آبهمن پسر بزرگ خاله "بهترین" است، خودش می‌گوید «هر طور شده سعی می‌کند نمازش را اول وقت بخواند مخصوصاً اگر ماه رمضان هم باشد.»

خاله "بهترین"، پس از مرگ همسرش به تنهایی فرزندانش را بزرگ کرده و سر و سامان داده است؛ چون زنی شجاع و مؤمن است و سنی و سالی از او گذشته، همه در ایل برایش احترام خاصی قائل اند.

"بهترین"، اسمی است که فرزندان این زن به دلیل خصوصیات خوبی که داشته بر روی آن گذاشته اند و دیگر کسی او را با نام خود صدا نمیزند و همه او را خاله بهترین می‌نامند.

سر سفره شام وقتی رادیو را روشن کردند اخبار خبر از رسیدن ماه مبارک رمضان داد.

خاله بهترین رو به نوه اش کرد و گفت: «فاطمه جان امسال دیگر باید همانند ما روزه کامل بگیری؛ به حول و قوه الهی دیگر به سن تکلیف رسیده ای.»

فاطمه که قند در دلش آب شد گفت: «پس حتما برای سحری من را هم بیدار کنید، نکند یادتان برود و من خواب بمانم.»

خاله می‌گوید: ایل بزرگ بختیاری با وجود اینکه از بزرگ تا کوچک، همه در طول روز کار می‌کنند و هر کدام وظیفه‌ای خاص دارند، اما محال است که ذره‌ای در عبادات خود بویژه، اعمال ماه مبارک رمضان کوتاهی کنند.

بیشتر بخوانید

• کوچ عشایر در بام ایران
• موسیقی اقلیمی، عشقی نهفته در وجود مردمان بختیاری
• سالروز بیعت بختیاری‌ها با امام راحل(ره) در تقویم کشور ثبت می‌شود

رویت هلال ماه مبارک در بختیاری‌ها

آقای زمانی پور پژوهشگر تاریخ گفت: بر اساس باوری دیرینه، برای مردم چهارمحال و بختیاری مهم است که پس از رویت هلال اول ماه در صورت چه کسی نگاه کرده اند.

بر این اساس هم زمان با رویت هلال ماه نو و آغاز ماه مبارک رمضان صلوات می‎فرستند و به صورت یکی از افراد خوش سیمای اعضای خانوده، یکی از مؤمنین، یکی از سادات، صفحه‌ای از قرآن کریم، آیینه، آب و روشنایی نگاه می‌کنند.

آن‌ها معتقدند با این کار ماه جدید برایشان سرشار از امید، رستگاری و خوش یمنی است.

پس از رویت هلال ماه رمضان به حمام رفته و غسل ورود به ماه مبارک رمضان را به جای آورده ونیت می‌کنند که تمامی ماه را روزه بگیرند.

عشایر بختیاری در این ماه با وجود سختی‌ها و مشقت‌های فراوان روزه می‌گیرند و در کنار آن به امورات زندگی نیز می‌پردازند؛  از دیرباز به این امر اعتقاد راسخ داشته و دارند که خداوند متعال در ماه رمضان به کار و کسب و رزق آن‌ها رونق و برکت می‌دهد.

پیش از آغاز ماه مبارک رمضان برخی از بزرگتر‌های ایل، حال به دلیل نذر و یا عادتی که از قدیم داشته اند چند روز به پیشواز ماه رمضان می‌روند و در این روزهاست که حال و هوای خانواده‌ها دگرگون می‌شود؛ زنان ایل هم علاوه بر انجام تمیزکاری و شست وشوی لباس ها، مقداری از دست رنج روزانه خود (کره، ماست، کشک و ...) را برای گذران از این ماه مبارک ذخیره می‌کنند.

آداب و اقدامات شروع ماه مبارک رمضان

آقای زمانی پور گفت: مردم این دیار طبق رسمی قدیمی، قبل از ماه مبارک رمضان به نظافت می‌پردازند، که این کار‌ بسیار شبیه به خانه تکانی در ایام نوروز است.

زنان و مردان این دیار از نیمه شعبان به بعد مشترکاً به تهیه مایحتاج و انواع خوراکی‌های مورد نیاز ماه مبارک رمضان مشغول می‌شوند.

خوراکی‌هایی که برای دو نوبت سحری و افطار تهیه می‌شوند که از جمله آن‌ها می‌توان به خرما، شیره خرما و انگور، نبات، چایی مرغوب، برنج مرغوب، بنشن (عدس، لوبیا، نخود و ماش) و چاشنی‌های مختلف اشاره کرد.

