حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که امسال را سال تولید دانش‌بنیان و اشتغال آفرین نام گذاری کردند در بخش مهمی از صحبت‌های خود فرمودند: پول‌پاشی در حمایت از تولید به جایی نمی‌رسد. ایشان گفتند: اشتغال‌آفرینی با همین شرکت‌های دانش‌بنیان به دست خواهد آمد؛ یعنی اگر ما به معنای واقعی کلمه بتوانیم این شرکت‌ها را تولید کنیم و به وجود بیاوریم که در این زمینه دچار خطا‌هایی که گاهی در گذشته شده‌اند نشویم، اشتغال هم زیاد خواهد شد.

گفتم خطا‌های گذشته؛ ما در دولت‌های مختلف طرح‌هایی با نام‌های گوناگون داشتیم که تسهیلات بانکی را در اختیار افراد بگذاریم برای اینکه تولید بالا برود؛ تقریباً همه این طرح‌ها ناموفّق بود؛ همه این طرح‌ها ناموفّق بود. پول‌پاشی کردن و بی‌ملاحظه اقدام کردن به جایی نخواهد رسید.

این بخش از سخنان رهبری بسیار مورد توجه قرار گرفت و پیرو این تذکر، تجربه‌های متعددی از گذشته در این باره مطرح شد.

در این گزارش سعی کرده ایم با تکیه بر تجارب نظرات کارشناسان و صاحب نظران راه‌های پرهیز از تکرار دوباره این اشتباه را جویا شویم.

تخصیص ۴ هزار میلیارد تومان برای حمایت از دانش بنیان‌ها

وقتی بحث حمایت از دانش بنیان‌ها می‌شود، نخستین نگاه سمت دولت و مجلس است.  درباره حمایت‌های قانونی از دانش بنیان ها، آن طور که رضا حاجی پور نماینده مردم آمل در مجلس شورای اسلامی می‌گوید: مجلس ۴ هزار میلیارد تومان برای حمایت از دانش بنیان‌ها بودجه تخصیص داده است.

وی با اشاره به نامگذاری سال جدید با عنوان «تولید، دانش بنیان و اشتغال آفرین» گفت: یکی از مهم‌ترین مشکلات شرکت‌های دانش بنیان، عدم حمایت از اختراعات است که با قانونی که اخیرا در مجلس وضع شده، تسهیل و تسریع در صدور مجوز شرکت‌های دانش بنیان مجوز و ارائه تسهیلات کم بهره و کمک‌های بلاعوض به آن‌ها دیده شده است.

حاجی پور توضیح داد: مجلس برای حمایت از شرکت‌های دانش بنیان ۴ هزار میلیارد تومان اعتبار در قالب کمک‌های بلاعوض و تسهیلات کم بهره در نظر گرفته شده است.

وقتی صحبت از حمایت می‌شود، وجود چنین ارقامی است که ضرورت هشدار درباره هزینه کرد صحیح منابع حمایتی را نمایان می‌کند.

حمایت از دانش بنیان‌ها ضرورت دارد؟

اما وقتی صحبت از حمایت دولتی از محل منابع عمومی کشور از صنعت یا بخشی می‌شود، این سوال را باید پاسخ داد که اساسا آیا حمایت در آن حوزه ضروری است؟ یا چرا حمایت در آن بخش ضروری است و در بخش دیگر نیست؟

یحیی آل اسحاق فعال اقتصادی و وزیر اسبق بازرگانی معتقد است که حمایت از دانش بنیان‌ها بنابر مدل و ذات کسب و کاری که به راه می‌اندازند ضروری است و این رویه‌ای مرسوم در نیا است.

وی با اشاره به نام گذاری امسال با عنوان «تولید، دانش بنیان و اشتغال آفرین» می‌گوید: بیشتر کسانی که شرکت‌های دانش بنیان را به راه می‌اندازند اغلب جوان و تحصیل‌کرده هستند. اغلب این افراد در ابتدای مسیر هستند و توانایی مالی چندانی ندارند. آن‌ها سرمایه اولیه‌ای کم خود را وارد تجارت می‌کنند و در این کار ریسک می‌کنند.

