استان خراسان شمالی از جمله استان‌های خاص به لحاظ دارا بودن زیستگاه‌های طبیعی در کشور به شمار می‌رود که چند اکوسیستم مختلف را در خود جای داده . 

وجود اکوسیستم‌های متفاوت خرزی، کوهستانی، بیابانی و نیمه بیابانی باعث شده تا این استان به مثابه ایرانی کوچک باشد.

خراسان شمالی از لحاظ طبیعی بسیارغنی است، وجود اقلیم‌های مختلف و به تبع آن پوشش گیاهی و جانوری متفاوت باعث شده با طی مسافتی حدود یک ساعت از جنگل‌های هیرکانی غرب استان که زیستگاه مرال است به منطقه بیابانی پناهگاه حیات وحش میاندشت زیستگاه یوزپلنگ آسیایی با پوشش گیاهی تاغ و گز و مناطق کوهستانی زیستگاه قوچ اوریال بزرگترین گوسفند وحشی سرزمین ایران و جنگل‌های ارس رسید.

تنوع سرزمینی و ویژگی‌های آب و هوایی، استان خراسان شمالی را به تابلوی متنوع و چشم نواز از حیات وحش در شمال شرق ایران تبدیل کرده است.

پناهگاه حیات وحش میاندشت یکی از قدیمی‌ترین مناطق حفاظت شده استان خراسان شمالی به شمار می‌رود که از سال ۱۳۵۲ تحت حفاظت قرار داشته است.

پناهگاه حیات وحش میاندشت با مساحتی حدود ۸۴هزار و ۴۳۵ هکتار در حدود ۱۰ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان جاجرم قرار دارد.

تاکنون ۱۲۰ گونه گیاهی از جمله بابونه سفید، خارشتر کاکوتی، اشنیان، اسپند، گل جالیزی، درختچه‌های گز و طاق، شور، زنبق و درمنه شناخته شده است.

بیشتر بخوانید

• پرندگان مهاجر به خراسان شمالی رسیدند

پناهگاه حیات وحش میاندشت در شرق شهرستان جاجرم و در جنوب شهر سنخواست بین ۳۷/۵۶ درجه عرض جغرافیایی و ۲۵/۵۶ درجه طول جغرافیایی واقع است.

پناهگاه حیات وحش میاندشت دارای زمستان‌های خشک و سرد و تابستان‌های گرم و خشک است. حداقل دما در زمستان منفی  ۱۰  و در تابستان مثبت ۳۵  درجه سانتی گراد می‌باشد. میانگین بارندگی در این منطقه ۲۵۰ میلیمتر بوده و برف زمستان این منطقه را سفید پوش می‌کند.

میاندشت جزء غنی ترین مناطق استپی کشور

این منطقه یکی از غنی‌ترین مناطق استپی کشور از نظر تنوع و شمار گونه‌های جانوری است. اگرچه در اقلیم خشک و نیمه خشک قرار می‌گیرد، ولی وجود رودخانه فصلی کال شور در منطقه باعث شده تا چندان با مشکل کم آبی روبرو نباشد. پوشش گیاهی منطقه بیشتر از گیاهان هالوفیت نظیر گز و خار شتر و ریش بز و تاغ و گون است.

روباه معمولی، خرگوش، آنقوت، هوبره، گوسفند وحشی، گرگ، گراز، طرلان، سارگپه پابلند، عقاب شاهی، دلیجه، انواع موش دوپا، سیاه‌گوش، گربه دشتی، گربه پالاس. پلنگ، کفتار راه‌راه، شغال، تشی، زرده بر و خارپشت برانت از دیگر جانوران شاخص یا دارای جمعیت مناسب این منطقه می‌باشند.

مناظر پناهگاه حیات وحش میاندشت در جنوب از یک سری کوه‌های تپه ماهوری خشک با دره‌های خشک و بی آب، در شمال از یک دشت وسیع مملو از گیاهان شورپسند که کال شور جاجرم نوار شمالی آن را تشکیل می‌دهد آکنده شده است. شرق و غرب منطقه نیز از دشت‌های نسبتا وسیع با یک سلسله تپه ماهور تشکیل شده . 

