از کشور‌های آمریکای لاتین گرفته تا چشم بادامی‎های شرق دور، بخش مهم مردم جهان، ایران را با فرش ایرانی به ‎عنوان یک محصول ویژه و انحصاری می‎شناسند؛ کف پوش‎هایی که زینت‎بخش خانه‎های بسیاری از مردم دنیاست و افزون بر ارزش مادی، جایگاه معنوی آن به خصوص در نمونه‌های دستباف حتی برای افرادی هم که قرابتی با فرهنگ اسلامی ایرانی ندارند، ملموس و قابل درک است، با این حال هنر نابی که در تاروپود به هم‎آمیخته این فرش‎ها نهفته است و چشمان هر ناظری را با نقشه‎های اصیل و چشمنواز‎ فرش ایرانی به خود خیره می‎کند، امروز در سایه بی‎مهری مسئولان و مردم قرار گرفته و مشکلات بی شمار، گره بر کار قالی بافان ایرانی افزوده است.

خراسان رضوی و مشهد در کشور، از قطب‌های تولید فرش دستبافت شناخته می‌شوند. براساس اعلام سازمان صمت، از ابتدای امسال با مکانیزه شدن روال صدور پروانه بهره برداری برای کارگاه‌های قالی بافی، دسترسی به آمار به روز تعداد کارگاه‌های قالی بافی میسر شده است، اما آمار دقیق کارگاه‌هایی که در سال‌های گذشته فعال شده اند، باتوجه به اینکه برخی از آن‌ها برای تمدید پروانه بهره برداری خود اقدام نکرده یا بعد از مدتی تعطیل شده اند، دردسترس نیست؛ البته برآورد‌ها حاکی از فعالیت ۴۰۰واحد تولید فرش دستبافت به صورت غیرمتمرکز و حدود ۶۰واحد به صورت متمرکز در خراسان رضوی است. تعداد بافندگان شناسایی شده در خراسان رضوی حدود ۹۰هزار نفر است که از این تعداد حدود ۴۰ تا ۵۰هزار نفر فعال هستند.

نقشه‌های ازمدافتاده

مشاهده‌های میدانی نشان می‎دهد که دستبافت قالی بافان خراسانی در یک مسیر نزولی، برای خریداران رنگ باخته است و دیگر جذابیت‎های سابق را برای مشتریان ندارد. یکی از فروشندگان فرش در مشهد در این باره می‎گوید: مهم‌ترین چالش موجود، طرح و نقش برخی از این فرش‎هاست که به طور محرز نتوانسته است خود را با تغییر سلیقه و گرایش مردم وفق دهد و حتی آن دسته از مشتریان که با بودجه کافی برای خرید فرش دستباف مراجعه می‎کنند، بعد از مشاهده طرح و نقشه‎های موجود به‎حدی سرخورده می‎شوند که برای خرید فرش مدنظر خود به سراغ بخش مربوط به محصولات کارخانه‎ای و ماشینی می‎روند.

او می گوید: در سال‎های قبل، حجم درخور‎توجهی از صادرات کشور از محل دست‎بافته‎های قالی بافان استان تامین می‎شد، اما هم اکنون به این دلیل که هنرمندان خراسانی در هماهنگ کردن خود با خواسته‎های خریداران ناتوان هستند، بازار فرش در رکود به سر می‎برد. بسیاری از این قالی بافان هنوز در اندیشه تحصیل درآمد از نقشه‎های پرطرفدار ۱۰ سال قبل هستند و برای همین هم معمولا فرش‎های دستبافت کنونی فقط می‎تواند مشتریانی را جذب کند که از قدیم طرفدار این نقشه‎ها بوده اند و با این طرح‎ها خاطره دارند، بنابراین، چون در عمل، تعداد این خریداران بسیار اندک است، وقتی مشتری استقبال نکند، فروشندگان نیز به خرید دستبافت قالی بافان استان رغبتی نخواهند داشت.

یکی دیگر از فعالان بازار با اشاره به رشد تورم در چند سال اخیر، کاهش قدرت خرید مردم را عاملی مهم در رکود بازار فرش بیان می‌کند، می‌گوید: مردم دیگر توان خرید فرش دستبافت را ندارند و ترجیح می‌دهند فرش ماشینی خریداری کنند. او با اشاره به کاهش صادرات فرش در سال‌های گذشته می‌افزاید: برخی معتقدند که فرش‌های ارزان سایر کشور‌ها سبب این مسئله شده است، اما باید توجه کرد که فرش ایرانی، ارزش خود را در بازار‌های جهانی دارد و اگر موانع برداشته و از صادرات حمایت شود، ما می‌توانیم جایگاه خود را در بازار‌های جهانی حفظ کنیم. این فروشنده تاکید می‌کند که اکنون رکود بازار داخلی و خارجی سبب شده است بسیاری از فرش‌های دستباف در انبار‌ها باقی بماند.

خودتحریمی؛ بلای جان بافندگان

درحالی که کارشناسان و تحلیلگران عرصه تجارت، تشدید تحریم‎های غرب علیه ایران در ۱۰ سال اخیر را علت اصلی بسیاری از مشکلات اقتصادی در دهه گذشته می‎دانند، بسیاری دیگر بر این باورند که با مدیریت مدبرانه و توجه ویژه به سیاست‎های اقتصادمقاومتی، «شکست تحریم و نجات نظام اقتصادی کشور»، امری میسر و دردسترس است.