لبنیات مورد نیاز ماه مبارک رمضان مانند ماست و موسیر، روغن حیوانی و ماست و کرفس را هم داخل خیک (ظرف چرمینی از پوست گوسفند و بز است که ایلات و عشایر برای حمل و نگهداری آب، دوغ و روغن از آن استفاده می‌کنند) می‌ریزند.

شیر داغ و شیره خرما، حلوا، تل حلوا، شیر برنج، شله زرد، پنیر و سبزی، آش کشک و آش رشته از جمله غذا‌های خاص ماه مبارک رمضان است.

همچنین پخت نان خانگی در شکل‌های تافتون و یوخه (فتیر، نان تیری) در این ماه مرسوم است.

تهیه انواع خورش ها، پلو‌ها و چلو‌ها نیز از دیگر اقدامات ایشان در این زمینه می‌باشد.

آنان پیش از آغاز ماه مبارک رمضان تمامی اموری که نیازمند طی مسافت و دوری از خانه است را انجام می‌دهند که در این ماه مجبور به ترک خانه نشوند و روزه آن‌ها قضا نشود.

 خاله بهترین می‌گوید: «عشایر بختیاری پس از رویت هلال ماه صلوات می‌فرستند و دعایی نیز می‌خوانند الهی کار‌های بد را کنار گذاشتیم و خود را برای ماه مبارک رمضان میهمانی تو آماده می‌کنیم؛  انشاالله برای همه افراد ایل و غایبین با برکت و مبارک باشد».

برای عشایر روز‌های ماه مبارک رمضان با سایر روز‌ها از نظر کار و تلاش فرقی ندارد، نه ساعات کاری آنان کم می‌شود و نه اینکه صبح‌ها دیرتر به سراغ کارهایشان می‌روند.

هنگامه غروب خورشید که می‌شود همه کم کم به طرف چادر می‌آیند، آ بهمن -پسر خاله بهترین- گوسفند‌ها را داخل آغُل می‌کند، زینب عروس خاله، با کمک فاطمه دختر خاله، در حال پخت نان فطیر هستند و خاله بهترین هم محمد، نوه اش را در گهواره خوابانده و گهواره را تکان می‌دهد تا مادرش بتواند به کارهایش برسد.

کم کم آفتاب غروب می‌کند، همگی وضو می‌گیرند و دسته جمعی نمازشان را اقامه می‌کنند؛ بعد از اقامه نماز آب جوش در لیوان می‌ریزند و پس از قرائت سوره قدر و صلوات روزه خود را باز می‌کنند.

خاله بهترین رو به فاطمه می‌کند و می‌گوید: «امروز که اذیت نشدی؟» و فاطمه در جواب می گوید: «نه، آنقدر مشغول انجام کارهایم بودم که متوجه نشدم کی غروب شد.»

سفره افطار بختیاری‌ها

آقای قنبری عُدیوی نویسنده و پژوهشگر گفت: سفره افطار اکثر بختیاری‌ها بسیار ساده است؛ در سفره عشایر بختیاری می‌توان نان فطیر تازه، خرما، ماست و کره، نان روغنی که با کره درست می‌شود (توچری)، دوغ، رنگنک، پلو و گوشت یا آش برگ و قند و چای وجود دارد که در اکثر مواقع اعضای خانواده دور هم جمع می‌شوند و با هم افطار می‌کنند.

عشایر هرچه از افطار باقی بماند برای سحر نگه می‌دارند و از همان غذای شب در سحر استفاده می‌کنند.

دم دم سحری

دو ساعت مانده به اذان صبح خانواده کم کم با صدای مشک زدن خاله بهترین بیدار می‌شوند؛ کنار فانوس‌ها و تش‌های چاله می‌نشینند و مراسم سحری (قرآن خواندن، سحری خوردن، اقامه نماز مناجات سحرگاه) را انجام می‌دهند. دم دم سحری در شب‌های احیا حال و هوای دیگری دارد.

آقای قنبری عُدیوی نویسنده و پژوهشگر گفت: دم دم سحری آیینی است مخصوص عشایر بختیاری و یا به نوعی شروع فعالیت روزانه زنان عشایر، در تهیه و تدارک زندگی و صبحانه (برای بچه ها) است.

شب‌های احیا در چادر‌های عشایری

خاله بهترین گفت: عشایر بختیاری به شب‌های احیا اهمیت خاصی می‌دهند؛ در بین برخی از طوایف بختیاری فردی با صدای خوش ابیاتی از اشعار حزن انگیز محلی فولکلور می‌خواند و این مسئله هر شب در چادر یک نفر به صورت گردشی اجرا می‌شود.

در خانواده‌های عشایر بدون استثنا رادیو وجود دارد که همه به آن علاقه خاصی دارند و با آن دعای افطار و سحری و قرآن را گوش می‌کنند.