بلندترین نقطه پناهگاه حیات وحش میاندشت قله خواجه در جنوب شرقی منطقه با ارتفاع حدود ۱۲۵۰ متر و پست‌ترین نقطه آن حواشی کال شور جاجرم با ارتفاع حدود ۹۵۰ متر در شمال غربی منطقه واقع شده که در حقیقت زهکش منطقه نیز محسوب می شود.

از چشمه های دائمی تا رودخانه های فصلی میاندشت

پناهگاه حیات وحش میاندشت دارای ۶ چشمه دائمی می‌باشد که عبارتند از چکو، ساتلمیش، گرداب، شیرعلی، چشمه خانی و چشمه‌نی که همگی دارای آب نسبتا شیرین هستند. تانکر‌های ثابت فایبرگلاس شامل ۵ تانکر ۶ هزار لیتری نصب شده در زمین که به وسیله تانکر سیار آبرسانی می‌گردد در قلعه چه، یار قلی، دو شاخ، دهنه غلام آباد و بلند بیز نصب گردیده‌اند.

وجود رودخانه فصلی کال شور تا حدی از مشکل کم آبی منطقه کاسته است.

تهدیدات منطقه میاندشت

مهمترین تهدید برای محیط زیست این منطقه، مانند تمام زیستگاه‌های مرتعی دیگر ایران، چرای بیش از حد ظرفیت توسط دام‌های اهلی است؛ که تعداد آن‌ها گاه تا ۵۰ هزار رأس هم می‌رسید، ولی در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای کاهش آن صورت گرفته.  

همچنین دشتی و هموار بودن منطقه باعث آسیب پذیری آن در برابر شکارچیان شده و تعداد غزال‌ها را از ۳۵۰۰ رأس در دهه پنجاه به حدود ۳۰۰ رأس در اواخر دهه ۸۰ کاهش داده‌.   جاده‌ها نیز عامل کشته شدن بیش از چهل درصد یوز‌های کشته شده در ایران هستند.

مسیر دسترسی به منطقه حفاظت شده میاندشت

این منطقه از طریق راه آسفالته جاجرم به ایستگاه راه آهن جاجرم و همچنین راه آسفالته دشت جوین به جاجرم و راه شوسه جاجرم به سنخواست قابل دسترسی می‌باشد.   

میاندشت زیستگاه یوزپلنگ آسیایی

وجود گونه ارزشمند و کمیاب یوزپلنگ آسیایی در منطقه میاندشت جاجرم، یکی از ظرفیت‌های خراسان شمالی برای توسعه گردشگری طبیعی است.

میاندشت، تنها زیستگاه مولد یوزپلنگ به شمار می‌رود و این منطقه در کشور، بیشترین یوز در واحد سطح را به خود اختصاص داده .

تراکم یوز‌ها در میاندشت جاجرم سبب شده تا یوز‌های نر و ماده، بیشتر همدیگر را ملاقات کنند و از این رو، زادآوری این گونه زیبا و ارزشمند در این منطقه بسیار بیشتر از سایر نقاط روی می‌دهد.

یوز، حیوانی قلمروطلب است و تراکم جمعیت آن در میاندشت جاجرم، سبب می‌شود تا یوز‌ها مدتی پس از تولد، برای افزایش سطح قلمرو خود از استان خارج شده و راهی بیابان‌های استان سمنان شوند.

یوز آسیایی، دست و پایی بلند، بدن باریک و کشیده دارد و سینه فراخ و شکم بالای او شبیه تازی است، اما بر خلاف سگ سانان سر کوچک و گرد، پوزه‌ای کوتاه و گوش‌هایی کوچک و گرد دارد و رنگ پشت آن زرد کمرنگ متمایل به قرمز و زیر بدنش سفید است.

بیشتر بخوانید

• مشاهده چهار قلاده یوزپلنگ در میاندشت خراسان شمالی

برخلاف پلنگ که دارای خال‌های درشت و توخالی است، سطح بدن یوز از خال‌های گرد، سیاه و توپر پوشیده شده و موهایش بیشتر زبر و نسبتا کوتاه است.