وی ادامه داد: اگر پروژه موفق شد، هزینه هایشان جبران می‌شود و اگر نشد خسارت می‌بینند و شاید دیگر این مسیر را ادامه ندهند.

آل اسحاق می‌گوید: بنابراین باید از این افراد حمایت شود و مثلا خسارت احتمالی آن‌ها جبران شود.

وی اضافه کرد: در دنیا هم، چنین است. همین امر باعث می‌شود تا جوانان صاحب علم و خلاقیت جرات کنند شرکت‌های دانش بنیان را تاسیس کنند که هم کمک سرمایه‌ای و هم کمک تضمین ریسک می‌گیرند.

او گفت: اگر حاکمیت چنین فضایی را برای حمایت از شرکت‌های دانش بنیان ایجاد کند قطعا اتفاقات خوبی در این حوزه رقم خواهد خورد.

بیش از ۷ هزار شرکت دانش بنیان ۳۰۰ هزار شغل مستقیم در کشور ایجاد کرده اند

پول پاشی، یعنی پول به اشخاص دارای اهلیت کار پرداخت نشود

بنابراین اصل موضوع حمایت از شرکت‌های دانش بنیان به دلیل فعالیت فناورانه و پرریسک پذیرفته شده است. اما سابقه اجرای کار در تجربه‌های حمایتی قبلی در کشور، حساسیت‌ها را نسبت به موضوع پول پاشی افزایش داده است.

تجربه نه چندان دوری در این باره یادآوری می‌کند که چند سال پیش که اولویت اول کشور اشتغال قرار داده شد و بر این اساس در بودجه سال بعد به اشتغال اولویت ویژه داده شد، برای مثال شاهد افزایش اعتبار در زمینه ایجاد اشتغال در کمیته امداد بودیم و بودجه ۵۰ هزار میلیارد ریال به کمیته امداد و بهزیستی اختصاص داده شده تا صرف اشتغال خرد شود. بودجه‌های خرد دیگری هم در سایر بخش‌ها دیده شده بود.

همین تجربه‌های این چنینی باعث شده که زمانی عبارت حمایت دولتی مترادف با پول پاشی شود و پول پاشی همواره مخالفان جدی در کشور دارد. کسانی که معتقدند وام و تسهیلات باید به اشخاص دارای اهلیت کار پرداخت شود و پول کشور صحیح و در محل مناسب مصرف شود.

امروز اکو سیستم دانش بنیان هم یکی از بخش‌هایی در کشور است که تسهیلات زیادی دریافت می‌کند.

اقتصاد دانش بنیان، پول پاشی نفت نیست

اما سورنا ستاری معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری معتقد است: بسیاری از استارتاپ‌های کشور احتیاجی به وام ندارند و باید بتوانند سرمایه گذار ریسک پذیر جذب کنند.

او می‌گوید: اقتصاد دانش بنیان پول پاشی نفت نیست، بلکه آنچه آن را سرپا نگه می‌دارد اکوسیستم کارآفرینی است و تسهیلات شاید آیتم پنجم یا ششم برای اقتصاد دانش بنیان است.

وی می‌گوید: امروز تسهیلات به صورت وسیع به شرکت‌های دانش بنیان داده می‌شود، اما مهمتر از تسهیلات، اکوسیستمی است که باید در شرکت‌های دانش بنیان فعال شود که بخشی از آن به مجوز‌های کسب و کار بر می‌گردد.

ستاری با اشاره به تسهیلات صندوق نوآوری و صندوق توسعه ملی در حوزه کرونا، افزود: در یک ماه نخست شیوع کرونا حدود ۴۵۰ میلیارد تومان تسهیلات از سوی صندوق توسعه ملی به شرکت‌های دانش بنیان آسیب دیده از کرونا تخصیص یافت. همچنین کمک‌ها و حمایت‌های بلاعوضی در حوزه کرونا پرداخت شده است تا جایی که امروز دیگر در بخش تجهیزات پزشکی مورد نیاز بیمارستان‌ها و تجهیزات مقابله با کرونا واردات به کشور نداریم.

