هرکسی که با اصول طبیعت گردی آشنایی داشته باشد به‌خوبی می‌داند که طرح‌های گردشگری و طبیعت‌گردی در زون‌های حساسی مثل آشوراده چه مشکلاتی برای آن منطقه و گونه‌های در معرض خطر انقراض از جمله فک خزری ایجاد می‌کند.

هرچند بهره‌برداری اصولی منجر به درآمدزایی برای جوامع محلی می‌شود، درخصوص طرح طبیعت‌گردی آشوراده از سرمایه‌گذاری‌های دولتی و بخش خصوصی استفاده خواهد شد و به‌نظر می‌رسد که نفعی برای جوامع محلی نخواهد داشت.» محمد داس‌مه، وکیل پایه یک دادگستری و فعال محیط زیست هم می‌گوید: «آشوراده از یک جهت پناهگاه حیات وحش است و براساس بند الف ماده ۳ قانون حفاظت و به سازی نباید در این مناطق ساخت‌و‌سازی صورت گیرد.» به گفته او، طرح گردشگری در این منطقه هم برخلاف سند ملی محیط زیست و هم کنوانسیون‌های بین‌المللی است.

داس‌مه به زیست پرندگان آبزی‌کنار و فک خزری در آشوراده هم اشاره می‌کند که «طبق گواهی مرکز حفاظت فک خزری و اعضای هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه تهران و دانشگاه تربیت مدرس و همچنین شبکه ملی سمن‌های محیط زیستی و منابع طبیعی کشور، اجرای طرح گردشگری آشوراده در محدوده ۲۲ هکتاری موجب تخریب کامل زیستگاه فک خزری می‌شود.»

در این میان موافقان این طرح هم بر این باورند که طرح گردشگری در آشوراده کمک بزرگی به سامان دهی این جزیره و تامین معیشت ساکنان منطقه می‌کند و می‌تواند کمک بزرگی به گردشگری منطقه و جذب گردشگر باشد. با این حال برخی هم معتقدند با اجرای گردشگری طبیعت با سازو کار دقیق، به جای ساخت تجهیزات و تاسیسات گسترده گردشگری در این جزیره، می‌توان هم از ظرفیت جذب گردشگر استفاده کرد و هم به محیط زیست منطقه آسیب نزد البته این موضوع نیاز به قوانینی دارد که باید به آن توجه شود.

منبع: خراسان