در یوز‌های بالغ، خال‌های روی دم به تدریج، در نیمه انتهایی به حلقه‌هایی سیاه رنگ بدل می‌شود که آخرین حلقه آن پهن‌تر است.

سر یوزپلنگ کوچک و گرد است و چشمانش در بالای کاسه سر قرار دارد. خط سیاه شکیلی معروف به خط اشک از گوشه چشمان یوز تا اطراف بینی و دهانش امتداد دارد که احتمالا چشمان او را از آفتاب مصون داشته و در شکار به او کمک می‌کند.

یوز بالغ ناخن‌هایی کند و نیمه تورفته دارد که برخلاف سایر گربه سانان جمع نمی‌شود و البته بچه یوزها، تا ۶ ماهگی قادرند ناخن‌های خود را جمع کنند.

برخورداری از ستون فقرات انعطاف پذیر، کبد و قلب بزرگ، سوراخ بینی گشاد، ظرفیت بالای ریه، بدن عضلانی و باریک، یوزپلنگ را تیزروترین شکارچی جهان ساخته که قادر است با سرعتی معادل ۱۱۰ کیلومتر در ساعت بدود.

این روز‌ها پناهگاه حیات وحش میاندشت، از معدود مکان‌هایی است که هنوز یوز در آن‌ها قابل مشاهده است و از جمعیت اندک باقیمانده این جانور باشکوه پشتیبانی می‌کند.

میاندشت اکنون تنها زیستگاه دشتی و عادی یوزپلنگ آسیایی است. با توجه به اینکه از دهه ۱۳۶۰ هیچ گزارش مستندی از مشاهده یوز در این منطقه به دست نیامده بود و همچنین بدلیل کاهش بسیار شدید جمعیت آهو‌های منطقه چنین تصور می‌شد که این حیوان در این منطقه منقرض شده باشد.

اما از سال ۱۳۸۲ چندین بار از یوز‌های بالغ و توله در این منطقه تصویربرداری شده و گزارش‌های مستندی از مشاهده آن در دست است. همچنین تحقیقات انجمن یوزپلنگ ایرانی نشان می‌دهد که نسل یوزپلنگ در این منطقه هیچگاه منقرض نشده بود. در دو دهه اخیر حداقل ۴ یوز در این منطقه کشته شده‌اند.

مرکز تحقیقات یوزپلنگ آسیایی در شرایط نیمه طبیعی از سال ۱۳۸۸ در این منطقه فعالیت خود را آغاز کرده است. در این مرکز یک یوز جوان به نام کوشکی (متولد ۱۳۸۵ یا ۱۳۸۶) در یک محوطه فنس کشی ۱۲ هکتاری نگهداری شده و غذای اصلی آن با خرگوش‌های زنده گرفته از طبیعت تأمین می‌شود.

رئیس محیط زیست شهرستان جاجرم گفت: منطقه میاندشت در سال ۱۳۵۲ در جهت حفاظت از تراکم بسیار زیاد آهو و یوزپلنگ آسیایی، حفظ پوشش گیاهی و حفاظت از آب و خاک منطقه خصوصاً جلوگیری از هجوم شن‌های به عنوان پناهگاه حیات وحش اعلام شد.

صفرزاده گفت: در سال ۱۳۹۲ با ارتقا ۱۶ هزار هکتار از محدوده امن به عنوان بیست و نهمین پارک ملی ایران معرفی و در روزنامه ملی کشور به ثبت رسید.

به گفته‌  رئیس محیط زیست شهرستان جاجرم این منطقه علاوه بر گونه نادر یوزپلنگ ایرانی دارای پستانداران مهمی، چون آهو، قوچ و میش، گرگ خاکستری، کفتار، کاراکال، گربه وحشی و پرندگان نادری، چون عقاب طلایی، دلیجه، هوبره و … است.

او گفت: منطقه از پوشش گیاهی متنوعی برخوردار و انبوه گیاهان شورپسند در شمال منطقه قابل ملاحظه است.