بسیاری از شرکت‌های دانش بنیان درمحیط‌های اشتراکی و گروه‌های کوچک چند نفره با حمایت دولتی پاگرفته اند

چه وقتی کمک دولت، پول پاشی می‌شود؟

تفسیر کمک‌های دولتی و حمایت‌های ویژه از برخی صنایع به پول پاشی انتقاداتی که سال‌ها است شنیده می‌شود و اغلب کارشناسان روی این موضوع که پول پاشی مشکلی را حل نمی‌کند توافق دارند. اما چه وقت کمک دولتی در مسیر صحیح هزینه شده و چه زمانی منتهی به پول پاشی می‌شود؟

در یک مثال ساده می‌توانیم این طور بگوییم که اگر تولیدی بدون توجیه اقتصادی باشد، هر میزان پول به آن واحد تعلق گیرد و هر حمایتی که دولت صرف آن کند همچنان خروجی آن بهینه نخواهد بود.

پس تولیدی که بازده و صرفه اقتصادی نداشته باشد و از فناوری مناسب و دانش بنیان لازم هم بهره‌مند نشود، محکوم به شکست است و در این مسیر منابع مالی محدود دولت را هم با خود از بین خواهد برد. از این رو توجه به توجیه اقتصادی تولید در هر حوزه‌ای از صنعت امری ضروری است.

جایگزین‌های پول پاشی چیست؟

اگرچه توافق بر سر ضرر پول پاشی در اقتصاد ساده است، اما راه‌هایی که بتوان حمایت واقعی را به بخش‌های نیازمند حمایت رساند و آسیب‌های دیگری به اقتصاد نزند، موضوع ساده‌ای نیست.

علی صالح آبادی رئیس کل بانک مرکزی در این باره پیشنهادی دارد. او از تخصیص اعتبارات هدفمند برای رونق تولید صحبت می‌کند و می‌گوید: یکی از مهم‌ترین کار‌های بانک‌ها توجه به دو مقوله اعتبار و ضمانت است، یعنی لزومی ندارد حتماً پول به تولید تخصیص دهیم بلکه می‌توانیم ضمانت دهیم.

وی برای شفاف شدن موضوع مثالی می‌زند و می‌گوید: برای مثال یک شرکت خودروساز نیاز به پول دارد و به بانک مراجعه می‌کند که پولی بابت سرمایه در گردش دریافت کند و آن را به یک شرکت فولادی بدهد تا مواد مورد نیاز تولید خودرو را دریافت کند؛ این شرکت خودروساز می‌تواند به جای اینکه از بانک پول بگیرد و به شرکت دیگر دهد، نزد بانک تضمین بگذارد و اوراق بگیرد و به شرکت دیگر اوراق دهد؛ این اوراق می‌تواند جای پول به گردش در بیاید. یعنی می‌توان با پول کمتر تولید را به حرکت درآورد.

راهی که پول‌های دولتی یکبار مصرف نشود

فرامرز رستگار دبیر سندیکای صنعت مخابرات ایران، راه بهتر برای تخصیص منابع از سوی دولت با پرهیز از پول پاشی را اختصاص ارقام بزرگ به جای تخصیص‌های کوچک می‌داند.

وی می‌گوید: بهتر است دولت مسیر تزریق منابع را تغییر دهد و به جای اینکه پول را مستقیم به شرکت‌های دانش‌بنیان پرداخت کند به بنگاه‌های متوسط و بزرگ صنعتی بدهد.