در برخی طوایف، شب‌های جمعه ماه مبارک رمضان سوره‌های خاصی از قرآن مانند سوره یاسین، الرحمن، جمعه و... خوانده و برای در گذشتگان طلب مغفرت می‌شود.

عشایر بختیاری هم مانند ما شهرنشینان برای استجابت دعایشان و یا طلب مغفرت برای رفتگان نذری می‌پزنند و تقسیم می‌کنند.

نذری‌های ماه رمضان در بین قوم بختیاری

آقای زمانی پور پژوهشگر تاریخ گفت: در روز‌های سوگواری (تیغ)، پخت حلوا، شیر برنج همراه با سیاه دانه و شله زرد همراه با دارچین و خلال بادام یکی از سنت‌های رایج در این دیار است.

از گذشته‌های دور نیز درست کردن نان غاذی با تل حلوا و یا حلوای کم چرب و نان فتیر به سبک و سیاق کاک کرمانشاهی رایج بوده است.

همچنین در سحرگاه ۲۷ ماه مبارک رمضان بانوان با استفاده از آرد گندم، شکر و یا شیرع انگور، شیر، تخم مرغ، گلرنگ، سیاه دانه، زیره، کره و چنانچه میسر باشد آغوز (کُلستروم که در زبان محاوره از آن به عنوان آغوز، شیرماک، پَله و همچنین اولین شیر یاد می‌شود، به نوعی از شیر گفته می‌شود که ازغده‌های پستانی پستانداران در اواخر حاملگی تهیه و ساخته می‌شود و برابر پارسی آن ماک است) اقدام به پخت کلوچه شیرین خانگی (کاکولی) می‌کنند.

مقداری از این کاکولی‌ها بین مردم تقسیم می‌شود و مقداری از آن هم برای استفاده در نوبت‌های سحری و افطار و حتی سفره عید فطر نگه داشته می‌شود.

پخت این کلوچه در این روز از اهمیت بالایی برخوردار است و در واقع بانوان با پخت این کلوچه خود را در شادی قصاص ابن ملجم مرادی قاتل امام علی (ع) که در سال ۴۰ هجری قمری رخ داد سهیم می‌کنند.

تهیه و پخش نذورات در دهه آخر ماه رمضان نسبت به سایر ایام بیشتر است و در روز‌های پایانی پخش آش نذری، شیرینی، نقل و مشگل گشا و شربت در افطاری رونق می‌گیرد.

وداع با ماه مبارک رمضان

آقای زمانی پور می‌گوید: در نهایت هنگام فرا رسیدن عید فطر مراسم وداع با این ماه بزرگ و شریف تدارک دیده می‌شود؛ گروهی به نقاط مرتفع می‌روند و به رصد هلال ماه نو می‌پردازند و تلاش می‌کنند تا قبل از نائل شدن به دیدار هلال ماه زکات فطریه خود را بر اساس میزان تعیین شده که در گذشته جنسی مثل گندم و .. بوده و امروزه نقدی است را به تعداد افراد تحت تکلف (نان خور) از اموال خود جدا سازند.

مردم در ساعات مقارن با غروب روز پایانی ماه رمضان از رفتن به منازل یک دیگر خودداری می‌کنند تا زکات فطریه شان بر عهده دیگران واقع نشود.

رسم نمک تازه کردن

روز عید فطر هم بعد از استحمام و اقامه نماز عید فطر، کوچکتر‌ها به دیدن بزرگتر‌ها می‌روند و صله رحم را به جا می‌آورند و آرزوی قبولی طاعات و عبادات برای یکدیگر می‌کنند.

موقع صرف غذای روز عید همگی بر سر یک سفره می‌نشینند و به تناول خوراکی‌های مختلف که در بین آن‌ها کاکولی نیز وجود دارد می‌پردازند تا به این ترتیب پس از مدت‌ها رسم نمک تازه کردن را به جا آورده باشند.

و اما یک ضرب المثل قدیمی، بین بختیاری‌ها نیز رواج دارد که بزرگتر‌ها آن را بیان می‌کنند: «ماه رمضون رهد، روزه خور ریس سیاه، ماه رمضون دیه ایاه» و معنای آن «رمضان رفت، روزه خور رویش سیاه، و ماه رمضانی دیگر می‌آید» است.

امثال آبهمن ها در این ماه پر فضیلت رویشان سیاه نمی‌شود، آنان به خوبی یاد گرفته اند که شکرگزار باشند.

مگر می‌شود کسی در دشت‌ها و کوه‌های خدا گذران زندگی کند و لحظه‌ای از یاد خدا غافل باشد، ایل بختیاری با تمام وجود، نعمت‌های خدا را لمس می‌کنند و لحظه‌ای از یاد خدا غافل نمی‌شوند چه برسد که ماه رمضان هم باشد.

گزارش از افسانه احمدی فارسانی