یکی از تولیدکنندگان و فعالان بازار فرش استان با ابراز گلایه از خودتحریمی برخی مسئولان، نگرش‎های نادرست مدیریتی را زمینه‎ساز تشدید آسیب‌‎های ناشی از تحریم‎های خارجی می‌داند و می‎گوید: هیچ کس منکر این قضیه نیست که تحریم، به اقتصاد ایران و به خصوص بازار فرش آسیب زد؛ زیرا هرکس با آمار آشنا باشد، می‎داند که بیشتر صادرات ما تا پیش از این به خود آمریکا بود و تحریم فرش ایرانی، این بازار مشتاق را از تولیدکننده ما گرفت، با این حال حقیقت کتمان ناپذیر این است که بیش از نمایندگان کنگره آمریکا، این نمایندگان مجلس شورای اسلامی هستند که می‎توانند حلال بسیاری از چالش‎های قالی بافان ایرانی باشند. من به شما می‎گویم که اگر رسانه ملی با تبلیغ فرش دستبافت ایرانی آشتی کند و سازمان‎ها و نهاد‌های اجرایی، هدایای نفیس خود را از سکه‎های متعدد طلا به تخته‎های قالیچه دستبافت تغییر دهند، گام نخست گشایش در بازار برداشته می‌شود و چرخه بافندگی دوباره به گردش درمی‎آید.

عبدا... احراری می گوید: وقتی بانک مرکزی حکم می‎کند که صادرکنندگان فرش باید حداکثر تا ۶ ماه، برای تسویه ارزی اقدام کنند و ازسوی دیگر، رایزنان اقتصادی ما در سفارتخانه‎های جمهوری اسلامی، کوچک‌ترین آشنایی و ارتباطی با بازار فرش دستباف ندارند، نباید انتظار داشت که تولیدکننده فرش به تنهایی بتواند بازار داخلی را سامان دهد، پا به عرصه تجارت بین‎المللی بگذارد و تولید خود را به خانه میلیون‎ها فروشنده مشتاق در کشور‌های مختلف جهان برساند.

جایگاه متزلزل فرش در سبک زندگی جدید

قدیمی‎ها به یاد می‎آورند که در گذشته رسم بر این بود که فرش دستبافت، زینت‎بخش جهیزیه نوعروسان باشد، اما حمایت بی حدوحصر دولت از صنایع فرش ماشینی و کارخانجات بافندگی در دو دهه گذشته باعث شده است در این بازار رقابتی، فرش ماشینی به‎سادگی بتواند گوی سبقت را از همتای دستباف خود برباید. این تنها نمونه‎ای از تغییرات گسترده در سنت و سبک زندگی مردم ماست که به هر طریق، دستاوردی جز تخریب جایگاه فرش دستبافت نداشته است.

بیشتر بخوانید

• اولویت صنعت فرش دستباف خراسان رضوی چیست؟

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستبافت خراسان رضوی می گوید:در سال‎های اخیر، گرایش‌ها در بازار فرش به سمت کاهش استفاده از فرش به‎عنوان کف پوش سوق پیدا کرده است و مردم به جای اینکه خانه‎ خود را فرش کنند، به پارکت و پانل‎های عایق روی آورده اند. در این شرایط، حتی همان افرادی هم که به مفروش ‎کردن منزل خود مقید هستند، به تقلید از فرهنگ خانه‎داری در غرب، از مفروش کردن کامل خانه‎ خود پرهیز و به پهن ‎کردن یک قالی در وسط پذیرایی منزل اکتفا می‎کنند، این درحالی است که در گذشته، اصطلاح «فرش روی فرش انداختن»، نشانه تمکن مالی افراد بود و یک سنت پسندیده شناخته می‎شد.

هادی مخملی می گوید: در گذشته که سود صادرات فرش دستبافت، رقمی در حدود ۲ میلیارد دلار در سال بود، خراسان رضوی پس از آذربایجان شرقی، رتبه دوم را در تامین محصول صادراتی بازار فرش دستباف ایرانی به خود اختصاص می‎داد و حدود ۳۰ درصد از صادرات کشور، محصول هنر بافندگان خراسانی بود، اما درحال حاضر که ارزش ارزی صادرات فرش تا ۶۰ میلیون دلار کاهش یافته، از کیفیت و کمیت تولیدات قالی بافان استان نیز کاسته شده است، تاجایی که به‎ دلیل گران‎ شدن مواد اولیه، بافندگان دیگر قادر به نقش‎آفرینی انفرادی در بازار نیستند و فقط قالی بافانی می‎توانند مشاغل خود را حفظ و کارگاه‎های خود را برپا نگه دارند تا سرمایه‎گذار و اسپانسر پیدا کنند، با این حال، چون جاذبه‎ای برای هدایت گسترده سرمایه به سمت بازار فرش وجود ندارد، به‎طورکلی نمی‌توان به سمت بهبود اوضاع حرکت کرد و به آینده امیدوار بود.

پرواضح است که چالش بازار فرش، امروزه به یک مسئله چندوجهی تبدیل شده است، اما مهم‎تر از اینکه چه کسی مقصر این رویداد است، موضوع اصلی این است که چطور می‎توان هنر قالی بافی را برای آن دسته از سرپرستان خانوار در روستا‌ها و مناطق محروم که دارای توانمندی در تولید این محصول اصیل و گران‎بها هستند، به راهکاری نه برای امرارمعاش و تامین حداقلی معیشت بلکه برای تولید ارزش افزوده و سودآوری ملی تبدیل کرد. مسلم است که سرزمین زرخیز خراسان در عرصه فرش دستباف نیز می‎تواند جایگاه ازدست‎رفته خود را احیا کند و به قطب تولید این محصول راهبردی تبدیل شود؛ به شرط اینکه همه مدیران، مسئولانه به میدان بیایند و مردم نیز بازار فرش را از حمایت ویژه خود بهره‎مند کنند.

منبع: شهرآرا