رستگار توضیح داد: باید حمایت‌ها به این بنگاه‌های اقتصادی داده شود و شرط حمایت، استفاده از توان و نیروی شرکت‌های دانش بنیانی با هدف رفع وابستگی علمی به منابع بیرونی باشد. در این صورت بنگاه برای بهره مندی از حمایت باید مسئله خود را با دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش بنیان داخلی حل کند. همچنین کار هم تشریفاتی نخواهد بود، زیرا بنگاه اقتصادی باید برای بقای خود و بازپرداخت وام‌هایی که رفته به نتیجه عملی و واقعی برسد، پس برای به نتیجه رسیدن تولید دانش بنیان تلاش واقعی می‌کند.

وی معتقد است: با این روش دولت دیگر درگیر کار با حدود ۶ هزار شرکت دانش بنیان نمی‌شود بلکه با مثلا صد شرکت بزرگ طرف می‌شود.

دبیر سندیکای صنعت مخابرات ایران توضیح داد: بنابراین این پول‌ها جایی خرج نمی‌شود که یکبار مصرف شده و دولت نتواند آن را پس بگیرد. در جای درستی خرج شده که چرخ‌ها را می‌چرخاند و پول در گردش می‌ماند.

وی ادامه داد: برای مثال در حوزه مخابرات حدود ۴۰ تا ۵۰ شرکت کوچک داریم که از شرکت مخابرات ایران طلبکار هستند و شرکت مخابرات هم پولی ندارد که بدهی خود را به آن‌ها بپردازد. این شرکت‌های کوچک دوام می‌آورند و باقی می‌مانند، اما اگر پول آن‌ها به موقع داده شده بود به جای اینکه فقط زنده باشند می‌توانستند چند محصول بیشتر هم تولید کنند؛ یعنی جلوی رشد آن‌ها گرفته شده است و پویایی و چابکی لازم را ندارند.

رستگار ادامه داد: در اینجا اگر صندوق‌های حمایتی که پول‌های خرد به شرکت دانش بنیان می‌دهند این پول‌ها را تجمیع کرده و مستقیم به شرکت مخابرات می‌دادند که بدهی خود را به شرکت‌هایی که کار‌های دانش بنیان در صنعت انجام می‌دادند بپردازد، هم مشکل مخابرات حل می‌شد هم مشکل شرکت‌هایی که به مخابرات راه حل و خدمات دادند و به خاطر اینکه پول خود را نگرفتند تحقیقات خود را نیمه کاره گذاشتند.

او می‌گوید: پول پاشی با بیل فایده ندارد و اعداد ریز گم می‌شوند.

*آخر سال رشد عددی شرکت‌های دانش بنیان گمراهمان نکند

در نهایت باید گفت آنچه که تولید دانش بنیان را محقق می‌کند، نفوذ شرکت‌های دانش بنیان با فناوری‌های جدید در عمق صنعت و اقتصاد کشور‌ها است.

این تغییر بنیادی، مستلزم حرکت گسترده‌ای در صنعت است و وقتی رقم می‌خورد که صنعت خواستار پویایی، رقابت پذیری، استفاده حداکثری از منابع، دوری از رانت‌های غیرمولد و شایسته سالاری باشد.

از این رو، نیاز به تفسیر جامع تری از نحوه ایفای نقش شرکت‌های دانش بنیان در دانش بنیان شدن تولید در کشور داریم که باید مورد توجه سیاستگذاران هم قرار گیرد.

در این راستا باید همچنان که شرکت‌های دانش بنیان حمایت می‌شوند و مورد توجه قرار می‌گیرند، به دیگر بازیگران اقتصاد دانش بنیان از جمله شرکت‌های بزرگ صنعتی و خدماتی، نظام تامین مالی، نظام حقوقی، نظام ارتباطات خارجی و نظام آموزشی هم اهمیت داده شود تا اکو سیستم اقتصاد دانش بنیان با هم در کشور رشد کند و در پایان امسال احیانا رشد عددی و تعداد شرکت‌های دانش بنیان نسبت به سال قبل به عنوان ملاکی برای رسیدن به اهداف سال، فریب مان ندهد.

منبع: فارس