رئیس محیط زیست شهرستان جاجرم گفت: اولین آثار وجود قطعی یوزپلنگ در سال ۱۳۴۲ در شمال شرق منطقه میاندشت و حوالی زمین‌های زراعی سنخواست تا روستای قمیطه بوده و از سال ۱۳۴۲ تا کنون مشاهدات و گزارشات یوزپلنگ در میاندشت وجود داشته، اما از ابتدای دهه ۸۰ این مشاهدات جمع آوری و ثبت شده است.

از ابتدای دهه ۹۰ با نصب دوربین‌های تله‌ای تصاویر تهیه و مطالب و گزارشات بر پایه مستندات ارائه شد؛ تحلیل این تصاویر نشان می‌دهد که طی دهه ۹۰ چندین مرتبه یوزپلنگ‌ها در منطقه میاندشت زاد آوری داشته‌اند و طی سال‌های ۹۶ و ۹۷ دو یوزپلنگ یکی بر اثر سرقت شکارچیان و دیگری بر اثر تصادف تلف شده‌اند که این اتفاق آسیب جدی به جمعیت یوز باقی مانده در میاندشت وارد کرده. 

در سال‌های ۹۸ و ۹۹ آمار مشاهدات کاهش پیدا کرد، اما در سال ۱۴۰۰ آمار این مشاهدات افزایش یافته و به نحوی که از ابتدای سال تاکنون ۹ مرتبه یوزپلنگ توسط مردم و محیط بانان مشاهده مستقیم و یک مرتبه نیز از آن تصویربرداری شده است.

اقدامات انجام شده برای حفظ زیستگاه‌های یوز در میاندشت از جمله کاهش حدود ۵ هزار واحد دامی با خرید پروانه حقوق عرفی دامداران میاندشت، حفر یک حلقه چاه آب جهت تأمین آب حیات وحش، کنترل و ساماندهی سگ‌های ولگرد و سگ‌های گله، افزایش تجهیزات و ادوات آبرسانی از جمله تراکتور و تانکر، آزاد سازی ۸ هزار هکتار از اراضی قلمرو یوز در میاندشت، تقویت تجهیزات محیط بانان برای برقراری امنیت در زیستگاه یوزپلنگ و آموزش جوامع محلی و دامداران منطقه است.

رکورد شکنی منطقه میاندشت در میزان رشد کمی حیات وحش خراسان شمالی

علیرغم خشکسالی‌های اخیر، رشد حیات وحش پارک ملی ضامن آهو و پناهگاه حیات وحش میاندشت جاجرم  بی‌نظیر بوده و می‌توان گفت بالاترین میزان رشد کمی را طی چهل سال اخیر و بیشترین رشد را در بین دیگر مناطق خراسان شمالی داشته است.

تلاش محیط بانان جهت امنیت منطقه در کنار اقدامات انجام شده در میاندشت از جمله خرید حقوق عرفی، تامین علوفه و توزیع آن در منطقه، حفر چاه آب برای تأمین آب و آبرسانی مستمر به آبشخور‌های حیات وحش و... از جمله مواردی است که باعث شده در سرشماری پاییزه امسال رشد بی نظیر جمعیت حیات وحش را در مجموعه میاندشت شاهد باشیم.

در کنار رشد بی نظیر حیات وحش، مشاهده و حضور گونه نادر یوزپلنگ آسیایی بعد از سالها، بارقه امید را برای احیای این گونه ارزشمند در منطقه میاندشت افزون نموده و امید می‌رود روز‌های خوبی در انتظار میاندشت باشد.

تعمیر و تجهیز پاسگاه‌های محیط بانی، تجهیز پاسگاه‌ها به پنل‌های خورشیدی جهت تامین روشنایی، خرید و تامین موتورسیکلت‌های جدید و جذب نیرو‌های محیط‌بان جدید از جمله اقداماتی است که در امسال انجام شده و قطعا ثمرات آن در سال‌های بعدی نمایان‌تر خواهد شد.

همچنین امسال حدود هشتاد هکتار از اراضی پناهگاه حیات وحش میاندشت با هدف تثبیت شن‌های روان و جلوگیری از گسترش کانون گرد و غبار و همچنین تامین علوفه آهوان منطقه، گیاهان مرتعی کاشته شد.

نویسنده گزارش اکرم دانش طلب