آبان ۱۳۱۶ هجری شمسی(نوامبر ۱۹۳۷ ميلادی) قراردادی بين دولت ايران و كنسرسيوم داماگ كروپ از آلمان به منظور احداث یک كارخانه توليدی آهن و فولاد با توان و ظرفيت ۱۰۰هزار تن آهن خام در سال به امضای طرفين رسيد.

طبق این قرارداد مقرر شد اين كارخانه در حوالی شهر كرج تأسيس و راه اندازی شود. پس از انجام مطالعات اوليه و تهيه نقشه ها عمليات اجرايی از قبيل احداث سازه های زيربنايی مربوط به آن آغاز شد.

از نخستین فعالیت ها برای ایجاد ذوب آهن که ابتدا به کوره "آهن تراش"، معروف بود به اقدامات محمد حسن امین الضرب از کارآفرینان دوره‌ قاجار مربوط می‌شود.

او اجازه‌ تاسیس کار خانه‌ ذوب آهن را از ناصرالدین شاه به مدت ۳۰سال گرفت و در یک کوره ۸۰ متری با ظرفیت ۱۵ تن آهن، از فرانسه خریداری شد اما این اقدام مورد توجه دولت های استعمارگر قرار گرفت و شکست خورد.

دومین تجربه تاسیس کارخانه‌ ذوب آهن در حوالی ۱۹۰۰ (۱۲۷۹) توسط مرتضی قلی خان صنیع الدوله رقم خورد اما دیری نگذشت که کوره صنیع الدوله در برابر رقبای خارجی تاب نیاورد و خاموش شد.

در ۱۹۲۷(۱۳۰۵) قانونی در مجلس آن زمان تصویب شد که  طبق آن دولت مکلف شد چهار میلیون و پانصد هزار تومان از محل عایدات قند و شکر به تأسیس کارخانه ذوب آهن اختصاص دهد.

سومین تجربه ایران در ساخت کارخانه پس از تصویب این قانون و ساخت یک کارخانه در امین آباد شهر ری در سال ۱۳۱۲ محسوب می‌شود اما این طرح هم به دلیل کمبود آب و نبود امکانات و اعتبار شکست خورد.

ندانم کاری گرانقیمت

اما کارخانه ذوب آهن کرج چهارمین تجربه ایران برای تولید فولاد در داخل بود. رضاخان برای ایجاد ذوب آهن پیش از جنگ جهانی دوم رایزنی هایی را برای قرارداد با شرکت دماگ کروپ آلمان در سال ۱۳۱۱۷ آغاز کرد.

این قرارداد می توانست موجب احداث یک کارخانه ۱۵ هزار تنی ذوب آهن در ایران شود. در ابتدای کار، آلمان ها محل احداث این کارخانه را ورامین ارزیابی و شروع به کار کردند. به مرور کارها در حال انجام بود و همه چیز آماده‌ کلنگ زنی نخستین کارخانه ذوب آهن بود اما در نهایت تصمیم بر این شد مکان کارخانه عوض شد.

امان الله میرزا جهانبانی، رئیس وقت صنایع می گوید: شب و روز با نمایندگان(دماگ کروپ ) مذاکره و قرار داد ذوب آهن را در کرج با هزینه ۲۳ میلیون مارک امضا کردند بدون این که بدانند چه‌کار می‌کنند.

دردسر جنگ

طی سال‌های ۱۳۱۸ تا ۱۳۱۹ بخشی از سازه‌ها در زمينی به وسعت حدود يكصد هكتار پی ريزی شد. از طرفی با توجه به وقوع جنگ جهانی دوم و همزمانی آن با اجرای طرح، عمليات ساختمانی متوقف شد.

بر اساس قرارداد منعقد شده قرار بر آن بود تا همزمان با عمليات اجرایی، تجهيزات و تأسيسات مورد نياز كارخانه از راه دريا و از آلمان به ايران منتقل شود.

به منظور پيشگيری از خطر نابودی اين تجهيزات به دست نيروهای متفقين، آلمانی ها تصميم گرفتند تا اين تجهيزات را به اتيوپی منتقل کنند.

سرقت انگلیس

آقای قریبی مدیر انتشارات موسسه مطالعات تاریخ معاصر گفت: انگلیسی ها در مسیر کشتی را مصادره کردند.

آقای قریبی می‌گوید: ذوب آهن کرج نمادی از این است که غرب به ایران برای صنعتی شدن کمکی نمی‌کند و نمی‌خواهد که ایران قوی شکل بگیرد.

اموال سرقتی به اسرائیل رسید

دوم تیر ۱۳۴۱ روزنامه ها فاش کردند که کارخانه ذوب آهن که برای ایران ساخته شده و قرار بود در کرج نصب شود اکنون در اسرائیل درحال مصرف است.

آقای زادبر یک تاریخ پژوه گفت: شرکت خارجی می‌گوید، که این محیط، جغرافیا و این مکان برای ساخت کارخانه محیط مناسبی نیست.

حقیقتی دیگر

پس از مطالعات انجام شده بین نماینده شرکت آلمانی و نماینده ایران در رابطه با موقعیت احداث کارخانه در کرج، شرکت آلمانی تاکید می‌کند که مصارف زغال سنگ شمال فقط توان تامین ۲سال نیاز کارخانه را دارد که همین میزان هم از کیفیت خوبی برخوردار نیست.

بنا بر خاطرات ابوالحسن ابتهاج، مدیرعامل برنامه و بودجه دربار پهلوی، تنها دلیل انتخاب چنین محلی فرمان همایونی و شرکت آلمانی نیز به ناچار قبول کرده بود.

پایان پرضرر

محمد علی مجد، معاون وزارت صنایع و معادن در سال ۱۳۱۶ نیز می‌گوید: وزن ماشین‌آلات کارخانه ۶۰هزار تن بود که فقط ۸ هزار تن آن به ایران رسید که از آن ۸ هزار تن فقط ۲۵۰۰ تن مواد نسوز بود.

اکنون بقايای سازه ها و تأسيسات اين كارخانه در اراضی معروف به شيخ آباد كرج به‌صورت نيمه كاره رها شده‌ و پس از گذشت بيش از نيم قرن اين بقايا  در گوشه و كنار اين اراضی باقی مانده است.

گرچه تلاش برای ساخت کارخانه، چهارمین تلاش ایران برای ساخت تولید فولاد بود ولی سرنوشت عجیبی پیدا کرد و کارخانه‌ای که قرار بود پس از ۳ تجربه ناموفق در توسعه ذوب آهن، ایران را از وابستگی در واردات فولاد برهاند اما از یک ساختمان نیمه کاره فراتر نرفت.

اکنون خانه‌های مسکونی ساخته شده برای کارکنان ذوب‌آهن نیز به بافت فرسوده تبدیل شده و تملیک آن تا همین چند وقت پیش محل اختلاف مسئولان بود.

گزارش از دانیال خلج